نجف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نجف از شهرهای مهم
کشور عراق و سومین
شهر مذهبی
جهان اسلام است. این شهر علی‌رغم اینکه پیش از اسلام محل
سکونت بوده است؛ در صده اول اسلام چندان قابل توجه و اهمیت نبوده؛ و در کنار شهر باعظمت
کوفه قریه کوچکی به حساب می‌آمد که به نام
ظهرالکوفه شناخته می‌شده است؛ اما با آشکار شدن
مدفن مطهر
حضرت امام علی (علیه‌السّلام) در
قرن دوم هجری، این شهر چندان اهمیت و وسعتی یافته است که در حال حاضر شهر کوفه یکی از محله‌های آن به شمار می‌آید.
نجف در ۱۶۵ کیلومتری جنوب غربی
بغداد و ۷۷ کیلومتری جنوب شرقی
کربلا و ۱۰ کیلومتری جنوب
کوفه در مختصات ۳۱. ۹۹° شمالی و ۴۴.۳۳° غربی قرار گرفته و زاویه
انحراف قبله آن ۲۱ درجه و ۵۲ دقیقه و ۵۶ ثانیه است. وجود شهر باستانی
حیره در مجاورت آن، که تمدن درخشانی در
تاریخ عراق دارد، از سابقه تاریخی این منطقه
خبر می‌دهد.
وادی السلام در شمال و دریای خشک شده نجف در مغرب و صحرایی متصل به
بادیه الشام که تا
عربستان و
اردن و
سوریه ادامه دارد در مغرب آن واقع شده است.
مساحت کل شهر ۷۵۰۰
هکتار است که از این میزان حدود ۵۰۰۰ هکتار بافت شهری است. در ۸۰ سال اخیر از جانب شمالی، جنوبی و شرقی قلب تاریخی شهر توسعه یافته است. در سرشماری سال ۲۰۰۳ میلادی حدود ۵۸۵۰۰۰ نفر جمعیت داشته است.
دو وجه تسمیه برای این نامگذاری ذکر شده است:
نجف واژه‌ای عربی به معنای منجوف است. منجوف به مکانی مستطیل شکل و مرتفع گفته می‌شود که
آب در اطراف آن جمع می‌گردد ولی بر سطح آن جاری نمی‌شود. این شهر را از آن رو نجف نامیده‌اند كه نسبت به زمین هاى مجاور بلند، و به سبب آن كه مستطیل شكل و یا دایره‌اى است، آب بر سطح آن جمع نمى شود. به گفته
یاقوت حموی نجف
ساحل دریاى شور است كه در قدیم به
حیره متصل بود.
وجه تسمیه دیگر این شهر برگرفته از روایتی است که ابی نعیم از
حضرت امام صادق (علیه‌السّلام) نقل كرده كه آن جناب فرمودند: نجف همان كوهى بود كه
پسر نوح گفت: «سَآوِی إِلى جَبَلٍ یعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ؛ بزودى بالاى كوهى خواهم رفت كه من را از غرق شدن در آب حفظ مى كند.»
و روى زمین كوهى بزرگتر و مرتفع تر از آن نبود، بارى حق عزوجل به كوه خطاب فرمود: اى كوه، آیا از من به تو باید پناه برده شود؟ پس كوه بلافاصله تكه تكه گردید و به طرف بلاد و سرزمین هاى شام پرتاب و به ریگ‌هاى ریز و كوچكى مبدل گشت و سپس دریاچه‌ای پهناور در آن شکل گرفت که به «نی» اشتهار یافت.
این
دریاچه با گذشت
زمان به تدریج خشک شد و از این رو به آن «نی جَفّ» گفتند؛ یعنی دریای نی خشک شد.
بعد از آن مردم آن سرزمین را «نجف» خواندند زیرا اداء آن بر زبان‌شان سهل‌تر و آسان‌تر بود.
شهر نجف در لسان
روایات و
مردم به نام‌های دیگری هم خوانده شده است:
الغریّ در لغت به معنای نیک می‌باشد و غریّان
نام دو بنای مشهور نزدیک به کوفه بود که گفته می‌شد قبل از اسلام توسط منذر پسر
امرئ القیس یکی از پادشاهان حیره بنا شده‌اند و
حضرت علی (علیه‌السّلام) نیز در حوالی همان موضع به
خاک سپرده شد. بعدها یکی از آن دو بنا ویران شده و لفظ الغریّ و نیز الغُریّان که تثنیه می‌باشد به کار برده شد.
در لغت به محل اجتماع مردم و مجمع افراد گفته می‌شود. مرقدهای مطهر
ائمه (علیهم‌السلام) به دلیل آنکه همواره محل ازدحام و تردد زائرین از نقاط دور و نزدیک می‌باشند به مشهد موصوف شده‌اند. برای تمایز بین ائمه نام مبارک هر امام نیز پس از مشهد ذکر می‌گردد مثلًا گفته می‌شود مشهد الرضا (علیه‌السّلام) یا مشهد الحسین (علیه‌السّلام) و غیره، در عراق مشهد به‌طور مطلق به نجف اطلاق می‌گردد. سه نامی که ذکر شد یعنی نجف، الغری و مشهد در روایات و در لسان مردم به کار برده شده ولی نام‌های ذیل فقط در روایات بر نجف اطلاق شده است:
۱- الطور؛
۲- ظَهر الکوفه؛
۳- الجودی؛
۴- الرَبوه؛
۵- وادی‌السلام؛
۶- البانقِیا؛
۷- لسان شهر؛
هوای نجف در
تابستان گرم و خشک است و اهالی آن به سرداب‌های زیرزمینی پناه می‌برند تا از گرما در امان باشند؛ این سردابه‌ها به شكلى بدیع و با عمق‌هایى متفاوت حفر شده‌اند. نجف، به لحاظ موقعیت جغرافیایی، در
حقیقت مرز بین شهر و
صحرا است. شهر آن
کوفه و
صحرا نیز شن‌زارهایی است که در اطراف، گرما و باد زیادی را برای آن به ارمغان می‌آورد و چنانچه بادهاى داغ «سموم» بوزد دمای شهر را در برخی زمان‌ها به پنجاه درجه می‌رساند. در
زمستان نیز سرمای گزنده و سوزناکی دارد و سرمای شهر بدان اندازه است که آب
یخ می‌بندد. عرض نجف ۳۲ درجه و۳ دقیقه و ۱۹ ثانیه شمالی و طول آن ۴۴ درجه و ۱۶ دقیقه و ۳۶ ثانیه شرقی است و در حدود ۷ متر از سطح
دریا ارتفاع دارد. گرچه شهر نجف همواره به لحاظ آب در تنگنا و سختی بود؛ در بعضی زمان‌ها از جمله قرن هفتم از آب آن بیست هزار
نخل آبیاری می‌شد.
در عهد
ساسانی در اطراف نجف دریاچه‌ای وجود داشته که پس از ظهور اسلام خشک گردیده، بعدها دوباره دریاچه‌ای پدید آمده، که تا حدود یک قرن پیش نیز وجود داشته ولی
دولت عثمانی آن را خشکانیده است.
در مجموع، نجف شهری شلوغ و پر جمعیت است که مساحت آن متناسب با جمعیتش نیست. بیشتر ساکنین نجف را
اعراب طوائف عراق و
عربستان تشکیل می‌دهند و افراد فراوانی از ملیت‌های مختلف نیز در آن سکونت دارند. مردم نجف در تمسک به
احکام و آداب دینی و برپایی
شعائر مذهبی کم‌نظیر هستند. به هنگام برپایی
نماز جماعت،
مساجد مملو از جمعیت می‌گردد برخی سنت‌ها و آداب اجتماعی همانند
عیادت از
بیمار، شرکت در مراسم
تشییع جنازه و... جایگاه خاصی در نجف دارد برپایی مراسم
عزا در ایام سوگواری و
زیارت مرقد مطهر امام علی (علیه‌السّلام) از مهمترین شعائر
شیعه بوده و در نجف با شکوه فراوان برگزار می‌گردد. هیئت‌های مختلف عزاداری نجف همه ساله به هنگام ایام سوگواری همانند
عاشورا و ۲۱ رمضان مجالس و مراسم عزای ویژه‌ای بر پای می‌دارند.
از محله‌های قدیم نجف می‌توان محلات:
العماره، الحویش، البراق و المشراق را نام برد که در اطراف حرم امام علی (علیه‌السّلام) قرار دارند و از محلات جدید نیز می‌توان به محلات: حی الامیر، حی الغدیر، حی الجدیده، حی الصناعی، حی العلماء، حی الحنانه و حی الاسکان، اشاره نمود. محله الغازیه جدیدترین و مهمترین محله شهر می‌باشد.
خیابان‌های مشهور این شهر نیز عبارتند از: شارع المدینه، شارع الرسول، شارع علی ابن ابی طالب (علیه‌السّلام)، شارع الکوفه، شارع امام صادق (علیه‌السّلام) ، شارع الخورنق، شارع الطوسی، شارع السور.
چهار بازار نیز به‌نام‌های القاضی، الحویش، الکبیر، المشراق در این شهر وجود دارد.
در نجف صنعت‌های مختلفی رونق داشته، منسوجات نجف مشهور و
عبای نجفی، مرغوب و مطلوب بسیاری از خریداران است که به دلیل تولید فراوان به شهرهای دیگر عراق نیز صادر می‌شود.
زراعت در نجف بستگی به آب دارد چنانچه آب لازم تأمین شود می‌توان کشتزارهای فراوان در آن ایجاد کرد.
تجارت نجف رونق فراوان داشته و تاجران
حجاز،
نجد،
عمان،
یمن و
کویت با آن شهر در ارتباطاند. نجف همواره محل تردد و اقامت زائران و نیز مشتاقان
علوم دینی است که این عامل در رونق تجارت آن تأثیری بسزا دارد. این شهر مدت زیادی در مسیر کاروان‌هایی قرار داشته که برای انجام
مناسک حج از راه خشکی عازم
مکه و
مدینه بودند. این خصیصه نیز در ارتباط نجف با شهرها و مراکز تأثیر زیادی داشته است.
در
منابع شیعه، روایات فراوانى درباره
فضیلت و قداست سرزمین
نجف آمده است، به همین جهت هر مؤمنى آرزوى زیارت این سرزمین و زندگى و
دفن شدن در آن را دارد؛ زیرا بنا به گفته
روایات، هر کس در این سرزمین مدفون شود، از
عذاب قبر در
امان است.
از
شرافت این سرزمین
مقدس آن است که حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) مدتی در آن سکونت نمود و آن
زمین را از صاحبانش خرید، زیرا تمایل داشت
حشر ارواح مدفونین در این سرزمین در زمین ملکی او باشد. حضرت علی (علیه‌السّلام) اراضی مابین
خورنق از
حیره تا
کوفه را از صاحبان آنها خریداری نمود و برای این
معامله هم
شاهد گرفت. عده ای به آن حضرت عرض کردند: این سرزمین ها قابل استفاده برای
زراعت نخواهد بود، فرمود: از رسول اکرم شنیدم که از کوفان (مجاورت کوفه، نجف) هفتاد هزار نفر بی حساب وارد
بهشت می شوند و من علاقه داشتم اینها از زمین ملکی من محشور شوند. هم چنین آن حضرت به پشت کوفه (نجف) نظر افکند و این گونه به آن سرزمین خطاب کرد: دیدار تو خیلی خوش آیند است و از خداوند خواست تا آرامگاه‌اش را در نجف قرار دهد.
از دیگر فضیلت‌های نجف آن است که
پیکر حضرت آدم و
نوح پس از
رحلت بدان جا نقل مکان یافته و
هود و
صالح در این دیار دفن شده اند. از خواص
خاک نجف هم این است که مدفون آن از مواخذه دو
فرشته در
شب اول
قبر (
نکیر و منکر) در
امان است.
از مضمون این
احادیث برمی آید که در محل کنونی
نجف مکانی رفیع وجود دارد، زیرا نخستین بقعه‌ای که در آن
خداوند را
پرستش می نمودند این جا بود و خداوند در این وادی
فرشتگان را
امر فرمود که
آدم را
سجده کنند. نیز نقل کرده اند: هیچ مؤمنی در
شرق و
غرب عالم نمی‌میرد مگر آن که خداوند روحش را به سوی
وادی السلام نجف
محشور می‌کند. همچنین
روایت شده است که نجف قطعه‌ای از کوهی است که در آن
حضرت موسی (علیه‌السّلام) با خداوند
تکلّم نمود،
حضرت عیسی (علیه‌السّلام) به مقام قداست رسید، ابراهیم (علیه‌السّلام)،
خلیل خداوند گردید و
حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) حبیب خدا شد. این جا
مسکن و مأوای پیامبران بوده است.
در ادامه بعضی از این روایات آورده می‌شود:
از
امام امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نقل است: «اول مکانی که در آن خدا را
عبادت کرده‌اند ظهر الکوفه (نجف) است؛ زیرا در آن جا
ملائکه به فرمان خداوند
آدم را
سجده کردند.»
گویند
حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) در این
شهر ساکن شد و با اقامت او
برکت و
رحمت بر این سرزمین نازل گردید.
از
امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است: «هفتاد هزار
نفر از این سرزمین بدون حساب
محشور می‌شوند.» امام علی (علیه‌السّلام) نیز این
حدیث را به نقل از
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) روایت كرده است.
از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است: «امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نجف را
مقدس و
حرم اعلام کرد همان گونه که حضرت ابراهیم
بیت اللَّه الحرام و پیامبر مدینه را حرم قرار داد.»
از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده است: «ما شما را به ظهر الکوفه (نجف) سفارش می‌کنیم. در آن جا قبری است که هر بیماری به آن جا رود خداوند او را
شفا می‌دهد.»
از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت است: «بخش وادی السلام نجف، باغی از باغ‌های
بهشت است.»
از امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) نقل است: «اگر
پرده از روی شما بردارند، ارواح مؤمنین را می‌بینید که در این
صحرا (صحرای نجف) دسته دسته هستند و به
زیارت یکدیگر رفته و با هم سخن می‌گویند. روح هر مؤمنی در این جا و
روح هر کافری در
برهوت است.»
نقل نموده اند: چون
حضرت مهدی (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف) ظهور کرده و وارد کوفه شود، مردم خطاب به آن حضرت عرض می‌نمایند:
ثواب نماز پشت سر شما با خواندن نماز به
امامت رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) مساوی است و این
مسجد گنجایش جمعیت ما را ندارد، لذا حضرت در
نجف مسجدی وسیع احداث می کند که دارای درهای متعددی بوده و گنجایش نمازگزاران زیادی را داشته باشد. آن گاه امام فرمان می دهند: از پشت مرقد
امام حسین (علیه‌السّلام) نهری منشعب سازند که در نجف جاری گردد و چون آن حضرت ظهور کند، سربازانش در کوفه، محل حکومتش
مسجد کوفه،
بیت المال و
مسجد سهله، و خانواده آن حضرت در نجف اقامت خواهند داشت.
مهمترین جایگاه‌هاى زیارتى این شهر عبارتند از:
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) در
رمضان سال ۴۰ هجری پیوسته از
شهادت خود خبر می‌داد و به اطرافیان خویش می‌فرمود: «از
قضای الهی نمی‌توان گریخت.» شقی‌ترین مردم، یعنی
ابن ملجم مرادی، در
مسجد و در حالی که امام علی (علیه‌السّلام) در حال
اقامه نماز بودند؛ به هنگام سجده، ضربه‌ای بر آن حضرت وارد نمود. امام (علیه‌السّلام) در شب بیست و یکم ماه رمضان سال ۴۰ هجری با حضور خاندان، وصایای خود را بیان داشت، و به
وصی خود چنین فرمود: «فرزندم حسن (علیه‌السّلام) با تو سخنی چند دارم، امشب آخرین
شب عمر من است چون درگذشتم با دست خود مرا
غسل ده و
کفن کن و بر جنازه‌ام نماز بخوان، تمام این کارها را خودت شخصاً انجام ده، سپس جنازه‌ام را در تاریکی شب، مخفیانه دور از شهر کوفه به خاک سپار تا کسی از آن باخبر نشود».
و در وصیتی دیگر به حسن و حسین (علیهماالسّلام) فرمود: «هر گاه مرگم فرا رسید مرا در تابوتم گذارید و در حالی‌که عقب آن را به دوش گرفته‌اید حرکت کنید جلوی تابوت خود حرکت خواهد کرد. مرا به سمت غریین ببرید در آنجا صخره‌ای سفید خواهید دید که نورانی است آنجا را حفر کنید و مرا در آن مکان مدفون سازید».
آن دو بزرگوار همانگونه که پدرشان فرموده بود عمل کردند و پس از حفر مکان مورد نظر، نوشته‌ای در آنجا یافتند که بدین مضمون بود: «این مکانی است که آن را
حضرت نوح (علیه‌السّلام) برای علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) فراهم کرده است». حسن و حسین (علیهماالسّلام) بعد از هموار کردن روی
قبر و مخفی نمودن مکان آن در حالی‌که از
احترام و
عنایت خداوند بر پدرشان، آگاه شده بودند، با همراهان به خانه بازگشتند. فردای آن شب یعنی روز بیست و یکم ماه رمضان، مردم کوفه که مشتاق به
تشییع و خواندن نماز بر پیکر مطهر امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بودند به خانه آن بزرگوار مراجعه کردند. فرزندان علی (علیه‌السّلام) آنان را به آنچه انجام داده بودند آگاه ساختند و چون مردم خواهان معرفی مرقد او گشتند در پاسخ گفتند: «بنا به
وصیت او محل دفنش را مخفی ساختیم.»
مردم و شیعیان کوفه که چنین دیدند، با قلبی محزون و شکسته به خانه‌های خود بازگشتند. امام (علیه‌السّلام) به فرزندان خود سفارش کرد که او را مخفیانه به خاک سپارند، زیرا می‌دانست دشمنان از هیچ کاری حتی شکافتن مرقد او خودداری نمی‌کنند و فرزندان و بستگان او برای جلوگیری از بی‌حرمتی به آن بزرگوار در برابر دشمنان می‌ایستند در نتیجه خونریزی و اختلاف در جامعه به وجود می‌آید. پیش بینی امام صحیح بود زیرا در دوران امارت
حجاج ثقفی بر کوفه حدود ۳۰۰۰ قبر برای پیدا کردن مدفن علی (علیه‌السّلام)
نبش گردید ولی موفق به
کشف مدفن او نشدند.
آستان مقدس حضرت على (علیه‌السّلام) در مركز شهر نجف قرار دارد كه از یك
گنبد طلایى عظیم و یك گنبد خانه و رواق هاى متعدد و یك صحن، با برخى ضمائم تشكیل شده است. نخستین ساختمان حرم مطهر در دوران
هارون الرشید عباسى بنا گردید و پس از آن همواره در حال تجدید و
عمران و توسعه بوده است. ساختمان امروزى از آثار
صفویه است. گنبد عظیم و ایوان روح‌بخش آن، به دستور
نادرشاه افشار با خشت‌هاى طلایى
تزیین شده. آیینه‌كارى حرم به وسیله هنرمندانى از
اصفهان در سال‌هاى دهه چهل شمسى انجام گرفت. قبر مطهر حضرت، درون صندوقى از خاتم و ضریحى نقره‌اى قرار دارد، صندوق خاتم از ساخته هاى دوران
شاه اسماعیل صفوی است و از نفایس روزگار به‌شمار مى‌رود.
ضریح مطهر توسط هنرمندان هندى و چینى در سال ۱۳۴۵ ه.ق در
هند به همت
رهبر شیعیان اسماعیلی ساخته و تقدیم حرم مطهر گردیده است. گرداگرد مرقد منور را از چهار سو رواق دربرگرفته است كه همگى به زیباترین شكل توسط هنرمندان
ایران تزیین یافته است. حرم مطهر داراى صحن بسیار بزرگ و دل‌گشایى است كه اطراف مرقد مطهر را دربرگرفته است. این صحن از ساخته هاى دوران صفوى است.
در نزدیکی حرم مطهر مکانی به مقام «
امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام)» مشهور است و گفته می‌شود که آن بزرگوار هرگاه به زیارت جدش امیرالمؤمنین می‌آمد در مکان مزبور اقامت کرده و از آنجا به بعد را با پای پیاده به حرم و مرقد جدش (که در آن دوران برای همه مشخص نبود و فقط خواص، محل قبر مطّهر را می‌دانستند) مشرف می‌شد. مکان دیگری در جوارصحن مطهر نیز به مقام امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام) مشهور بود که به‌صورت مسجد در آمده و بسیاری در آن
نماز می‌گذاشتند، مسجد مذکور در
تعمیر و بازسازی ساختمان صحن و به‌هنگام گشودن درب غربی صحن از میان رفت.
این دو مقام در گورستان وادى السلام قرار دارد و مردم به
زیارت و نمازگزاردن در آن مى پردازند. در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) آورده‌اند که آن بزرگوار هنگامی که برای زیارت مرقد مطهر جدش وارد نجف گشت در سه محل نماز گذارده و توقف کردند و چون از آن سه مکان سؤال شد فرمودند:
مکان اول: مرقد جدم امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) بود.
مکان دوم: محل
رأس الحسین (علیه‌السّلام) (مکانی که سر مطهر
امام حسین (علیه‌السّلام) را هنگام انتقال به کوفه مدتی در آنجا بر
زمین نهاده بودند.)
و مکان سوم: محل
منبر حضرت قائم (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف) می‌باشد. از روایت فوق پی می‌بریم که در نجف مقامی به نام موضع منبر حضرت صاحب‌الزمان وجود دارد ولی به مشخصات آن مکان تصریح نشده است. در کنار مقام امام زمان (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشریف)، مقام امام صادق (علیه‌السّلام) قرار دارد.
این قبرستان یكى از مقدس‌ترین گورستان‌هاى
مسلمانان و
شیعیان است و در روایات آمده: «هر مؤمنى در شرق یا غرب جهان دیده از جهان برگیرد به
روح او
ندا مى رسد كه به وادى السلام ملحق شو.» و بدین منظور فرشته‌اى است به نام «
ملک نقاله» كه ارواح مؤمنان را از سرتاسر جهان به این گورستان مى آورد.
این قبرستان در شمال شهر نجف واقع شده، ۲۰ هزار متر مربع مساحت دارد و قدمت تاریخی آن بیش از هزار سال می‌باشد و شیعیان بسیاری از نقاط مختلف، در آن به خاک سپرده شده‌اند. عده زیادی قبل از مرگ
وصیت می‌کنند آنان را به نجف برده و در قبرستان وادی‌السلام
دفن کنند. از مهمترین وجوه اهمیت این قبرستان، همجواری آن با مرقد امام علی است.
در منابع
شیعه از قبرستان وادی السلام بسیار سخن آمده و فضائل دیگری برای آن برشمرده شده است. گویا قدیم‌ترین روایتی که در این باره در منابع معتبر شیعی نقل شده، روایت
کلینی (متوفای ۳۲۸ق.) است که به امام علی (ع) رسیده و منابع بعدی نیز آن را بسیار نقل کرده‌اند. در این روایت، امام علی (ع) همراه یکی از اصحاب خویش، به وادی السلام می‌رود و در آنجا می‌فرماید: «... مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یمُوتُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ؛
هیچ مومنی در جایی از زمین نمیرد مگر آن که به روح او فرمان دهند که به وادی السلام آید. اینجا، نقطه‌ای از بهشت است.» •
مجلسی دوم روایتی نقل کرده که بنابر آن،
پیامبر (ص) در شبِ
معراج همراه
جبرئیل به
کوفه و وادی السلام رفته و در آنجا نماز گزارده است. بنابر این نقل، وادی السلام نمازگاه
حضرت آدم و پیامبران بوده است.
همچنین روایت است که این مکان، نخستین جایی در زمین بوده که خدا را در آن عبادت کرده‌اند.
مقبره دو
پیامبر بزرگ الهی؛
حضرت هود و
حضرت صالح (علیهماالسّلام)، در بخش آغازین گورستان وادى السلام واقع شده است. این دو مقبره از مکان‌های معروف و مشهور نجف می‌باشند. در زمان
علامه بحرالعلوم (قدس‌سره) بنایی از
گچ و
سنگ بر روی آن دو مرقد مطهر ساخته شد. پس از گذشت حدود یک
قرن ساختمان باشکوه دیگری در آن
مکان بنا گردید، آن ساختمان در سال ۱۳۳۷ ه. ق تجدید بنا شد که هم اکنون باقی است.
کمیل بن زیاد نخعی یکی از یاران خاص امیر مؤمنان (علیه‌السّلام) و از اصحاب سرّ حضرت بود که توسط حجاج ثقفی به شهادت رسید. آرامگاه او یکی از زیارتگاه‌های معروف نجف است. در این محل شخصیت‌های برجسته دیگری نیز دفن هستند. این آرامگاه در میان بزرگراه نجف - كوفه قرار گرفته و داراى صحن وسیع و گنبد بزرگى است. كمیل از یاران با وفاى حضرت امام علی (علیه‌السّلام) بود و
دعای کمیل كه حضرت آن را به وى آموخت، مشهور است.
این مسجد در محله‌اى بدین نام، در میانه بزرگراه نجف - كوفه قرار دارد، و جایى است كه بنابر گفته روایات، هنگامى كه سر
امام حسین (علیه‌السّلام) در آن قرار داده شده، به ناله پرداخته و یا
تعظیم كرده است، از این رو به حنانه مشهور است.
ثویّه نام تلی در نزدیکی مسجد حنانه و نیز از اماکن مشهور نجف می‌باشد که برخی از شخصیت‌های اسلامی در آن مدفون هستند.
الف:
رشید هجری از اصحاب و یاران فداکار امام علی (علیه‌السّلام).
ب:
عمروبن حُمق خُزاعی از اصحاب و یاران حضرت علی (علیه‌السّلام)
ج:
سلیم بن قیس هلالی از اصحاب و یاران امام علی (علیه‌السّلام) و مؤلف
کتاب اسرار آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم).
د:
نصربن مزاحم منقری مؤلف کتاب وقعه صفین، که از مدفونین در ثویّه می‌باشند.
شیخ طوسی كه یكى از مشاهیر
فقهای امامیه و مؤسس
حوزه علمیه نجف است، در سال ۴۶۰ ه
وفات یافت و در خانه خود مدفون گردید، این مكان پس از مدتى تبدیل به مسجدى گردید كه طى ده قرن گذشته یكى از مراكز تدریس حوزه نجف شمرده مى شود. امروزه این مسجد به نام «جامع الشیخ الطوسى » در شمال حرم مطهر و در ۱۰۰ متری شمال آستان مقدّس علوی قرار دارد؛ این آستان مقدّس در نزدیکی یکی از درهای صحن مطهر واقع شده که درب شیخ طوسی (باب‌الطوسی) نام دارد و مشهور است که شیخ از این درب به حرم مطهر مشرف می‌گردید. همچنین خیابانی که در سال ۱۳۶۹ ه. ق احداث شده و از مقابل درب طوسی به سمت
وادی السلام می‌رود به «شارع طوسی»- خیابان طوسی- نامگذاری شده است. در گوشه اى از این مسجد آرامگاه
علامه آیت الله سید محمدمهدی بحرالعلوم قرار گرفته كه از مشاهیر علماى
امامیه و متوفاى ۱۲۱۲ ه است.
این آستان مقدّس مدفن
شیخ محمد حسن اصفهانی نجفی مشهور به صاحب جواهر، از فقهای گرانقدر عالم
تشیع می‌باشد و در محله «
عماره» واقع شده است. آستان مذکور ساختمانی مجلل و گنبدی بزرگ دارد که کاشی‌کاری شده است و در کنار آن، مسجد صاحب جواهر واقع شده است.
مرقد
کاشف الغطاء در محله «
عماره» بر سر گذر سه
کوچه قرار دارد. شیخ جعفر کبیر مشهور به کاشف‌الغطاء در این مقبره به خاک سپرده شده است، شیخ اکبر یکی از مریدان شیخ جعفر این مقبره را بنا نهاد و بر حسب وصیت، خود نیز در آن دفن گشت.
شهر مقدس نجف دارای آثار تاریخی فراوانی است:
این
قصر توسط نعمان بن
امرؤالقیس، از پادشاهان لخم، برای اقامت یزدگرد یا بهرام در دو کیلومتری نجف ساخته شد. تا چندی پیش برخی از پایه‌های آن قصر باقی بود اما امروزه اثری از آن نیست.
نجف دارای قلعه‌ای مستحکم از
عصر عثمانی‌ها بود که حاج محمد حسین خان صدر اعظم اصفهانی دیوار آن را تجدید کرده و دو در نیز برای آن گذارده بود. دروازه نجف در کنار دیوار
قلعه قرار داشت و اطراف آن را بازارها تشکیل می‌دادند. یکی از راه‌های ورودی صحن نیز از همین قلعه باز می‌شد. به علت توسعه اطراف صحن، این قلعه تخریب شده و اثری از آن نیست.
در کنار صحن مطهر، تکیه‌ای توسط عثمانی‌ها ساخته شد که به فرقه بکتاشیه تعلق داشت و پیروان
فرقه شیخیه در آن جا ساکن می‌شدند. تکیه بکتاشیه را برای توسعه حرم تخریب کرده‌اند.
در ۴۰ کیلومتری جاده نجف -
حله، در کنار
فرات، در یک آبادی به نام «
ذی‌الکفل» پیامبر
بنی اسرائیل دفن شده است. این پیامبر چون
کفیل یهودیان بود او را ذی‌الکفل می‌خواندند. در این آبادی قلعه آجری کوچکی است و قبر ذی الکفل داخل آن قرار دارد. یهودیان در قرن گذشته در آن منطقه بناهایی ساخته‌اند، ساکنان آن ناحیه که یهودی و عرب بودند، بعدها همه به
فلسطین رفتند. هرساله زائران
یهود از نقاط مختلف به این جا می‌آمدند و یک ماه در آن جا ساکن می‌شدند. در پشت این مقبره مسجدی است که گفته می‌شود چهار نفر از
حواریان در آن جا به خاک سپرده شده‌اند و قبر
دختر ذی‌الکفل هم آن جا واقع است.
در کنار
شط، بالاتر از آبادی ذی الکفل، تپه‌ای قرار دارد که بر فراز آن برجی از
آجر ساخته شده و دارای
سرداب و زیر زمین است. گویند حضرت ابراهیم را از این محل به
آتش انداخته‌اند. این
برج و
تپه از آثار شهر باستانی
بابل است و با وجود تخریب و فرسودگی هم چنان استوار مانده است.
علاوه بر مرقد مطهر
امام علی (علیه‌السّلام) در شهر نجف، مزارات دیگری نیز در این شهر وجود دارد.
قبر حضرت
آدم،
نوح،
هود و
صالح (علیهم‌السلام) در این شهر واقع شده است.
قبرستان وادی‌السلام، قبرستان کهن و تاریخی نجف اشرف، در شمال شرقی شهر واقع است و بیست کیلومتر مربع مساحت دارد. مقبره حضرت هود و صالح و قبر بسیاری از علما و سادات و همچنین مقام‌های امام مهدی (عجّل‌اللّه‌تعالى‌فرجه‌الشریف) و امام صادق (علیه‌السّلام) و امام سجاد (علیه‌السّلام) در آنجا است. برای این قبرستان فضایل زیادی نقل شده است از جمله:
امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «در این سرزمین ارواح مؤمنان دسته دسته با یکدیگر صحبت می‌کنند و هر مؤمنی در هر جایی از زمین بمیرد به او گفته می‌شود: «به وادی السلام ملحق شو که وادی السلام جایگاهی از
بهشت است».
در نجف اشرف برخی از
صحابه،
تابعین و یاران امام علی (علیه‌السّلام) و نواده‌های امامان به خاک سپرده شده‌اند. بسیاری از اینها در ثویه، سه کیلومتری نجف بین راه
مسجد حنانه و
مسجد کوفه، دفن هستند. این افراد عبارتند از:
۱-
احنف بن قیس۲-
سهل بن حنیف۳-
عثمان بن حنیف۴-
عبیدالله بن ابی رافع۵-
خبّاب بن ارت۶-
رشید هجری۷-
عبداللَّه بن ابی اوفی۸-
کمیل بن زیاد نخعی۹-
عبدالله بن یقطر۱۰-
قنبر۱۱-
میثم تمار۱۲-
ابوبکر بن علی۱۳-
زید بن صوحان۱۴-
صعصعه بن صوحان۱۵-
عمرو بن حمق خزاعی۱۶-
سلیم بن قیس هلالی۱۷-
نصر بن مزاحم منقریعلاوه بر این افراد، افرادی چون
ابوموسی اشعری،
زیاد بن ابیه،
مغیره بن شعبه،
داود بن حسن مثنی،
حسن مکفوف نیز در این منطقه مدفون‌اند.
نجف آرامگاه جمع بسیارى از عالمان بزرگ است. برخی از مدفونان در نجف عبارت‌اند از:
۱- شیخ طوسی؛ قبر وی کنار باب الطوسی حرم مطهر و در «شارع الطوسی» قرار دارد.
۲-
علامه حلّی؛ وی در حجره‌ای میان ایوان طلای صحن مرقد امام علی (علیه‌السّلام) در راهروى جنب گلدسته شمالى قرار داردبه خاک سپرده شده است. گفتنى است كه قبر
سید مصطفی خمینی؛
فرزند حضرت
امام در همین مقبره قرار دارد.
۳-
ابن طاووس۴-
مقدس اردبیلی؛ وی و در ایوان حرم امام علی (علیه‌السّلام) داخل اتاقی در کنار مناره جنوبی دفن شد.
۵-
شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر؛ وی در محله
عماره به خاک سپرده شد.
۶-
سید محمدمهدی بحرالعلوم؛ آرامگاه سید محمدمهدی طباطبایی، معروف به بحرالعلوم، و فرزندان او کنار آستان شیخ طوسی قرار دارد.
۷-
شیخ مرتضی انصاری؛ شیخ مرتضی انصاری دزفولی در دالان باب القبله در سمت جنوبی صحن مطهر به خاک سپرده شد.
۸-
ملا مهدی و پسرش
ملا احمد نراقی؛ قبر این دو عالم نزدیک ایوان بزرگی است که در ضلع شمالی حرم واقع است.
۹-
میرزای شیرازی؛ سید محمد حسن فرزند میرزا محمود، صاحب فتوای معروف
تحریم تنباکو در مدرسه‌ای بیرون از صحن مطهر، قسمت شرقی باب طوسی دفن است.
۱۰-
میرزا حسین نوری؛ قبر او در صحن امام، در سومین ایوان شرقی باب القبله، واقع است.
۱۱-
سید اسداللَّه شفتی؛ وی در صحن امام، در اولین مقبره شرقی باب القبله، به خاک سپردند.
۱۲-
شیخ عباس قمی؛ شیخ عباس محدث قمی، صاحب کتابهای مشهور
مفاتیح الجنان و
منتهی‌الآمال است. وی در کنار استادش میرزا حسین نوری دفن شد.
۱۳-
میرزای نایینی؛ وی در صحن، در پنجمین مقبره جنوبی درب بازار، به خاک سپرده شد. وی در جریان
انقلاب مشروطیت از اندیشمندان و متفکران سیاسی معاصر به شمار می‌رفت. کتاب
تنبیه الامه و تنزیه المله وی حاوی اندیشه‌های سیاسی او درباره مشروطیت است.
۱۴-
آخوند خراسانی؛ در مقبره جنوبى واقع در دالان باب الذهب قرار دارد. در نزدیك او مدفن
فقیه مشهور
میرزا حبیب الله رشتی و
سید ابوالحسن اصفهانی واقع است.
۱۵-
آیت الله بهبهانی؛ وى از رهبران مشروطیت بود كه بدست مخالفان و عوامل بیگانه
ترور شد. قبر او در دومین مقبره پس از دروازه باب السوق، به سمت شمال قرار گرفته است.
۱۶-
سید محمد باقر صدر؛ مدفون در وادی السلام است.
علاوه بر این بزرگان، كه داراى مقابر مشهورى هستند، در صحن و حجره‌هاى اطراف آن نیز گروه زیادى از شخصیت‌هاى دینى مدفون‌اند كه برخى از آنان عبارتند از آیات عظام: شیخ
محمد حسن آشتیانی،
سید محمود شاهرودی، شیخ
محمد حسین کمپانی،
شیخ جعفر تستری،
سید محمد کاظم یزدی،
شیخ جعفر کاشف الغطا،
سید ابوالقاسم خویی،
فخرالدین طریحی؛ صاحب کتاب
مجمع البحرین،
مقداد بن عبدالله حلی؛ صاحب
العرفان فی فقه القرآن،
عبدالعال کرکی؛ معروف به محقق ثانی و شهید ثالث و بسیاری از دیگر بزرگان و
علمای تشیع.
برخی از پادشاهان و رجال
قاجار که در حرم و صحن مطهر به خاک سپرده شده‌اند عبارتند از:
۱-
آقا محمد خان قاجار،
۲-
سلطان محمد حسن خان قاجار،
۳-
آقاخان محلاتی رهبر
فرقه اسماعیلیه
شهر مقدس نجف علی‌رغم اینکه پیش از اسلام محل
سکونت بوده است؛ اما در صده اول اسلام چندان قابل اهمیت نبوده؛ و در کنار شهر باعظمت
کوفه قریه کوچکی به حساب می‌آمد که به نام
ظهرالکوفه شناخته می‌شده است.
نجف به دلیل همسایگى با شهر باستانى حیره، در سرزمین صاحب
تمدن و
فرهنگ قرار گرفته است. حیره از هزاره اول قبل از میلاد مركز تمدن لخمى‌ها و
آل‌منذر بود و سابقه درخشانى در عرصه فرهنگ و تمدن داشت. نجف نیز از قِبَل این هم‌جوارى از
نعمت فرهنگ و تمدن و آبادانى برخوردار شده است. عرب هاى ساكن این شهر در آن زمان به
مذهب مسیحیت گرایش داشتند و
کلیسا هاى زیادى از جمله دیر «مارت مریم» را بنا نهادند كه تا عصر اسلام همچنان باقى بود. بر اساس روایاتى، سابقه تاریخى نجف به دوران
طوفان نوح برمى گردد كه عده‌اى آن را جاى به
گل نشستن
کشتی نوح و محل جدا شدن فرزندان او مى دانند و نام هاى طور وجودى را براى آن برگزیده‌اند.
در عصر اسلامى، نام نجف تنها به سبب
فتح و گشایش
ایران و
عراق در متون تاریخى دیده مى شود و تا زمان
عباسیان نام چندانى از آن به چشم نمى خورد. از دوران
هارون الرشید، به سبب آشكار شدن مرقد امام علی (علیه‌السّلام)، این شهر بسیارى را به سكونت پیرامون خود راغب كرد.
علویان طبرستان از جمله محمد بن زید علوى ضمن ساختن بقعه و بنایى بر مرقد امام على (علیه‌السّلام) دیوارى نیز پیرامون شهر كشیدند تا
امنیت در آن جا برقرار شود. نجف در عصر
آل بویه رونق و شكوه فراوانى یافت. پادشاهان شیعى دیلمى در
تعمیر و بازسازى مرقد و خدمات
عمرانى در این شهر تلاش زیادى كردند.
شیخ طوسی در ابتداى قرن پنجم هجرى، به نجف
مهاجرت كرد و با تشكیل مجلس درس خود، آن شهر را به یكى از مركزهاى علمى و فرهنگى شیعى تبدیل كرد. اگر چه یك سده بعد مركزیت علمى آن به حله واگذار شد؛ اما این شهر در پایان قرن هفتم و ابتداى قرن هشتم هجرى، یعنى دوران
حکومت جلایریان و
ایلخانان مغول، دوباره از نظر وسعت و
عمرانى و شكوفایى فرهنگى به اوج اعتلاى خود رسید و ثروت فراوانى كه این حكومت ها براى توسعه و بازسازى شهر و حرم مطهر اختصاص دادند در ساخت و تجهیز مدرسه‌ها، خانقاه‌ها، حفر كانال‌ها، نهرها، و چاه‌ها به‌كار گرفته شد.
سلطان سلیمان قانونى، از پادشاهان
سنی عثمانى، در آبادانى نجف تلاش فراوانى كرد. او و پادشاهان شیعى صفوى در یك رقابت گسترده به نجف رونق زیادى بخشیدند. شاه عباس كوشید تا نجف مركزیت علمى خود را بازیابد و
حوزه علمیه آن رونق گیرد.
براى پیشگیرى از حملات
وهابیان در عصر قاجار، نظام الدوله اصفهانى، وزیر فتحعلى شاه، از ۱۲۱۷ تا ۱۲۵۷ ق دیوارى محكم پیرامون شهر ساخت. در ۱۳۵۰ ق این دیوار برداشته شد و به جاى آن
مدرسه و
بیمارستان احداث گردید و مردم نیز خانه‌هایى در جوار آن ساختند. در دوران انقلاب
مشروطه ایران، مجتهدهاى مقیم نجف از جمله آخوند ملا محمدكاظم خراسانى و آیت الله نایینى، رهبرى فكرى و مذهبى مشروطه را در دست گرفته به
هدایت و حمایت از آن پرداختند. حوزه علمیه نجف از آن هنگام تا عصر حاضر به رغم فرازها و فرودها، همچنان، به عنوان یكى از مراكز علمى جهان تشیع مطرح و منشأ اثر است.
درباره تأسیس حوزه علمیه نجف دو نظر اساسی وجود دارد. گروه نخست بر این باورند که با هجرت شیخ طوسی در ابتدای قرن پنجم هجری، به نجف و با تشکیل مجلس درس خود، وی حوزه علمیه را بنانهاد و آن شهر را به یکی از مرکزهای علمی و فرهنگی شیعی تبدیل کرد. شماری دیگر معتقدند پیش از آمدن شیخ، در نجف حلقه‌های بحث و درس در جوار مرقد امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) برقرار و حوزه علمیه شکل گرفته بوده است. در ضمن اذعان به حضور و آمد و شد دانشمندان به نجف و تلاش علمی ایشان پیش از شیخ طوسی، اما اقدام اساسی برای تشکیل جامعه علمی در نجف چندان که بتوان نام
حوزه علمیه بر آن نهاد، پس از مهاجرت شیخ تحقق یافته است.
حوزه علمیه نجف پس از وی
تاریخ با فراز و نشیبی را سپری کرده است که مراحل آن عبارت اند از:
این دوره با حضور شیخ طوسی در نجف (۴۴۸ـ۴۶۰) مقارن است. وی که از شاگردانِ برجسته
شیخ مفید (متوفی ۴۱۳) و
سیدمرتضی علم‌الهدی (متوفی ۴۳۶) بود، پس از وفات علم‌الهدی
ریاست علمی شیعیان
بغداد را برعهده گرفت.
این دوره طولانی با
وفات شیخ طوسی آغاز شد و تا اوایل قرن دهم ادامه یافت. ظهور
محمدبن ادریس حلّی (متوفی ۵۹۸) در حلّه رونق
حوزه علمیه این شهر را به همراه داشت ولی همین مسئله به رکود حوزه علمیه نجف شتاب بیشتری بخشید. با همه این احوال، در این دوره نیز حوزه نجف از تکاپوی علمی دور نماند. از ابوعلی طوسی، فرزند شیخ طوسی، (متوفی ۵۱۵) اثری چون المرشد الی سبیل المتعبد و الامالی به جای مانده است. وی نزد علمای شیعه باعنوان
مفید ثانی شهرت دارد.
ابن شهر آشوب مازندرانی،
فضل بن حسن طبرسی مؤلف
مجمع البیان و ابوعبداللّه حسین بن احمد بن طحّال مقدادی تربیت یافتگان محضر اویند.
از نیمه دوم قرن دهم رونق علمی به حوزه نجف بازگشت. اقدامات اثرگذاری چون تسهیل دسترسی به آب آشامیدنی از طریق حفر انهار توسط شاهان صفوی و ساخت باروهای استوار و تأمین امنیت جانی ساکنان، به عنوان عوامل شکوفایی مجدد حوزه نجف شمرده شده است. نقش مولى احمدبن اردبیلى (متوفى ۹۹۳) مشهور به مقدس یا
محقق اردبیلی در بازیابى رونق
حوزه علمیه نجف در این دوره بسیار برجسته بود، حضور محقق اردبیلى در حوزه نجف و مقبول افتادن مكتب فقهى او، یعنى تتبع همه جانبه در
احادیث و توجه به احادیث
صحیح السند كه چه بسا مورد بى اعتنایى یا اعراض فقهاى سَلَف قرار گرفته بود در برابر قول به پذیرش فتواى مشهور، پژوهشگران و طلاب بسیارى را در حلقات درس او حاضر ساخت. این دوره کوتاه از تاریخ حوزه نجف از حیث تعداد دانشمندان و نویسندگان، کم اهمیت نیست: محیی الدین بن محمود نجفی (متوفی ۱۰۳۰) در
شعر و
ادب دستی داشت. رکن الدین علی قُهپایی از شاگردان مکتب اردبیلی، در
علم روایت و
رجال متبحر بود و کتاب
مجمع الرجال او از آثار دیگرش مشهورتر است.
ملاعبداللّه یزدی (متوفی ۹۸۱) مؤلف حاشیه بر بخش منطق
تهذیب المنطق و الکلام اثر
تفتازانی متعلق به همین دوره حوزه نجف بوده و کتاب او همچنان یکی از درسنامه‌های رایج در حوزه‌های علمیه است.
از دهه چهارم قرن یازدهم حوزه علمیه نجف همانند دیگر
حوزه‌های شیعه درگیر موضوع اخباریگری شد. بزرگترین تأثیر را در این بین
محمد امین استرآبادی (متوفی ۱۰۳۳) داشت. وی که خود درس آموخته حوزه علمیه نجف بود و از
صاحب معالم و
صاحب مدارک اجازه روایت داشت. با تألیف کتاب
الفوائد المدنیه در ۱۰۳۰، به نقادی سخت روش اصولی و فقهی مجتهدان شیعه، که
میراث پربهای شیخ الطائفه طوسی در حوزه علمیه نجف بود، پرداخت. او امثال ابن جنید،
ابن ابی عقیل، شیخ مفید، سیدمرتضی، شیخ طوسی و از همه بیشتر علامه حلی را به
انحراف از
طریقت ائمه متهم می‌کرد و تکیه آنان به
کلام و
اصول فقه مبتنی بر افکار عقلی و
اعتقاد به
قیاس را
بدعت می‌شمرد.
دانش اصولِ فقه و اصولیان از جنبش اخباری لطمات بسیار خوردند و حوزه علمیه نجف نیز از این آسیب‌ها مصون نماند، ولی از حرکت بازنایستاد و در این دوره نیز در نجف به نام دانشمندان یا آثار برجسته‌ای بر می‌خوریم. از میان آنها مجمع البحرین اثر شیخ فخرالدین بن محمدعلی طُرَیحی نجفی (متوفی ۱۰۸۵) از مهمترین آثار قلمداد می‌شود، که موضوع آن واژگان دشوار قرآن و حدیث است.
محمد باقر بن محمد اکمل معروف به
وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵) نقش مهمی در از میان بردن صولت و
قدرت اخباریان داشت جنبشی که وحید بهبهانی در
کربلا آغاز کرد، در نجف ثمر داد و با آمدن محمدمهدی بن مرتضی مشهور به بحرالعلوم (متوفی ۱۲۱۲)، از شاگردان وحید بهبهانی، حوزه نجف با پشت سر گذاشتن ناملایمات دوره اخباریگری، به دوره جدیدی گام نهاد. این واقعیت را نیز نباید از نظر دور داشت که مجموعه انتقادهای دانشمندان اخباری و نیز میراث علمی آنان، به ویژه تلاش‌های آخرین
فقیه نامبردار این جریان،
شیخ یوسف بحرانی و کتاب مهم فقهی او،
الحدائق الناضره، در بالندگی و شکوفایی این دوره جدید، تأثیر در خورتوجهی داشته است.
دوره بعدی را که از قرن سیزدهم شروع می‌شود و تا زمان حال ادامه می‌یابد، می‌توان عصر
کمال و اوج درخشش و زعامت علمی حوزه نجف دانست. با آغاز فعالیت علامه بحرالعلوم در نجف و عالمان و فقیهان بسیاری که به همت وحید بهبهانی تربیت شده بودند، حوزه نجف عظمت و شکوه خود را بازیافت و از نو به مرکز علمی جهان تشیع تبدیل شد. تلاش‌های شاگردان مستقیم و غیرمستقیم وحید بهبهانی معطوف مبارزه با اخباریگری و پاسخ‌گویی به شبهات آنان و اثبات نیاز به قواعد اصولی در استنباط شد. این کوشش‌ها ثمربخش بود؛ علم اصول را به کمال رساند و در زمینه فقه به‌طور محسوسی باب بحث و نقد و تحلیل موضوعات و کاوش در آرای پیشینیان و ادلّه آنان گشوده شد. سرانجام آنکه جریان اخباری هر چند از میان نرفت اما به شدت محدود شد. مجموعه‌های فقهی و اصولی ارزشمندی که پس از گذشت سال‌ها هنوز مدارک گرانقدر و معتبر فقه شیعه می‌باشند، در این دوره تدوین یافت. نام آن آثار ارزشمند عبارتند از:
۱-
مصابیح (در فقه)،
۲-
مفتاح الکرامه (در فقه)،
۳-
کشف‌الغطاء (در فقه)،
۴-
مقابس‌الانوار (در فقه)،
۵-
مستندالاحکام (در فقه)،
۶-
جواهرالکلام (در فقه)،
۷-
مکاسب (فقه)،
۸-
رسائل (در علم اصول)،
۹-
البرهان القاطع (در علم فقه)،
۱۰-
هدایه‌الانام (در علم فقه)،
۱۱-
مصباح الفقیه (در علم فقه)،
۱۲-
بلغه‌الفقیه (در علم فقه)،
۱۳-
کفایه‌الاصول (در علم فقه)،
۱۴-
العروه‌الوثقی (در
علم فقه)
نجف از مساجد زیادی برخوردار است که مجموع مساجد بزرگ آن قریب به یکصد مسجد می‌باشد. در محله «
عماره» ۲۵ مسجد، در محله «حویش» ۲۱ مسجد، در محله «براق» ۱۴ مسجد، در محله «مشراق» ۱۸ مسجد و در محله «جدیده» ۸ مسجد و در برخی محلات دیگر نیز تعدادی مسجد وجود دارد. تا قبل از دوران اخیر و در زمان مرحوم کاشف‌الغطاء
نماز جماعت در حرم مطهر برگزار نمی‌گردید بلکه در مساجد برپا می‌شد. زیرا کاشف‌الغطاء
عقیده داشت که اقامه نماز جماعت در حرم باعث
آزار زائرین می‌گردد، همین مسأله موجب گشت مساجد نجف آبادتر گردد و مورد تأکید بیشتری قرار گیرند. برخی از مساجد مشهور و مهم شهر نجف عبارتنداز:
از مساجدی است که زائرین نجف از آن دیدن کرده و بدان تبرک می‌جویند. بنابر
احادیث وارده، هنگام انتقال سر مبارک
امام حسین (علیه‌السّلام) از کربلا به کوفه آن رأس مبارک را در محل فعلی- مسجد حنانه- بر زمین نهاده‌اند لذا به موضع «رأس الحسین» نیز مشهور است. امام جعفرصادق (علیه‌السّلام) هنگام زیارت مرقد مطهّر جدّش امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در این مکان نماز گزارده است. مرحوم
سیدبن طاووس در آداب و اعمال مربوط به زیارت، زیارتی مربوط به امام حسین (علیه‌السّلام) در آن مکان (مسجد حنانه) ذکر نموده‌اند.
این مسجد از قدیمی‌ترین و مشهورترین مساجد نجف می‌باشد که
عمران بن شاهین آنرا در اواسط قرن چهارم بنا نهاده است. این مسجد در ورودی صحن، از سمت باب طوسی، قرار دارد.
عمران در دوران
حکومت عضدالدوله در
عراق علیه وی
قیام کرد و شکست خورد. پس از شکست،
نذر نمود که چنانچه عضدالدوله او را ببخشاید رواقی در نجف و در مرقد امام علی (علیه‌السّلام) بنا کند، چون عضدالدوله او را
عفو نمود به نذر خویش عمل کرد.
در سال‌های بعد، بر اثر تغییر بنای حرم، این مکان از رواق بودن خارج و به مسجد
عمران بن شاهین مشهور شد و حال آنکه بنای آن به
نیت مسجد نبوده بلکه به‌عنوان رواقی در ساختمان حرم مطهر ایجاد گردید و لذا بزرگانی چون سید محمدکاظم یزدی صاحب «عروه‌الوثقی»، علامه سید محمد کاظم مقدس و
شیخ محمد باقر قمی و برخی دیگر از
علما در آن به خاک سپرده شده‌اند.
از مساجد قدیمی نجف است که در محله «شیلان» قرار دارد و
تاریخ بنای آن به قرن هشتم هجری می‌رسد. این مسجد در منتهی الیه غرب شهر واقع شده است. صافی صفا مسجدى است كه گفته مى شود امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در آن جا نماز گزارده و در گوشه‌اى از آن مدفن یكى از یاران حضرت قرار دارد. این مسجد در جوار مقام
امام سجاد (علیه‌السّلام) واقع شده و هم چنان پا برجاست.
مسجدالخضراء از مساجد قدیمی شهر است و در شرق صحن واقع شده است و حوزه درس و بحث
آیت اللَّه خویی بوده است. این مسجد سابقه طولانی دارد و به علی بن مظفر منسوب است. این مسجد در سال ۱۳۸۰ق توسط حاج شیخ احمد انصاری قمی بازسازی شد.
این مسجد ابتدا منزل مسکونی
شیخ طوسی بود. او
وصیت کرد که پس از مرگش او را در آن جا به خاک بسپارند و محل آن را به مسجد تبدیل کنند. این مسجد، که امروزه در نجف مشهور و معروف است، در محله «المشراق» شمال صحن قرار دارد. یادگاری گرانقدر از فرزانه نامدار جهان اسلام، شیخ طوسی است این مسجد هنگام مهاجرت شیخ از بغداد به نجف، منزل و محل سکونت آن بزرگوار بود که جلسات درس و مذاکرات علمی شیخ طوسی در آن برپا می‌گشت، این منزل پس از
وفات شیخ طوسی طبق وصیت او به مسجد تبدیل گشت. مسجد شیخ طوسی امروزه یکی از مشهورترین مساجد نجف می‌باشد که در محله مشراق قرار دارد و از ابتدای بنا تا حال حاضر دو بار ساختمان آن مورد مرمّت و
تعمیرات اساسی قرار گرفته است.
این مسجد با بنایی باشکوه و مستحکم در محله «حویش» قرار دارد و با مساعدت و
نظارت شیخ مرتضی انصاری ساخته شده است. بزرگان و عالمان حوزه علمیه نجف برخی از کلاس‌های درس خود را در این مسجد برگزار می‌کنند.
سید محمد کاظم طباطبایی، از عالمان عصر قاجار، و
امام خمینی از جمله کسانی بودند که در این مسجد تدریس می‌کردند.
از بزرگترین مسجدهای نجف است که نمازگزاران بسیار زیادی دارد. مسجد هندی در ۱۳۲۳ق تجدید بنا شد و بنای بسیار محکم و استوار دارد. هر ساله مراسم عزاداری‌های محرم در آن برپا می‌شود. علامه
سید محسن حکیم در عصر حاضر ساختمان آن را توسعه داده است.
پس از
حرم مطهر مهمترین و اساسی‌ترین مکان نجف می‌باشد که در ایام
اعتکاف، معتکفین در آن اقامت می‌کنند. هیچ یک از ساختمان‌های مساجد نجف به استحکام و زیبایی بنای مسجد هندی نیستند مراسم عزاداری امام حسین و ائمه (علیهم‌السلام) و نیز مجالس بزرگداشت علما و بزرگان در آن بر پا می‌گردد.
این مسجد از مساجد بزرگ و مشهور نجف است که به محقق کرکی از عالمان عصر
صفوی، منسوب است. در سال ۱۳۷۶ ه. ق. مورد
تعمیر و بازسازی قرار گرفت.
در محله مشراق قرار دارد و واعظ مشهور شیخ جعفر شوشتری سال‌ها در آن به موعظه و ایراد سخن اشتغال داشت.
از مساجدی است که در بیشتر اوقات مملوّ از نمازگزاران می‌باشد. دیگر مسجدهای معروف نجف عبارت است: مسجد آل کاشف الغطاء، مسجد جواهری، مسجد الرأس، مسجد حیدری.
شهر مقدس نجف به لحاظ وجود با
برکت حرم حضرت امیرالمومنین (علیه‌السّلام) و حضور
فقها و علمای تشیع دارای مدارس علمیه فراوانی است.
از مدارس بسیار قدیمی و مشهور نجف است که تاریخ بنای آن به قرن نهم هجری باز می‌گردد،
مقداد سیوری بانی مدرسه از بزرگان فقهای شیعه می‌باشد که افتخار شاگردی
شهید اول و فخرالمحققین را داشته و در سال ۸۲۸ ه. ق پس از فراغت از بنای مدرسه وفات یافته است.
تاریخ بنایش به نیمه دوم قرن دهم هجری باز می‌گردد؛
ملا عبدالله یزدی از دانشمندان بزرگ نجف در قرن دهم که نقابت شهر را نیز بر عهده داشت.
مدرسه صحن شریف معروف به مدرسه غرویّه توسط
شاه عباس صفوی در شمال صحن بنا نمود. این مدرسه تا اوائل قرن چهاردهم هجری دایر بود. از آن زمان به بعد به تدریج از وجود طلاب تهی و حجره‌های آن محل نگهداری اسباب و وسائل صحن و لوازم خدام حرم گردید. از همین روی به تدریج کلمه مدرسه از آن برداشته شد و به دارالضیافه نامگذاری گردید.
از مدارس وسیع و بزرگ نجف است در بازار بزرگ نجف (السوق الکبیر) که منتهی به صحن حرم می‌شود، واقع شده است. مساحت مدرسه در حدود ۹۰۰ متر مربع می‌باشد. نظام‌الدوله، حاج محمد حسین خان علاف اصفهانی،صدر اعظم فتح علی‌شاه قاجار در سال ۱۲۲۶ ه. ق آنرا بنا نمود و موقوفاتی برای اداره و تأمین مخارج آن قرار داد. این مدرسه پذیرای جمع زیادی از شیفتگان
علوم اسلامی بوده و به دلیل برخورداری از امکانات مناسب، از مدارس با اهمیت نجف شمرده می‌شود.
مدرسه معتمد معروف به مدرسه شیخ محمد حسین کاشف‌الغطاء در محله
عماره واقع شده که توسط یکی از وزرای عهد قاجار به نام معتمدالدوله و با مساعدت و کمک شیخ موسی کاشف‌الغطاء
فرزند علامه شیخ جعفر بنا گردیده است.
مدرسه مهدیه در محله مشراق و مقابل مقبره علامه سید مهدی بحرالعلوم و شیخ طوسی و در مجاورت مدرسه قوام واقع شده است.
مدرسه مشهور و بزرگی به مساحت ۷۰۰ متر در مجاورت مدرسه مهدیه است که مدرسه قوام یا فتحیه نیز خوانده می‌شود؛ ساختمان آن در سال ۱۳۰۰ ه. ق به پایان رسیده و دارای ۲۶ حجره می‌باشد.
مدرسه ایروانی، مدرسه مشهوری است که در سال ۱۳۰۷ ه. ق تأسیس گردید و بعدها توسط
رژیم بعث عراق تخریب شد.
مدرسه میرزا حسن شیرازی، مدرسه کوچکی است با دو طبقه که در طبقه اول مقبره مرحوم میرزای شیرازی
رهبر قیام تنباکو قرار دارد و طبقه دوم مشتمل بر هفت حجره است. و در جنب باب طوسی (یکی از درهای صحن مطهر) قرار دارد.
مدرسه بزرگ میرزا حسین خلیلی، در محله
عماره واقع و مساحتش حدود ۶۰۰ متر مربع است بنای مدرسه از دو طبقه تشکیل شده و مشتمل بر ۵۰
حجره می‌باشد. این مدرسه در سال ۱۳۶۷ ه. ش. توسط رژیم بعثی صدام تخریب و موقوفاتش مصادره گردید.
مدرسه بزرگ آخوند خراسانی، مدرسه وسیعی در محله حویش می‌باشد که بیش از ۷۰۰ متر مربع مساحت دارد و از ۴۸ حجره تشکیل می‌شود.
در محله حویش و متصل به مدرسه بزرگ آخوند خراسانی است که توسط شیخ کاظم بخاری بنا گردید.
مدرسه کوچک آخوند خراسانی در محله براق واقع شده و ۲۱۰ متر مساحت و ۱۲ حجره دارد. سال تأسیس آن ۱۳۲۸ ه. ق می‌باشد.
مدرسه قزوینی در محله
عماره و نزدیک مسجد مشهور هندی قرار دارد. در سال ۱۳۲۴ ه. ق. تأسیس و در سال ۱۳۸۴ ه. ق. تجدید بنا شد و در قیام شعبان ۱۴۱۲ ه. ق. توسط نیروهای بعثی ساختمان مدرسه با
دینامیت منفجر و کتابخانه‌اش را به
آتش کشیدند.
این مدرسه از ۲۸ حجره در یک طبقه تشکیل یافته و در محله مشراق واقع است.
مدرسه مذکور از مشهورترین، بزرگترین و بهترین مدارس نجف می‌باشد. این مدرسه در محله حویش و در همان خیابانی است که مدرسه شربیانی قرار دارد.
مدرسه هندی، مدرسه‌ای است با حدود ۶۰۰ متر مربع مساحت که در محله مشراق قرار دارد. این مدرسه در سال ۱۳۲۸ ه. ق. تأسیس گردیده است.
این مدرسه به امر
آیت الله حکیم احداث شد و نیروهای صدام پس از انتفاضه شعبانیه این مدرسه را تخریب کردند. این مدرسه پس از دوران
صدام مجدداً ساخته شد و در
شهریور ۱۳۹۲ بازگشایی شد.
این مدرسه به امر
آیت الله خوئی احداث شد و نیروهای صدام پس از
انتفاضه شعبانیه این مدرسه را تخریب کردند.
این مدرسه در محله «حیّ السعد»، در مسیر
کوفه به نجف واقع شده.
سید محمد کلانتر یکی از بزرگان نجف اقدام به تأسیس این مجتمع علمی نمود و ۲۰۸ حجره دارد. برخورداری از برنامه منظم درسی به همراه امتحانات و تشویق طلاب ممتاز از خصایص این مدرسه بوده و در حال حاضر بزرگترین و مهمترین مدرسه دینی نجف است.
این مدرسه به توصیه
آیت الله بروجردی (قدس‌سره) و با مباشرت
شیخ نصراللَّه خلخالی احداث گردید. این مدرسه در محله براق قرار دارد.
نام برخی از مدارس دیگر نجف عبارتند از:
مدرسه طاهریه، رحباوی، آیت‌الله حکیم، جوهرچی، عاملی‌ها، عبدالعزیز بغدادی، افغانی‌ها، کلباسی، علویه، مرتضویه، منتدی النشر.
فرهنگ و
تمدن جز با کتاب و کتابخانه که محصول کوشش‌های دانشمندان پیشین می‌باشند رشد و شکوفایی نخواهد یافت. بالندگی یک فرهنگ و تمدن جز با توسعه و پیشرفت کتاب، کتابخانه و کتابخوانی امکان‌پذیر نمی‌باشد. نجف که سابقه هزار ساله در رشد و ترویج فرهنگ اسلامی دارد کتابخانه‌های مهمی را در خود جای داده که به طور مختصر به معرفی آنها می‌پردازیم:
این
کتابخانه به نام‌های «الحیدریه»، «الخزانه الغرویّه» و «مکتبه الصحن» نیز خوانده می‌شود.
تاریخ ایجاد آن حداقل به
قرن چهارم هجری و یا قبل از آن باز می‌گردد.
عضدالدوله دیلمی از کسانی است که در ایجاد و توسعه آن نقش داشته است. در طول تاریخ به دلیل
شهرت و انتساب کتابخانه به حرم مطهر، افراد زیادی کتابهای خود را وقف آن کرده‌اند. پس از نیمه دوم قرن پنجم که جویندگان
علم از هر سوی، به نجف روی آوردند، بسیاری از مهاجران نیز کتاب‌هایی
وقف آن کتابخانه کرده و بر اهمیت آن بیش از پیش افزوده شد.
در قرن هشتم هجری به سال ۷۵۵ ه. ق. کتابخانه دچار آتش‌سوزی گشته و بسیاری از کتابهای آن از جمله مصحف شریف قرآن در سه جلد به خط مبارک حضرت علی (علیه‌السّلام)، در آتش‌سوزی از میان رفت. پس از این واقعه
سید صدرالدین بن شرف‌الدین معروف به آویّ با یاری گرفتن از فخرالمحققین
محمد بن حسن حلی دانشمند گرانقدر امامیه در قرن هشتم، کتابخانه را از نو بنیاد نهاد و کتابهای بسیاری برای آن فراهم آورد. آویّ هنگام
مرگ وصیت نمود یک سوم اموال او را کتاب خریده و وقف کتابخانه علوی کنند. بدین ترتیب در زمان کمتر از پنج سال کتابهای بسیاری در آن فراهم آمده و دارای اهمیت و اعتباری دوباره گردید. در اثر بی‌توجهی، کتابخانه بزرگ بی‌نظیر
آستان قدس علوی به تدریج اهمیت خود را از دست داد و بسیاری از کتابهای آن خارج گردید و یا از میان رفت، به گونه‌ای که امروز جز اندکی بسیار ناچیز از آن مخزن گرانبها، باقی نمانده است. به دلیل سهل‌انگاری و کوتاه‌نظری، آن ذخیره بزرگ معنوی و یادگار ارزشمند قرون پیشین که دست خط مبارک بسیاری از بزرگان دین زینت‌بخش آن بود، دستخوش حوادث گشته و از میان رفت.
کتابخانه امام امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در سال ۱۳۷۳ ه. ق در روز مبارک
عید غدیر به همت
علامه امینی تأسیس گردید و یکی از غنی‌ترین، و معتبرترین کتابخانه‌های شهر نجف است.
آیت‌اللَّه سید محسن حکیم برای مبارزه فرهنگی با افکار الحادی و کمونیستی رژیم بعث، کتابخانه‌ای بزرگ و منظم تأسیس نمود. این کتابخانه از شبکه‌ای گسترده تشکیل گردیده بود که شعبه مرکزی و اصلی آن در نجف قرار داشت و بیش از هفتاد شعبه دیگر آن در شهرهای مختلف عراق و برخی شهرهای
کشورهای اسلامی وجود داشت. مرحوم آیه اللَّه حکیم مکان مناسبی در اطراف مسجد هندی انتخاب نمود و با خریداری و تخریب خانه‌های اطراف مسجد، کتابخانه‌ای زیبا، بزرگ و مجهز بنیان نهاد. این کتابخانه به
دلیل نزدیک بودن به حرم همواره در مسیر زائرین و مردم نجف قرار داشته و می‌توانست پذیرای مشتاقان کتاب باشد. این کتابخانه در سال ۱۳۷۷ ه. ق. تأسیس و در ابتدا از۱۵۰۰۰ جلد کتاب چاپی و حدود ۲۵۰۰ جلد کتاب خطی برخوردار بود.
از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های نجف بوده و توسط حاج میرزا علی محمد نجف‌آبادی در اواخر قرن سیزدهم تأسیس گردید.
او که از مشایخ بزرگ
شیعه می‌باشد در طول چندین سال تحقیق و تتبّع و بررسی نسخه‌های خطی و بی‌نظیر، کتابهای ارزشمند بسیاری از اقصی نقاط عالم به ویژه
مصر و ایران فراهم آورده و در کتابخانه شخصی خود قرار داد. در سال ۱۳۷۵ ه. ق. آن بزرگوار که مشتاق بود همه بزرگان و فرزانگان از گنجینه ارزشمند علمی وی بهره‌مند شوند و آن را متعلق به همه دانش‌پژوهان می‌دانست کتابهای خود را وقف عام نمود و کتابخانه عمومی دیگری در شمار کتابخانه‌های عمومی آن شهر افزوده شد. مجموع کتابهای وی ۵۰۰۰ جلد بود که ۱۰۰ نسخه خطی کم‌نظیر شامل آنها می‌گشت.
در ابتدای قرن سیزدهم توسط حاج محمد حسین خان صدراعظم تأسیس شد و در آن
عصر از مشهورترین کتابخانه‌های نجف بود. سهل‌انگاری، این کتابخانه را نیز به سرنوشت ناخوشایند بسیاری دیگر از آثار نیک گذشتگان دچار ساخت و امروزه این کتابخانه، قابل توجه نیست.
این کتابخانه با ساختمانی زیبا در انتهای شارع الرسول بنا شده است. بنیانگذار این کتابخانهصدر شیخ باقر شریف قریشی است.
کتابخانه علامه شیخ محمد حسین کاشف‌الغطاء، کتابخانه مدرسه قوام، کتابخانه مدرسه خلیلی، کتابخانه مدرسه آخوندخراسانی، کتابخانه مدرسه سیدمحمد کاظم یزدی، و کتابخانه آیت‌اللَّه العظمی بروجردی قدس سره نیز از کتابخانه‌های مهم نجف به شمار می‌رود.
بابائی، سعید، گزیده سیمای نجف اشرف، ص۱۱-۶۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه نجف»، شماره۶۶۳۸. پایگاه حوزه نت پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «نجف شهر با شرافت».
