مفاتیح الجنان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مفاتیح الجنان کتابی است در ادعیه و زیارات ایام
سال ، نوشته
حاج شیخ عباس قمی .
گردآوری و تالیف مجموعه‌های ادعیه و زیارات، سابقه ی طولانی دارد. شاید نخستین حرکت منسجم در این زمینه از آن
سید بن طاوس باشد. پس از ایشان و به مدت حدود پنج
قرن ، این مجموعه‌ها به دست فراموشی سپرده شد به گونه‌ای که تا دوران
صفویه ، اثری از آنها به چشم نمی‌خورد. با بازسازی مجدد
حوزه‌های علمیه و رواج نگارش و نشر آثار «
شیعه »،
علوم اسلامی و همین طور کتاب‌های ادعیه مورد توجه قرار گرفتند. مرحوم شیخ عباس قمی، آن چنان که از مقدمه کوتاه مفاتیح الجنان برمی آید، کتابی به نام «مفتاح الجنان» (که در ادعیه و زیارات تالیف شده بود) را ملاحظه کرده بود و به جهت تکمیل آن، دست به نگارش مفاتیح زده‌اند:
«.... بعضی از اخوان مؤمنین از این داعی درخواست نمودند که کتاب مفتاح الجنان را که متداول شده بین
مردم ، مطالعه نمایم و آنچه از ادعیه ی آن کتاب سند دارد ذکر نمایم و آنچه را که سندش به نظرم نرسیده، ذکر ننمایم و اضافه کنم بر آن بعض ادعیه و زیارات معتبره که در آن کتاب ذکر نشده، پس احقر خواهش ایشان را اجابت نموده و این کتاب را به همان ترتیب جمع آورده و نامیدم آن را به مفاتیح الجنان و.....»
مرحوم شیخ
آقا بزرگ تهرانی درباره ی کتاب مفتاح الجنان توضیح مختصری را ارائه می‌دهند: کتاب «مفتاح الجنان» در
ادعیه و اعمال
روزها و
ماه‌ها و زیارات و برخی اذکار و اوراد است مکرر به طبع رسیده است. از گردآورنده آن اطلاعی در دست نیست، اما برخی از ادعیه‌ای که سند درستی ندارند بلکه قطعا بدون سند می‌باشند در آن دیده می‌شود، که
محدث نوری (صاحب
مستدرک الوسائل ) در کتاب
اللؤلؤ و المرجان ، متعرض آن شده است. از این کتاب نسخه‌های زیادی با زیادت و نقصان (از جانب ناشر) وجود دارد. طبق نقل سید یحیی
امام جمعه مشهد مقدس، مؤلف آن
شیخ اسد الله تهرانی حائری (متوفی به سال ۱۳۳۳ در مشهد رضوی) است، وی از شاگردان «
شیخ مرتضی انصاری » بود و عمری طولانی (۱۲۰ سال) داشته است. در کتاب
فوائد رضویه آمده است که
بروجردی و اهل
منبر بوده، به صدق مشهور می‌باشد.
در کتاب «فوائد رضویه» در ذیل نام «اسد الله بن عبدالله البروجردی»، اشاره‌ای به «مفتاح الجنان» نشده است.
اگر از کتاب‌های تخصصی و موضوعی ادعیه مثل
صحیفه سجادیه ، صرف نظر کنیم، اغلب کتاب‌های ادعیه به ترتیب ماه‌های سال و ایام روز تنظیم شده است. کتاب مفاتیح الجنان پس از پانزده
سوره که در کتاب بدان‌ها بیشتر اشاره شده است آغاز می‌گردد. به احتمال قوی این مقدمه قرآنی، به مرور
زمان به کتاب افزوده شده است و جزء کتاب نمی‌باشد، ترتیب کتاب بر این اساس است:
۱. باب اول: در
تعقیب نمازها و
دعاهای ایام هفته و
اعمال شب و روز جمعه و بعض ادعیه مشهوره.... است؛ فصل اول: در
تعقیبات مشترکه . فصل دوم: در
تعقیبات مختصه . فصل سوم: در ذکر دعاهای ایام هفته. فصل چهارم: در فضیلت و اعمال شب و روز جمعه. فصل پنجم: در تعیین
اسامی نبی و ائمه علیهم‌السّلام به روزهای هفته و زیارت ایشان در هر روز. فصل ششم: در ذکر بعضی از ادعیه مشهوره. فصل هفتم: در ذکر بعض
آیات و دعاهای نافعه مختصره که انتخاب کردم از کتب معتبره. فصل هشتم: در مناجات است.
۲. باب دوم: در اعمال ماه‌های سال و فضیلت و اعمال
روز نوروز و اعمال ماه‌های رومی. فصل اول: در فضیلت و اعمال
ماه رجب است. فصل دوم: در فضیلت و اعمال
ماه شعبان است. فصل سوم: در فضیلت و اعمال
ماه رمضان است. فصل چهارم: در فضیلت و اعمال
ماه شوال است. فصل پنجم: در فضیلت و اعمال
ماه ذی قعده است. فصل ششم: در فضیلت و اعمال
ماه ذی حجه است. فصل هفتم: در فضیلت و اعمال
ماه محرم است. فصل هشتم: در اعمال
ماه صفر است. فصل نهم: در اعمال
ماه ربیع الاول است. فصل دهم: در اعمال ماه‌های
ربیع الثانی و
جمادی الاولی و
جمادی الآخرة است. فصل یازدهم: در اعمال هر ماه نو و اعمال
عید نوروز و اعمال ماه‌های رومی است.
۳. باب سوم: در زیارات و آنچه مناسب آن باب است. فصل اول: در
آداب زیارت است. فصل دوم: در ذکر
اذن دخول هر یک از حرم‌های شریفه. فصل سوم: در ذکر
زیارت حضرت رسول خدا و
فاطمه زهرا و
ائمه بقیع صلوات الله علیهم اجمعین در
مدینه طیبه. فصل چهارم: در فضیلت و کیفیت
زیارت حضرت امیرالمومنین علیه السلام. فصل پنجم: در فضیلت
کوفه و
مسجد بزرگ آن و اعمال آن
مسجد و
زیارت مسلم است. فصل ششم: در فضیلت و اعمال
مسجد سهله و اعمال
مسجد زید و
صعصعه . فصل هفتم: در فضیلت و
زیارت حضرت ابو عبدالله الحسین صلوات الله علیه و آدابی که زائر آن جناب باید مراعات آنها نماید در طریق زیارت و در آن
حرم مطهر و کیفیت زیارت آن حضرت. فصل هشتم: در فضیلت و کیفیت
زیارت کاظمین یعنی
امام موسی کاظم و
امام محمد تقی علیهماالسلام و ذکر
مسجد براثا و زیارت
نواب اربعه رضی الله عنهم و زیارت جناب
سلمان رضی الله عنه. فصل نهم: در بیان فضیلت و کیفیت زیارت امام الانس و الجنة المدفون بارض الغربة بضعة سید الوری مولانا ابو الحسن
علی بن موسی الرضا صلوات الله علیه و علی آبائه و اولاده، ائمة الهدی. فصل دهم: در زیارت سر من رای و اعمال
سرداب مطهر .
خاتمه: در بیان زیارت
انبیاء عظام علیهم‌السّلام و امام زادگان عالی مقام و زیارت قبور مؤمنین اسکنهم الله دار السلام.
۴. ملحقات: مؤلف پس از اتمام کتاب، در چاپ‌های بعدی آن برخی ادعیه را بدون آن که در ترتیب و اصل کتاب تغییری بدهد افزوده است، این اضافات به نام «ملحقات مفاتیح الجنان»، پس از خاتمه کتاب آورده شده است. مؤلف بیان جالبی در این زمینه دارد که خواندنی است: ... بعد از آنکه بعون الله تعالی کتاب مفاتیح الجنان را تالیف نمودم و در اقطار منتشر گشت، بخاطرم رسید که در طبع دویم آن بر آن زیاد کنم دعای وداعی برای ماه رمضان و
خطبه روز عید فطر و
زیارت جامعه ائمة المؤمنین و دعای «اللهم انی زرت هذا الامام» که در عقب زیارات خوانده می‌شود و زیارت وداعی که هر یک از ائمه علیهم‌السّلام را با آن وداع کنند و رقعه‌ای که برای حاجت می‌نویسند و دعایی که در
غیبت امام عصر عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف باید خوانده شود و آداب زیارت به نیابت بواسطه ی کثرت حاجت به اینها. لکن دیدم هرگاه این کار را کنم، فتح بابی شود برای تصرف در کتاب مفاتیح و بسا شود بعضی از فضولان بعد از این در آن کتاب بعضی از ادعیه ی دیگر بیفزایند یا از آن کم کنند و به اسم «مفاتیح الجنان» در میان مردم رواج دهند چنانکه در «مفتاح الجنان» مشاهده می‌شود، لاجرم کتاب را به همان حال خود گذاشتم و این هشت مطلب را بعد از تمام شدن مفاتیح ملحق نمودم و...» این همه دقت در نقل ادعیه و اذکار، اوج تعبد مؤلف را می‌رساند،
خداوند ایشان را با صاحبان اصلی ادعیه محشور فرماید!. پس از ایشان، آنچه مؤلف محترم از آن برای مفاتیح بیم داشت، بر سر کتاب آمد و شد آنچه که نمی‌بایست بشود! ملحقات فراوان، حواشی متعدد و... بر حجم اصلی کتاب افزوده شد. اما خوشبختانه، روش مرحوم
شیخ عباس قمی ، چنان طراحی شده بود که به راحتی این اضافات را می‌توان حذف کرد، هرچند که اغلب ناشران در صدد چاپ کتاب اصلی نمی‌باشند و این اضافات مکرر به طبع می‌رسد. البته ناگفته نماند که مرحوم شیخ عباس قمی، جز کتاب مفاتیح الجنان، آثار دیگری در این زمینه دارد که به اتقان و حتی شهرت مفاتیح نمی‌رسد مثل «
فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع الایام » که در تبویب، اندکی با مفاتیح تفاوت دارد.
۱. حاج شیخ عباس قمی، فوائد رضویه، بی نا، بی تا؛
۲. حاج شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، چاپ پنچ تن از روحانیون محترم حوزه علمیه مشهد، هاتف، مشهد ۱۳۷۶ ش؛
۳. حاج شیخ عباس قمی، فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع الایام، مرکز نشر کتاب، قم ۱۳۷۵؛
۴. آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، اسماعیلیان، قم (بی تا).
نرم افزار نور الجنان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
