مقاله برگزیده
عهدنامه ای که پس از دورة دوم جنگهای ایران و روس در پنجم شعبان ۱۲۴۳ در
ترکمان چای بین ایران و
روسیه منعقد شد. این عهدنامه در تاریخ دیپلماسی، روابط بین المللی و اوضاع داخلی ایران نقطة عطف تلقی می‌شود. دو دوره جنگ ایران و روسیه، ایران را بیش از گذشته به عرصة سیاستهای جهانی کشاند و فضای جدیدی در ایران ایجاد کرد که برای تحولات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران زمینة مساعدی فراهم آمد.
با تأسیس سلطنت
قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴)،
قفقاز اهمیت ویژه ای یافت. رشد و گسترش سرمایه های تجاری روسیه، که از زمان پتر کبیر آغاز شده بود، سیاست نظامی خاصی در پی داشت که از یکسو گرایش به تسلط بر
دریای سیاه برای تفوق بر
عثمانی و از سوی دیگر، سلطه بر
دریای خزر را برای نفوذ به
هند، از طریق
خلیج فارس و سرزمینهای شرق دریای خزر، در اولویت قرار می‌داد. الحاق
گرجستان به روسیه در ۳ جمادی الاولی ۱۲۱۶/ ۱۲ سپتامبر ۱۸۰۱ و خودمختاری برخی حکام محلیِ تحت حمایت روسیه، موضوع مهم دیگری بود که حکومت قاجار را به تسلط بر قفقاز و دستیابی به مرزهای صفوی تحریک می‌کرد. پیش از این، دو اردوکشی نظامی
آقامحمدخان به
قفقاز در ۱۲۰۹ و ۱۲۱۱، روسها را برای تسلط بر این ناحیه تحریض کرده بود؛ ازینرو، در ۱۲۱۸/ ۱۸۰۳ نخستین دورة جنگهای ایران و روسیه آغاز شد که ده سال ادامه یافت و به شکست ایران و عقد
عهدنامه گلستان انجامید. اقدامات سیاسی ایران برای پس گرفتن مناطق اشغال شده، طی سالهای پس از انعقاد این قرارداد، بی نتیجه ماند.
افزون بر این، برخوردهای نظامی ایران و عثمانی در فاصلة سالهای ۱۲۳۶ تا ۱۲۳۸ در غرب و شمال غرب، که منجر به عقد قرارداد هفت مادّه ای صلح شد، و توجه سیاست خارجی ایران به مسائل مرزی با عثمانی، برای رفع اختلافات مرزی ایران و روسیه فرصتی باقی نگذاشت و به استقرار روسها در مناطق تصرف شدة قفقاز استحکام بخشید. با اشتغال ایران به مسئلة عثمانی و قطع نسبی مذاکرات، روسها مالکیت سه منطقة مهم و راهبردی (مَحالّ بالغ لو/ بالقلو، گونی/ اَرْوَنَق و گوگجه دنگیز/ گوگچه تنگیز/ سوان) را مطرح کردند. با اینحال، در ۱۲۴۰ مازاروویچ، نمایندة دولت روسیه، در بارة تعیین مرزهای دو کشور با
عباس میرزا و اللهیارخان آصف الدوله و حسن خان ساری اصلان در چمن سلطانیه به مذاکره پرداخت. این مذاکرات، که ادعاهای تازة روسها را مبنی بر مالکیت محالّ سه گانه در برداشت، بی نتیجه ماند. تنها نتیجه، احالة مذاکرات به
تفلیس با حضور یرمولوف، فرمانده کل نظامی قفقاز، بود که به زعم هیئت سیاسی ایران، وی باانصاف بود.
بنابراین،
میرزامحمدصادق مروزی به نمایندگی ایران، و مازاروویچ عازم تفلیس شدند، ولی مازاروویچ در تبریز بر میرزامحمدصادق پیشی گرفت و قبل از او به تفلیس رسید. با تحریک وی، سپاه روسیه محالّ بالغ لو را اشغال کرد و مذاکرات میرزامحمدصادق با ولیامینوف، معاون یرمولوف، در تفلیس، نیز بی نتیجه ماند. با مرگ الکساندر اول (تزار روسیه) در ۱۲۴۱/ ۱۸۲۵، مذاکرات متوقف شد و میرزامحمدصادق به ایران بازگشت. مرگ الکساندر اول و شکست مذاکرات تفلیس، برای کارگزاران سیاسی ایران این توهم را به وجود آورد که راه هرگونه مذاکرة سیاسی برای رفع اختلافات مرزی، بخصوص درباره نواحی اشغال شده، مسدود شده و تنها راه ممکن، آغاز مخاصمات نظامی است.
نیکلای اول، امپراتور روسیه، برای حل نهایی مسائل ایران و روسیه، پرنس
منشیکوف را به تهران فرستاد. منشیکوف زمانی به ایران رسید که به سبب نقض مُفاد عهدنامة گلستان از سوی سپاه روس، زمینة نبرد در ایران فراهم شده بود. در ۱۲۴۱،
فتحعلی شاه و شاهزادگان و سران دربار و علمای بزرگ ایران و
عتبات عالیات در چمن سلطانیه مجمعی تشکیل دادند.
ادامه
شبکه اجتماعی ویکی‌فقه
