مجمع البحرین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مجمع البحرین و مطلع النیرین، مجموعه‌ای است از لغات مهم و الفاظ ناآشنایی که در
قرآن و
روایات اهل بیت علیهم‌السّلام به کار رفته است که به وسیله شیخ
فخرالدین طریحی به رشته تحریر درآمده است.
کتاب حاضر از مشهورترین آثار مؤلف به شمار می‌آید. وی در این کتاب به لغات غریب و نا آشنا اکتفا نکرده و به لغات دیگر نیز پرداخته است.
شیخ فخرالدین طریحی در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش کتاب مجمع البحرین این گونه بیان می‌فرماید:
«و لما صنف فی ایضاح غیر الاحادیث المنسوبة الی الآل کتب متعددة و دفاتر متبددة، و لم یکن لاحد من الاصحاب و لا لغیرهم من اولی الالباب مصنف مستقل موضح لاخبارنا مبین لآثارنا... حدانی ذلک علی الشروع فی تالیف کتاب کاف شاف یرفع عن غریب احادیثنا استارها، و یدفع عن غیر الجلی منها غبارها.
ثم انی شفعته بالغرائب القرآنیة و العجائب البرهانیة لیتم الغرض من مجموعی الکتاب و السنة».
یعنی: «من دیدم در شرح روایات و
احادیث منسوب به غیر
معصومین و اهل بیت
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم کتاب‌های متعددی نگاشته شده است و از میان اصحاب و علمای بزرگ نیز کتابی مستقل در شرح
اخبار و روایات معصومین علیه‌السّلام نگاشته نشده است، لذا بر آن شدم تا در شرح سخنان و احادیث اهل بیت عصمت و طهارت علیه‌السّلام این کتاب را به نگارش درآورم.
من در این کتاب واژه‌های غریب و نا آشنای قرآنی را نیز بر آن افزودم تا از
کتاب و
سنت به همراه هم بهره مند گردیم.»
از امتیازات مهم این کتاب جمع میان لغات مهم در کنار
الفاظ غریب و ناآشنای واژه هاست، واژه‌هایی که در قرآن و سنت طاهره و روایات اهل بیت علیه‌السّلام وارد شده است و این نکته در درک صحیح معانی آیات قرآن و معانی تفسیری آن بسیار سودمند و مفید است.
از این جهت، این کتاب در مباحث تفسیری بسیار مورد توجه و استفاده مفسرین و محققین قرآنی قرار گرفته است.
به عبارت دیگر، این کتاب علاوه بر آن که یک کتاب لغت است، کتاب «
غریب قرآن » و کتاب «
غریب حدیث » نیز به شمار می‌آید.
همچنین، این کتاب در درک صحیح معانی روایات ائمه معصومین علیه‌السّلام که در زمینه مباحث اعتقادی و
فقهی و اخلاقی و دیگر مباحث وارد شده است، بسیار مؤثر و قابل توجه است.
نکته دیگر این که، در این کتاب به اسامی بسیاری از
پیامبران الهی و راویان احادیث و
علما و
دانشمندان اسلامی و پادشاهان و شخصیت‌های بزرگ تاریخی و شرح بسیاری از مباحث عقیدتی نیز اشاره شده است.
در حقیقت این کتاب، یک
دائرة المعارف از موضوعات گوناگون و مباحث متنوعی می‌باشد که محققان را برای دستیابی به بسیاری از موضوعات راهنمایی می‌کند.
کتاب شامل شش بخش می‌باشد. شیخ فخرالدین طریحی در این کتاب، لغات را به پیروی از جوهری بر پایه نظام قافیه ترتیب داده است.
بر حسب این نظام، ملاک ترتیب الفبایی لغات در مرتبه اول، حرف پایانی، سپس حرف نخست و سرانجام حرف میانی است.
وی در این کتاب همزه و الف را در یک باب آورده و هر یک از
حروف الفبا را در عنوان کتابی مستقل آورده است.
این کتاب علاوه بر معانی واژه‌ها، شامل روایات، احادیث، آیات قرآن کریم، بحث‌های تفسیری و
معجزات قرآن، سخنان بزرگان و مطالب فراوان دیگری نیز هست.
کتاب «مجمع البحرین» با توجه به بسیاری از منابع مهم و معتبر لغوی و مجموعه‌های بزرگ و لغت نامه‌های معروف نگاشته شده است، مانند:
۱- «
الصحاح » نوشته
ابو نصر ،
اسماعیل بن حماد جوهری (در گذشت ۳۹۳ هجری).
۲- «
النهایة فی قریب الحدیث و الاثر »، نوشته
ابن اثیر (در گذشت ۶۰۶ هجری).
۳- «
شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم »، نوشته نشوان بن سعید بن نشوان یمنی حمیری (درگذشت سال ۵۷۳ هجری).
۴- «
مجمع البحار »، نوشته شیخ محمد طاهر صدیقی فتنی (درگذشت ۹۸۱ هجری).
۵- «
فائق اللغة »، نوشته جار الله، ابو القاسم محمود بن عمر
زمخشری (درگذشت ۵۳۸ هجری).
۶- «
الغریبین » نوشته هروی.
۷- «
الدر النثیر ».
۸- «
القاموس ».
۹- «
اساس اللغة ».
۱۰- «
المجمل من اجناس اللغة ».
۱۱- «
المغرب الغریب ».
۱۲- «
شرح نهج العجیب » و کتاب‌ها و شرح‌های فراوان دیگر.
شیخ فخرالدین طریحی نگارش کتاب «مجمع البحرین» را در ۱۶
رجب سال ۱۰۷۹ هجری به پایان رسانده است.
وی این کتاب را در جوار
بیت الله الحرام ، در شهر
مکه به نگارش درآورده است.
شیخ فخرالدین طریحی این کتاب را بعد از نگارش کتاب «
غریب القرآن » و کتاب «
غریب الحدیث » نگاشته است.
کتاب «مجمع البحرین» توسط نجم الممالک، میرزا اسماعیل بن زین العابدین تهرانی ستاره شناس، مشهور به مصباح، متولد ۱۳۰۰ هجری و معاصر با
آقا بزرگ تهرانی به فارسی ترجمه شده و با نام «
ترجمه مجمع البحرین » منتشر گشته است. وی لغات فراوان دیگری را نیز به آن افزوده است.
حکیم عارف، ملقب به صدر الافاضل، میرزا لطف علی شیرازی، متولد ۱۲۶۸ هجری، تعلیقه‌ای بر کتاب مجمع البحرین نگاشته است به نام «
رسالة اواسط القلائد »، که تاریخ نگارش آن ۱۲۹۹ هجری است.
شیخ صفی الدین بن شیخ فخرالدین طریحی نجفی (در گذشت ۱۱۰۰ هجری)، فرزند مؤلف، برای این کتاب مستدرکی نوشته است.
این مستدرک مجموعه تعلیقات و حواشی است که وی بر این کتاب نوشته است.
شیخ صفی الدین ملحقاتی نیز بر این کتاب دارد. وی در این ملحقات لغاتی بر مجمع البحرین افزوده است.
علاوه بر مؤلف و فرزند مؤلف، علمای دیگری از جمله سید میرزا محمد بن میرزا علی اصغر حسنی حسینی طباطبایی تبریزی بر این کتاب حاشیه نوشته‌اند.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
