تعصب در قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بی تردید اساسی‌ترین پایه
عبودیت و بندگی خدا
تسلیم و
تواضع در برابر
حق است و به عکس هرگونه
تعصب و
لجاجت مایه دوری از حق و محروم شدن از
سعادت است.
تعصب به معنی «وابستگی غیر منطقی به چیزی» تا آنجا که انسان حق را فدای آن کند و
لجاجت به معنی اصرار بر چیزی است به گونه‌ای که
منطق و
عقل را زیر پا بگذارد، ثمره این دو شجره خبیثه نیز «
تقلید کورکورانه» است که سد راه پیشرفت و تکامل انسانهاست.
هنگامی که به تاریخ انبیای بزرگ باز می گردیم و علل
انحراف و
گمراهی اقوام پیشین را مورد بررسی قرار می‌دهیم به خوبی می‌توان دریافت که این سه امر (تعصب و
لجاجت و تقلید کورکورانه) نقش اصلی را در انحراف آنها داشته است و یک برنامه عام برای همه اقوام زشت کار پیشین بوده است، آنها به خاطر وابستگی شدید به افکار و برنامه‌های خرافی، و
لجاجت و اصرار بر آنها، چشم و گوش بسته به پیروی نیاکانشان ادامه می‌دادند و به این طریق، خرافات بی اساس از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد و صدای دلنشین مردان الهی که برای
هدایت آنها آمده بودند، در میان نعره‌های جاهلانه آنان گم می‌شد.
نخست از داستان
نوح (علیه‌السّلام) شروع می‌کنیم می‌بینیم که
بت پرستان عصر آن
پیامبر اولوالعزم به قدری
لجوج و متعصب بودند که حتی از شنیدن صدای این منادی
توحید وحشت داشتند، همان گونه که در نخستین
آیه مورد بحث از زبان نوح (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: «و من هر زمان آنها را دعوت کردم که
ایمان بیاورند، و تو (ای خدا) آنها را بیامرزی انگشتان خود را در گوش‌ها قرار داده و لباس هایشان را بر سر و صورت می‌پیچیدند و در مخالفت با حق اصرار ورزیدند و شدیدا
تکبر کردند»! (و انی کلما دعوتهم لتغفر لهم جعلوا اصابعهم فی آذانهم واستغشوا ثیابهم واصروا واستکبروا استکبارا)
آری تعصب و
لجاج آنها به قدری شدید بود که اجازه نمی‌دادند ذره‌ای از
امواج صوتی نوح (علیه‌السّلام) که حامل
پیام حقیقت بود به گوش آنها برسد، و یا چهره او را ببینند و این گونه گریز از حقیقت به راستی عجیب و خطرناک است.
در آیه بعد چهره دیگری از همین
رذایل اخلاقی در قوم نوح (علیه‌السّلام) به چشم می‌خورد،
قرآن در باره آنها می‌گوید: «آنها گفتند: دست از
خدایان و
بتهای خود بر ندارید مخصوصا بتهای (بزرگ) «
ود»، «
سواع»، «
یغوث»، «
یعوق» و «
نسر» را رها نکنید»، (و قالوا لا تذرن آلهتکم و لا تذرن ودا و لا سواعا و لا یغوث و یعوق و نسرا)
اما چرا و به چه دلیل دست از این
بتهای رنگارنگ که ساخته و پرداخته دست خودشان بود بر ندارند و آنها را بر مقدرات
جهان هستی، و هم بر مقدرات سازندگانش حاکم بدانند؟! هیچ دلیلی بر آن جز تعصب و تقلید کورکورانه نداشتند.
در سومین آیه که از
قوم عاد و گفتگوی پیامبرشان
هود (علیه‌السّلام) با آنها سخن می‌گوید، می‌فرماید: «قوم عاد به قدری
لجوج و متعصب و
جاهل بودند که در برابر دعوت آن حضرت به توحید خالص و ناب گفتند: آیا به سراغ ما آمده‌ای که تنها
خدای یکتا را بپرستیم و آنچه را پدران ما می‌پرستیدند رها کنیم؟ (ما هرگز چنین کاری نخواهیم کرد، هر کاری از دست تو ساخته است انجام بده و) آنچه را (از
بلا و
عذاب الهی) به ما
وعده می‌دهی بیاور اگر راست می‌گویی»! (قالوا اجئتنا لنعبد الله وحده و نذر ما کان یعبد آباؤنا فاتنا بما تعدنا ان کنت من الصادقین)
به این ترتیب بر اثر تعصب و
لجاج و تقلید کورکورانه، توحید خالص که
روح جهان هستی است در نظر آنها امری وحشتناک، و
پرستش بتهای بی عقل و
شعور امری شایسته و با ارزش جلوه می‌کرد، و حتی بر خلاف
قانون دفع ضرر محتمل که عقل حاکم به آن است کمترین اعتنایی به
احتمال عذاب الهی نمی‌کردند و مُصرا از او می‌خواستند که به تهدیدهای خود جامه عمل بپوشاند، این خیره سری چیزی جز محصول تعصب و
لجاج نبود.
آری آنها برای
فرار از حق و ادامه تقلید کورکورانه به سوی عذاب الهی شتافتند و سرانجام خود را در
آتش عذاب سوزاندند، و این است نتیجه
لجاجت و تعصب خشک و تقلید غلط!
در چهارمین آیه، سخن از پیامدهای شوم این رذایل اخلاقی درباره «
نمرود» و نمرودیان است، می‌فرماید: «هنگامی که ابراهیم به پدرش (عمویش
آزر) و قوم او گفت این مجسمه‌های بی روحی را که شما همواره پرستش می‌کنید چیست»؟ (اذ قال لابیه وقومه ما هذه التماثیل التی انتم لها عاکفون)
ولی آنها جوابی نداشتند جز اینکه «گفتند: ما پدران خود را دیدیم که آنها را
عبادت می‌کنند»، (قالوا وجدنا آباءنا لها عابدین)
و هنگامی که
ابراهیم (علیه‌السّلام) با صراحت به آنها گفت که هم خودتان و هم نیاکانتان در
گمراهی آشکاری بوده‌اید بیدار نشدند، ابراهیم (علیه‌السّلام) بی اعتبار بودن این خدایان ساختگی و بی ارزش را از طریق
بت شکنی به آنها نشان داد، باز هم بر سر عقل نیامدند، بلکه ابراهیم (علیه‌السّلام) بیدارگر و پاره کننده پرده‌های
جهل و تعصب و
لجاجت را به سوزاندن در آتش
تهدید کردند، و به تهدید خود جامه عمل پوشاندند و او را در میان دریایی از آتش پرتاب کردند، و هنگامی که آتش بر ابراهیم (علیه‌السّلام) سرد و خاموش و
گلستان شد، و بزرگترین
معجزه الهی در برابر چشمانشان به وقوع پیوست باز هم این اسیران زنجیرهای جهل و تعصب و
لجاج به بهانه‌های دیگری همچون
سحر به راه خود ادامه دادند.
اینها همه نشان می‌دهد که تا چه حد این رذایل اخلاقی خطرناک و مانع از
آزاد اندیشی و رسیدن به حق است، و آنها که در چنگال آن گرفتار می‌شوند تن به هر
ذلت و حقارتی می‌دهند و عظمت مقام
انسان و روح بلند او را در هم می‌شکنند ولی تسلیم حق نمی‌شوند.
در پنجمین آیه نیز اشاره به
بت پرستی لجوجانه قوم «نمرود» می‌کند، هنگامی که ابراهیم (علیه‌السّلام) با
دلیل بسیار روشن و قاطع،
بت پرستی را
ابطال می‌نماید و به آنها می‌گوید: «آیا آنها را که می‌خوانید صدای شما را می‌شنوند؟ یا
سود و زیانی به شما می‌رسانند»؟ (قال هل یسمعونکم اذ تدعون • او ینفعونکم او یضرون)
آنها هیچ
پاسخ منطقی در برابر این
گفتار روشن نداشتند، جز اینکه پناه به تقلید کورکورانه ببرند و بگویند: «ما فقط
نیاکان خود را یافتیم که چنین می‌کردند»؛ (قالوا بل وجدنا آباءنا کذلک یفعلون)
در حالی که اگر انسان می‌خواهد
تقلید کند حداقل باید از عالم و دانشمندی
تبعیت کند که او را به واقعیت‌ها رهنمون گردد نه از جاهل و گمراهی بدتر از خود! ولی این حجاب تعصب و
لجاج به قدری ضخیم است که اجازه نمی‌دهد کمترین نور آفتاب هدایت و
منطق و دلیل عقل در آن نفوذ کند، و ماورای آن را روشن سازد.
در ششمین آیه سخن از
لجاجت فرعونیان در برابر معجزات روشن حضرت موسی (علیه‌السّلام) است، آنها بر
آیین بت پرستی نیاکانشان
لجاجت و
اصرار ورزیدند و گفتند: «(ای موسی) آیا آمدی که ما را از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم منصرف سازی؟ و بزرگی (و
ریاست) در روی
زمین فقط از آن تو و برادرت باشد، ما هرگز به شما ایمان نمی‌آوریم»! (قالوا اجئتنا لتلفتنا عما وجدنا علیه آباءنا و تکون لکما الکبریاء فی الارض و ما نحن لکما بمؤمنین)
التفات شده به معنی توجه به چیزی بعد از انصراف از چیز دیگر است.
آنها هرگز از خود سؤال نمی‌کردند که آیین موسی (علیه‌السّلام) حق است یا
باطل و در برابر آیین نیاکانشان چه امتیازی دارد؟ سخن آنها فقط این بود که ما باید آیین نیاکان خود را حفظ کنیم، خواه حق باشد یا باطل!
ارزش واقعی برای ما همین است و بس، سپس آن را با
سوء ظن نیز آمیختند و گفتند آنچه را موسی (علیه‌السّلام) به عنوان
آیین الهی ارائه می‌دهد در واقع مقدمه‌ای است برای رسیدن به مقاصد سیاسی و
حکومت بر مردم، نه خدایی در کار است و نه
وحی آسمانی! این
بدبینی نیز از آثار همان تعصب و
لجاج بود که جهت فرار از حق،
عذر و بهانه‌های واهی برای خود می‌تراشیدند و شاید آنها از این
بیم داشتند که اگر
نور هدایت از طریق آیین موسی (علیه‌السّلام) بر افکار مصریان بیفتد، هم آیین خرافی نیاکانشان را از دست می‌دهند، و هم حکومتی را که بر اساس آن بنیان نهاده بودند. به همین دلیل با تمام
قدرت در برابر آن به پا خاستند و مردم را به تعصب و
لجاجت تشویق کردند و از آنجا که درباریان
فرعون همه چیز را برای ادامه حکومت خود می‌خواستند، تصورشان این بود که موسی و
هارون (علیهماالسلام) نیز همه چیز را
ابزار وصول به حکومت کرده‌اند. این رشته در طول تاریخ همچنان ادامه می‌یابد تا عصر
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسد.
در هفتمین آیه نیز می‌بینیم که عامل اصلی
انحراف مشرکان
عرب تقلید کورکورانه و تعصب است که درهای معرفت و
شناخت را از هر سو به روی صاحبان این
صفات رذیله می‌بندد، می‌فرماید: «هنگامی که به آنها (مشرکان عرب) گفته شود از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید می‌گویند: ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم پیروی می‌نماییم»، (و اذا قیل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آباءنا...)
و
قرآن بلافاصله در پایان این آیه
جواب دندان شکنی به آنها می‌دهد و می‌گوید: «مگر نه این است که پدران آنها چیزی نمی‌فهمیدند و هدایت نیافتند»؟ (... اولو کان آباؤهم لا یعقلون شیئا و لا یهتدون)
تعبیرات آیه نشان می‌دهد که آنها
انکار نمی‌کردند که آنچه را پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آورده «ما انزل الله» و فرمان الهی است، بلکه به قدری گرفتار جهل و تعصب بودند که آیین نیاکانشان را بر آن مقدم می‌شمردند، نیاکانی که واقف به جهل و گمراهی شان بودند. به این ترتیب جهل و تعصب سبب می‌شود که انسان به راحتی «ما انزل الله» را رها سازد و پشت به
حق کند و رو به باطل نماید، هر چند حق را از باطل بشناسد!
در هشتمین آیه خداوند
مسلمانان را به یاد ماجرای
حدیبیه می‌اندازد که کفار با دیدن آن همه آیات و نشانه‌های
حقانیت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خاطر تعصب‌های جاهلی ایمان نیاورند و این رذیله اخلاقی آنها را از
سعادت بزرگ بازداشت، می‌فرماید: «به خاطر بیاورید هنگامی را که کافران در دل‌های خود
خشم و
نفرت جاهلیت داشتند (به همین دلیل نه تنها ایمان نیاوردند بلکه در مقام
مبارزه با حق برآمدند) و در مقابل خداوند
آرامش و سکینه را بر
رسول خود و مومنان نازل فرمود (تا با رعایت اصول حق و
عدالت در برابر آن دشمنان متعصب بایستد، و آنها را به کلمه
تقوا ملزم ساخت که از هر کس شایسته تر و اهل آن بودند و خداوند بر هر چیز
غالب است»، (اذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیة حمیة الجاهلیة فانزل الله سکینته علی رسوله و علی المؤمنین و الزمهم کلمة التقوی و کانوا احق بها و اهلها وکان الله بکل شیء علیما)
حمیت از ماده حمی (بر وزن حمد) به معنی حرارتی است که بر اثر عوامل خارجی در
بدن انسان یا اشیای دیگر به وجود می‌آید، به همین دلیل به حالت
تب، حمی (بر وزن کبری) گفته می‌شود. سپس به حالات روحی همچون
خشم و
تکبر و
تعصب، حمیت اطلاق شده است، چرا که همه اینها حالتی آتشین در
انسان ایجاد می‌کند.
جالب اینکه در این آیه حمیت به جاهلیت اضافه شده که اشاره‌ای به تعصب‌های برخاسته از جهل و نادانی، و
سکینه که نقطه مقابل آن است به خدا نسبت داده شده است که آرامشی است آگاهانه و برخاسته از
ایمان. در بحث‌های آینده پیرامون تعصب منفی و مثبت نکته اضافه شدن حمیت به جاهلیت روشن تر خواهد شد.
در نهمین آیه اشاره به نکته دیگری شده است که پرده از روی تعصب شدید
مشرکان عرب در
عصر جاهلیت برمی دارد، می‌فرماید: «هرگاه
قرآن را بر بعضی از
عجم‌ها (غیر عربها) نازل می‌کردیم و او آن را به ایشان می‌خوانده، به آن ایمان نمی‌آوردند»، (و لو نزلناه علی بعض الاعجمین • فقراه علیهم ما کانوا به مؤمنین)
یعنی
نژادپرستی و
تعصب قومی آنها به قدری شدید بود که اگر
قرآن با تمام معارف عالی و
فصاحت و بلاغت فوق العاده و محتوای بی نظیر بر فردی غیر عرب نازل می‌شد، تعصب و
لجاجت هرگز به آنها اجازه نمی‌داد که آن را پذیرا شوند! این تعبیر قاطع به خوبی نشان می‌دهد که
رذیله اخلاقی «تعصب و
لجاج» تا چه حد می‌تواند انسان را از
درک حقیقت و رسیدن به مقصود باز دارد. گرچه بعضی از مفسران برای این
آیه تفسیرهای دیگری ذکر کرده‌اند ولی روشن‌ترین و مناسب‌ترین
تفسیر همان است که در بالا ذکر شد.
روی همین
اصل در بعضی از
روایات اسلامی پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) افراد متعصب و
لجوج را در سرنوشت شوم
اعراب جاهلی شریک می‌شمرد و می‌فرماید: «من کان فی قلبه حبة من خردل من عصبیة بعثه الله یوم القیامة مع اعراب الجاهلیة؛ هر کس در دلش به اندازه
دانه خردلی عصبیت باشد، خداوند روز
قیامت او را با اعراب جاهلیت
محشور می‌کند»، (دانه خردل دانه بسیار ریزی است که همواره به عنوان
ضرب المثل برای خردی ذکر می‌شود).
در دهمین آیه، چهره دیگری از این رذیله اخلاقی در اقوام مختلف دیده می‌شود و آن اینکه هر گروهی به خاطر تعصب و
لجاج، خود را بهترین می‌داند، و دیگران را
نفی می‌کند گویی تنها
بندگان برگزیده خدا آنها هستند و دیگران هیچ، و همین امر سبب
درگیری مستمر در میان اقوام می‌شود، می‌فرماید: «
یهود گفتند
مسیحیان (نزد خدا) هیچ ارزشی ندارند، و مسیحیان نیز گفتند:
یهودیان ارزشی ندارند، در حالی که هر دو گروه،
کتاب آسمانی را می‌خواندند (که به آنها دستور می‌داد باید از این گونه تعصب‌ها به کنار باشند) آری افراد نادان (از مشرکان عرب) نیز سخنی همانند آنها داشتند، خداوند روز قیامت در باره
اختلاف آنها
داوری خواهد کرد»، (وقالت الیهود لیست النصاری علی شیء و قالت النصاری لیست الیهود علی شیء و هم یتلون الکتاب کذلک قال الذین لا یعلمون مثل قولهم فالله یحکم بینهم یوم القیامة فیما کانوا فیه یختلفون)
از تعبیرات این آیه به خوبی استفاده می‌شود که این گونه تعصب‌ها و
خودبینی‌ها از جهل و نادانی سرچشمه می‌گیرد، و هر قوم جاهل و بی خبر گرفتار این رذیله اخلاقی خواهد شد.
تعبیر به «الذین لا یعلمون » (کسانی که نمی‌دانند)
مفهوم وسیع و گسترده‌ای دارد که مشرکان عرب یکی از آن بودند و لذا بعضی از مفسران آن را به
قوم نوح، یا همه امت‌های پیشین که بر اثر جهل و نادانی گرفتار تعصب و
لجاجت بودند، تفسیر کرده‌اند.
در یازدهمین آیه سخن از یک
حکم کلی و عمومی است و نشان می‌دهد که در تمام طول تاریخ تعصب و
لجاجت نقش اصلی را در ادامه
کفر و
توحیدستیزی ایفا می‌کرده است، می‌فرماید: «این گونه در هیچ شهر و دیاری پیش از تو پیامبری بیم دهنده نفرستادیم، مگر اینکه ثروتمندان مست و مغرور آن گفتند: ما نیاکان خود را بر آیینی یافتیم و به آثار و روش آنها
اقتدا می‌کنیم»! (و کذلک ما ارسلنا من قبلک فی قریة من نذیر الا قال مترفوها اناوجدنا آباءنا علی امة و انا علی آثارهم مقتدون)
این تعبیر نشان می‌دهد که همیشه مهمترین
مانع در برابر ایمان به آیین
پیامبران الهی همان تعصب و
تقلید کورکورانه ناشی از جهل بوده است و از اینجا خطر این رذیله اخلاقی آشکارتر می‌شود.
در دوازدهمین و آخرین آیه می‌خوانیم که اقوام جاهلی به خاطر تعصب و
لجاج بزرگترین انبیای الهی و
عقل کل را متهم به
جنون می‌کردند و آن را بهانه
مخالفت خود با آیین آنها قرار می‌دادند، می‌فرماید: «آنها پیوسته می‌گفتند: آیا ما خدایان خود را به خاطر شاعری دیوانه رها کنیم»؟ (و یقولون ائنا لتارکو آلهتنا لشاعر مجنون)
عجب اینکه آنها به قدری در
حجاب تاریک جهل و تعصب گرفتار بودند که نمی‌فهمیدند این سخن یک گفتار
ضد و نقیض است، «شاعر بودن» احتیاج به تفکر و
ذوق سلیم و آگاهی کافی از دقایق سخن دارد (توجه داشته باشید که
شاعر از ماده
شعور گرفته شده است) و این با مجنون بودن هرگز سازگار نیست.
همچنین گاه آنها را متهم به «
سحر» و «جنون» می‌کردند در حالی که سحر نیز احتیاج به آگاهی قابل ملاحظه‌ای نسبت به بخشی از علوم و دانش‌ها دارد، و
هوشیاری خاصی را می‌طلبد، و این با جنون سازگار نیست، این سخنان ضد و نقیض ناشی از جهل و تعصب بود.
یک نگاه اجمالی به آیات گذشته که اشباه و نظایر دیگری نیز در
قرآن مجید دارد این حقیقت را اثبات می‌کند که از مهمترین موانع
معرفت و شناخت، تقلیدهای کورکورانه‌ای است که از تعصب و
لجاجت و وابستگی
بی قید و شرط نسبت به اموری که با
تمایلات نفسانی و هوا و هوس‌های انسان می‌سازد ناشی می‌شود.
ضایعات و آثار زیانبار این رذیله اخلاقی صفحات تاریخ
بشریت را سیاه کرده و پیامبران الهی را با مشکل‌ترین موانع رو به رو ساخته، و خون‌های زیادی بر
خاک ریخته است و همین معنی برای پی بردن به آثار زیانبار آن کافی است.
اگر این رذیله اخلاقی در درون
جان انسان‌ها نبود، تاریخ بشریت چهره دیگری داشت و پیشرفت تکامل
تمدن‌ها شتاب دیگری پیدا می‌کرد، و نیروهای خلاق در مسیر سعادت انسان‌ها به کار می‌افتاد، و به جای اینکه به صورت
سیل ویرانگری در آید، نهرهای منظمی از معارف الهیه را تشکیل می‌داد که همه جا مایه عمران و
آبادی قلوب بود.
پیش از آنکه به تحلیل معنی تعصب و
سرچشمه و انگیزه‌ها و آثار زیانبار آن بپردازیم لازم است نگاهی به
احادیث اسلامی که در این زمینه وارد شده است بیفکنیم، چرا که بسیاری از مسایل مورد نظر در لا به لای این احادیث به صورت اجمالی مطرح شده است.
احادیث در این زمینه فراوان است که در ذیل به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم:
۱- در حدیثی از
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خوانیم: «من کان فی قلبه حبة من خردل من عصبیة بعثه الله یوم القیامة مع اعراب الجاهلیة؛ هر کسی در دلش به اندازه دانه خردلی
عصبیت باشد خداوند روز قیامت او را با اعراب جاهلیت محشور می‌کند».
این تعبیر نشان می‌دهد که این رذیله اخلاقی به قدری خطرناک است که پایین‌ترین درجات آن نیز با
ایمان خالص سازگار نیست.
۲- در حدیثی از
امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: «ان الله یعذب الستة بالستة، العرب بالعصبیة، و الدهاقین بالکبر، و الامراء بالجور، و الفقهاء بالحسد، و التجار بالخیانة، و اهل الرساتیق بالجهل؛ خداوند شش گروه را به خاطر شش چیز
عذاب می‌کند:
عرب را به خاطر تعصب، و اربابان را به خاطر
تکبر، و حاکمان را به خاطر
ستم، و فقیهان را به خاطر
حسد، و تجار را به خاطر
خیانت، و اهل روستاها را به خاطر جهل و نادانی»!
جالب اینکه تعصب را نخستین امر از امور ششگانه ذکر فرموده، در حالی که همه آنها از
گناهان بزرگ است.
۳- در حدیث دیگری از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خوانیم: «لیس منا من دعا الی عصبیة، و لیس منا من قاتل علی عصبیة، و لیس منا من مات علی عصبیة؛ کسی که مردم را دعوت به تعصب کند از ما نیست، و کسی که به خاطر تعصب بجنگد از ما نیست، و کسی که با تعصب بمیرد از ما نیست»!
۴- امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) در
خطبه معروف «قاصعه» که اساس آن بر نفی
تکبر و تعصب است عامل اصلی
انحراف و بدبختی
ابلیس را تعصب و تکبر می‌شمرد، و می‌فرماید: «هنگامی که خداوند به
فرشتگان دستور داد برای
آدم (علیه‌السّلام) سجده کنند، همگی اطاعت کردند جز ابلیس» سپس می‌افزاید: «اعترضته الحمیة فافتخر علی آدم بخلقه و تعصب علیه لاصله فعدو الله امام المتعصبین، و سلف المستکبرین الذی وضع اساس العصبیة؛ تکبر و تعصب به او دست داد، و بر آدم (علیه‌السّلام) به خاطر
خلقت خویش
افتخار کرد، و از جهت اصل و ریشه خود نسبت به او تعصب ورزید، به همین دلیل این
دشمن خدا پیشوای متعصبان، و سر سلسله مستکبران است، و کسی است که بنای تعصب را پی ریزی کرد»!
۵- در
حدیث دیگری از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خوانیم: «من تعصب او تعصب له فقد خلع ربق الایمان من عنقه؛ هر کس تعصب بورزد، یا دیگران به خاطر او تعصب بورزند، رشته‌های
ایمان را از گردن خود بازگردانده است».
می‌دانیم «تعصب» و «
لجاجت»
لازم و ملزوم یکدیگرند، و به همین دلیل ما هر دو را تحت یک عنوان آوردیم.
در رابطه با
نکوهش رذیله
لجاج نیز روایات زیادی داریم از جمله:
۱- در حدیثی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خوانیم: «ایاک و
اللجاجة، فان اولها جهل و آخرها ندامة؛ از
لجاجت بپرهیزید که آغازش جهل و پایانش
پشیمانی است»!
۲- در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) آمده است که فرمود: «
اللجاج اکثر الاشیاء مضرة فی العاجل و الآجل؛
لجاجت در
دنیا و آخرت از همه چیز زیانبار تر است».
۳- در حدیث دیگری از همان حضرت می‌خوانیم: «
اللجاج بذر الشر؛
لجاجت بذر شر و بدی است»!
۴- در
نهج البلاغه آمده است که فرمود: «
اللجاجة تسل الرای؛
لجاجت آراء انسان را سست، و او را به
خطا می‌افکند».
۵- و نیز از همان حضرت آمده است: «لیس للجوج تدبیر؛
لجوج مدیریت و
تدبیر ندارد».
با توجه به روایاتی که در بالا آمد تاثیر تخریبی این دو رذیله اخلاقی (تعصب و
لجاج) در
زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها روشن می‌شود تا آنجا که انسان را از ایمان و اسلام
بیگانه ساخته، و به سوی کفر و
شرک و اقتدای به
شیطان و رها کردن رشته محکم ایمان سوق می‌دهد که دلایل آن را در بحث بعد خواهید خواند.
«تعصب» از ماده «عصب» در اصل به معنی رشته‌هایی است که مفاصل استخوان‌ها و عضلات را به هم پیوند می‌دهد، سپس این ماده به معنی هر نوع
وابستگی شدید فکری و عملی آمده است که غالبا بار منفی دارد هر چند وابستگی‌های مثبت نیز در
مفهوم آن افتاده است که شرح آن در بحث‌های آینده به خواست خدا خواهد آمد.
بدیهی است وابستگی‌های غیر منطقی نسبت به شخص یا
عقیده و یا چیزی انسان را به
لجاجت و تقلید کورکورانه نسبت به آن وادار می‌کند، و سرچشمه بسیاری از کشمکش‌ها و جنگ‌ها و خونریزی‌ها و اختلافات مستمر است.
هرگاه این گونه تعصب‌ها از میان
جامعه انسانی برود و مردم تسلیم
منطق و
حرف حساب باشند بسیاری از اختلافات برچیده می‌شود و
آرامش بر جوامع بشری حاکم می‌شود.
چنین تعصبی که نتیجه مستقیم آن
لجاج و تقلید کورکورانه است از امور زیر
سرچشمه می‌گیرد:
۱-
حب ذات و علاقه شدید به نیاکان: حب ذات افراطی سبب می‌شود که انسان نسبت به هر چیزی که به او ارتباط و
پیوند دارد
دلباختگی و
دلدادگی نشان دهد از جمله نسبت به
پدر و
نیاکان و
آیین و رسوم آنها.
این وابستگی شدید عامل انتقال بسیاری از
خرافات و زشتی‌ها به بهانه حفظ آداب و سنن، از نسلی به
نسل دیگر می‌باشد، و حجابی در برابر معرفت و
شناخت حق است.
دفاع و طرفداری شدید از قوم و
قبیله گاه به جایی می‌رسد که بدترین افراد قبیله و زشت‌ترین آداب و سنن آنها، در نظر افراد متعصب بسیار
زیبا جلوه می‌کند در حالی که بهترین افراد قبایل دیگر و عالی‌ترین آداب و سنن آنها در نظر آنها
زشت و بی معنی است!
۲- پایین بودن سطح فکر و فرهنگ: هر قدر سطح فکر مردم کوتاه تر و
فرهنگ آنها ضعیف تر باشد، تعصب‌های جاهلانه و
لجوجانه و تقلیدهای کورکورانه در میان آنها بیشتر است، به عکس هر قدر
سطح فکر بالاتر رود و فرهنگ کامل تر شود توجه او به منطق و
استدلال و نفی تعصب و
لجاجت و جانشین ساختن
تحقیق به جای تقلید کورکورانه بیشتر می‌شود.
۳- شخصیت زدگی:
شخصیت زدگی عامل دیگری برای تعصب و تقلید کورکورانه است. گاه شخصی در نظر انسان چنان
قداست پیدا می‌کند که
گفتار و
رفتار او از دایره
نقد خارج می‌شود هر چند از نظر علمی و اخلاقی در سطح پایینی قرار داشته باشد و همین امر سبب می‌شود که عده‌ای چشم و گوش بسته به دنبال او بیفتند و به خاطر او
جان و
مال خود را از دست بدهند، بی آنکه در محتوای سخنان و رفتار او کمترین اندیشه‌ای کنند!
۴-
انزوای اجتماعی و فکری: انزوای اجتماعی و
فکری یکی دیگر از اسباب تعصب است. وقتی
انسان در خودش و محیط فکری و اجتماعیش فرو برود و از جوامع و افراد دیگر و افکار آنها بی خبر بماند نسبت به آنچه در
اختیار اوست سخت
وابسته می‌شود، و در برابر آن تعصب می‌ورزد، در حالی که اگر با دیگران بنشیند و فکر خود را با افکار دیگران مقایسه کند نقطه‌های قوت و ضعف و مثبت و منفی به زودی آشکار می‌گردد، و به او اجازه می‌دهد بهترین
انتخاب را داشته باشد.
تعصب و
لجاج، آثار منفی شدیدی دارد که در زندگی انسان‌های متعصب و
لجوج به زودی ظاهر می‌شود.
۱- تعصب یعنی وابستگی غیر منطقی به شخص یا عقیده یا
عادت و
رسم خاصی، همان گونه که قبلا نیز اشاره شد، حجاب ضخیمی بر دیده عقل انسان می‌افکند، و او را از درک حقایق و خیر و شر و
مصلحت و مفسده و عاقبت امور و پیدا کردن راه چاره محروم می‌سازد.
به همین دلیل در احادیث سابق خواندیم که
لجوج مدیریت و تدبیر ندارد، و در حالات شیطان دیدیم که به خاطر تعصب از درک
بدیهیات واماند، و رشته
عبودیت و بندگی را از گردن خویش برداشت و برای همیشه رانده
درگاه الهی شد.
۲- تعصب و
لجاجت آتش سوزانی است که پیوندهای
وحدت و
اتحاد را در جامعه بشری می‌سوزاند، و بذر
نفاق و اختلاف را در میان افراد می‌پاشد و نیروهایی را که باید صرف پیشرفت
جوامع انسانی شود، به
جنگ و ستیز با یکدیگر وا می‌دارد، به همین دلیل در حدیثی از
امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: «
اللجاج ینتج الحروب و یوغر القلوب؛
لجاجت آتش جنگ‌ها را روشن می‌سازد و دل‌ها را پر از
کینه و دشمنی می‌کند».
۳- تعصب و
لجاج سبب می‌شود که دوستان از هم دور شوند و محبت‌ها به عداوت‌ها مبدل گردد.
۴- تعصب و
لجاج یکی از عوامل مهم کفر است، و بسیاری از
امت‌های پیشین تنها به این دلیل راه کفر را پیش گرفتند که تعصب و
لجاج نسبت به آیین نیاکانشان مانع پذیرش
حق شد (شرح این معنی را در
تفسیر آیات گذشته خواندیم).
۵- تعصب و
لجاج مایه
درد و رنج و
زحمت و ناراحتی است، چرا که سبب می‌شود انسان مدت‌ها، و گاه سالیان دراز، در
بیراهه سرگردان شود و چون به
بن بست می‌رسد سرانجام خسته و وامانده از راهی که رفته است باز می‌گردد.
روی همین معنی در حدیثی از امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: «ثمرة
اللجاج العطب؛ ثمره
لجاجت شکست خوردن و
هلاکت است».
و به همین دلیل غالبا مایه
ندامت و پشیمانی است همان گونه که در احادیث گذشته به آن اشاره شده بود که «آغاز
لجاجت، جهل است و پایان آن ندامت»!
۶- تعصب و
لجاجت در بسیاری از مواقع، کنترل امور را از اختیار انسان خارج می‌سازد و او را به جاهایی می‌کشاند که هرگز مایل به آن نبوده است، روی این جهت در بعضی از
احادیث اسلامی از امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) نقل شده است که می‌فرماید: «لا مرکب اجمح من
اللجاج؛ هیچ مرکبی
سرکش تر از مرکب
لجاجت نیست»!
۷- و بالاخره تعصب و
لجاجت هم دنیای انسان را بر باد می‌دهد و هم
آخرت او را، چرا که در دنیا سرچشمه عداوت‌ها و جدایی‌ها و اشتباهات فراوان و از دست دادن آرامش می‌شود و در آخرت سبب دوری از
رحمت خدا، و این همان است که در
روایت امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) خواندیم: «
اللجاج اکثر الاشیاء مضرة فی العاجل و الآجل؛
لجاجت از همه چیز زیانبارتر است در دنیا و آخرت»!
بار دیگر لازم است این نکته را یادآور شویم که این سه رذیله اخلاقی (تعصب و
لجاجت و تقلید کورکورانه) گرچه از نظر مفهوم و محتوا از هم جدا هستند ولی چون رابطه بسیار نزدیکی با هم دارند، و به اصطلاح لازم و ملزوم یکدیگرند هر سه را با هم عنوان کردیم.
انگیزه‌های تعصب و
لجاجت نیز روشن است، زیرا: تعصب‌های کور و مخرب قبل از هر چیز برخاسته از جهل و نادانی است، به همین دلیل هر قومی جاهل تر باشند، تعصب و وابستگیش به آنچه دارد بیشتر است، تا آنجا که حاضر نیستند از طریق ایجاد
تحول در وضع خود، گام‌هایی به سوی تکامل بردارند، و همین تعصب و
لجاجت عامل عقب ماندگی آنها می‌شود.
در اخبار گذشته نیز خواندیم که
پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمود: «از
لجاجت بپرهیزید که آغاز آن جهل و پایان آن پشیمانی است»!
عامل دیگر تعصب و
لجاج،
خودخواهی است، چه اینکه افراد خودخواه به آنچه دارند سخت علاقه مند و وابسته‌اند، هر چند آیین غلط و رسوم و آداب نادرستی باشد، همین که احساس می‌کنند مربوط به قوم و قبیله و نیاکانشان است، آن را پذیرا می‌شوند و چشم و گوش خود را بر همه چیز می‌بندند.
گاه
راحت طلبی و
تنبلی نیز انگیزه تعصب و
لجاجت می‌شود، زیرا انتقال از وضع موجود به وضعی دیگر در بسیاری از اوقات نیاز به تلاش و کوشش و
پیکار با موانع دارد و افراد عافیت طلب حاضر به استقبال این امور نیستند، به همین دلیل آنچه را دارند سخت می‌چسبند، و از آن جدا نمی‌شوند.
«تعصب» و «
حمیت» و «تقلید» سه
مفهوم نزدیک به هم هستند که شاخه
مذموم و شاخه
ممدوح دارند هرچند غالبا واژه تعصب در بخش مذموم به کار می‌رود.
به طور کلی اگر
وابستگی انسان به امور نادرست و
غیر منطقی باشد
تعصب مذموم است، و این همان چیزی است که در
قرآن مجید از آن به عنوان «
تعصب جاهلیت» یاد شده است، و اگر وابستگی به امور مثبت و مفید و سازنده و از روی علم و آگاهی باشد
تعصب ممدوح و مثبت است.
امام امیرمؤمنان به هر دو قسمت در
خطبه قاصعه از
نهج البلاغه اشاره می‌فرماید:
در یک جا می‌گوید: «فاطفئوا ما کمن فی قلوبکم من نیران العصبیة، و احقاد الجاهلیة، فانما تلک الحمیة تکون فی المسلم من خطرات الشیطان و نخواته و نزعاته و نفثاته؛ شراره‌های تعصب و کینه‌های جاهلیت را که در
قلب شما پنهان شده است، خاموش سازید که این
نخوت و تعصب ناروا در مسلمان از القائات و خودخواهی‌ها و
فساد و
وسوسه‌های شیطان است».
و در همین
خطبه که اساس آن برکوبیدن
کبر و
غرور و تعصب و
لجاج است در جای دیگری می‌فرماید: «فان کان لابد من العصبیة فلیکن تعصبکم لمکارم الخصال، و محامد الافعال، و محاسن الامور التی تفاضلت فیها المجداء و النجداء من بیوتات العرب... فتعصبوا لخلال الحمد، من الحفظ للجوار، و الوفاء بالذمام، و الطاعة للبر، و المعصیة للکبر، و الاخذ بالفضل، و الکف عن البغی... ؛ اگر قرار است تعصبی در کار باشد، تعصب خود را در
اخلاق پسندیده، افعال نیکو، کارهای خوب، و اعمال و اموری که افراد با شخصیت و شجاع از خاندان‌های (برجسته)
عرب داشتند قرار دهید... تعصب شما در راه حفظ صفات با ارزش همچون حفظ
حقوق همسایگان،
وفای به عهد، اطاعت از نیکی‌ها، سرپیچی از تکبر،
جود و بخشش و خودداری از
ستم باشد»!
به این ترتیب امام (علیه‌السّلام) به هر دو شاخه «تعصب» در این خطبه اشاره فرموده، و فرزندش
امام سجاد (علیه‌السّلام) در برابر این سؤال که عصبیت چگونه است، هر دو شاخه را در برابر یکدیگر قرار داده چنین می‌فرماید: «العصبیة التی یاثم علیها صاحبها ان یری الرجل شرار قومه خیرا من خیار قوم آخرین! و لیس من العصبیة ان یحب الرجل قومه و لکن من العصبیة ان یعین قومه علی الظلم؛ تعصبی که دارنده آن مرتکب
گناه می‌شود این است که انسان بدان
طایفه خود را از نیکان طوایف دیگر بهتر بداند (و به خاطر تعصب بدان را بر نیکان مقدم بشمرد) ولی تعصب این نیست که انسان به طایفه خود علاقه و محبت داشته باشد تعصب آن است که آنها را در ظلمشان یاری دهد».
مطابق این حدیث وابستگی به
قوم و طایفه تا آن حد که به آنها
علاقه داشته باشد و در کارهای خیر آنان را یاری دهد
نکوهیده نیست، چرا که این وابستگی نه تنها او را به انجام کار خلافی دعوت نکرده، بلکه
تشویق به پیوندهای محبت آمیز و سازنده نموده است، تعصب نکوهیده آن است که انسان به خاطر وابستگی‌های قومی و مانند آن حق و
عدالت را زیر پا بگذارد و حتی بَدان وابسته را بر نیکان غیر وابسته مقدم بشمرد.
در حدیث دیگری از همان حضرت (علیه‌السّلام) می‌خوانیم: «لم یدخل الجنة حمیة غیر حمیة حمزة ابن عبدالمطلب (علیه‌السّلام)، و ذلک حین اسلم غضبا للنبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فی حدیث السلا الذی القی علی النبی؛ هیچ تعصبی وارد بهشت نمی‌شود جز تعصب
حمزة بن عبدالمطلب (علیه‌السّلام) و این زمانی بود که
اسلام آورد و به خاطر (بی احترامی به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از جهت)
بچه دان حیوانی که بر آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) افکنده شده بود خشمگین گشت (و به یاری آن حضرت شتافت و اسلام را پذیرا شد)».
(منظور از سلا بچه دان حیوان و منظور از وارد شدن تعصب در بهشت، وارد شدن صاحب آن است.)
بدیهی است تعصب حمزه (علیه‌السّلام) در
دفاع از پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مقابل مشرکان کثیف و ننگین و بی منطق چیزی جز دفاع از حق و عدالت نبود، و این تعصب ممدوح است، اگر حمزه (علیه‌السّلام) به خاطر تعصب چیزی بر خلاف حق و عدالت انجام می‌داد مذموم بود.
راه
علاج این رذیله اخلاقی مانند سایر
رذایل اخلاقی در درجه اول توجه به انگیزه‌ها و ریشه‌ها و از بین بردن آن است، و با توجه به اینکه ریشه تعصب،
حب ذات افراطی، پایین بودن سطح فرهنگ، شخصیت زدگی، و انزوای اجتماعی و فکری است، برای از میان بردن این صفت رذیله باید سطح
آگاهی افراد بالا رود، با اقوام و ملل دیگر و گروه‌های مختلف اجتماعی بیامیزند، حب ذات در آنها تعدیل گردد، و گرایش‌های زیان بار قومی و قبیلگی از میان آنها برچیده شود تا پایه‌های تعصب و
لجاجت و تقلیدهای کورکورانه برچیده شود.
همچنین باید به آثار و پیامدهای زیانبار آن توجه شود، که این خود عامل دیگری برای از میان بردن این رذیله اخلاقی است.
هنگامی که انسان توجه داشته باشد که تعصب و
لجاج، پرده‌ای بر
فکر و عقل او می‌اندازد و او را از درک صحیح باز می دارد، و نیز پیوندهای
وحدت و
اتحاد را در جامعه بشری پاره می‌کند، و بذر نفاق و
اختلاف را در میان آنها می‌پاشد، و مایه درد و رنج انسان‌ها می‌گردد، و حتی گاه او را به پرتگاه‌هایی که هرگز انتظار آن را نداشته است می‌کشاند، به یقین توجه به این امور، او را از مرکب سرکش تعصب و
لجاج پایین می‌آورد، و از بیراهه‌های خطرناک به شاهراه
سعادت و خوشبختی رهنمون می‌گردد.
یکی دیگر از طرق درمان رذایل اخلاقی تغییر شکل و تعویض محتوای آن است به این معنی که انگیزه‌ها را از بخش‌های منفی به بخش‌های مثبت هدایت کنیم: مثلا کسی که دارای تعصب شدید نسبت به مسائل نادرستی است، به جای اینکه انگیزه تعصب را در او بمیرانیم، تعصب او را به امور مثبت متوجه سازیم.
این همان چیزی است که در سخنان نورانی امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) در خطبه قاصعه خواندیم که می‌فرماید: «فان کان لابد من العصبیة فلیکن تعصبکم لمکارم الخصال، و محامد الافعال، و محاسن الامور التی تفاضلت فیها المجداء و النجداء من بیوتات العرب؛ اگر بنا هست تعصب داشته باشید سعی کنید تعصب شما به خاطر
مکارم اخلاق و محامد افعال و محاسن امور باشد».
یعنی اگر بناست وابستگی توام با اصرار نسبت به چیزی داشته باشید این
وابستگی را نسبت به
فضایل اخلاقی قرار دهید.
نقطه مقابل «تعصب» و «
لجاج» و «تقلید کورکورانه» تسلیم در برابر حق است که از فضایل مهم اخلاقی محسوب می‌شود، یعنی انسان حق را نزد هر کس، حتی دورترین و کوچک‌ترین افراد ببیند، در برابر آن
تسلیم شود و آن را با آغوش باز پذیرا گردد.
این
فضیلت اخلاقی سبب پیشرفت علم و دانش انسان و پرهیز از گمراهی‌ها و گام نهادن در
صراط مستقیم است. این فضیلت اخلاقی جز برای مؤمنان و
صالحان و کسانی که از حب ذات افراطی دورند و از وابستگی‌های تعصب آلود قومی و گرایش‌های گروهی برکنارند حاصل نمی‌شود.
تسلیم در برابر حق نشانه ایمان، سلامت فکر و روح، و بالا بودن سطح
فرهنگ و
تهذیب نفس است.
قرآن مجید خطاب به پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چنین می‌فرماید: «فلا و ربک لا یؤمنون حتی یحکموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فی انفسهم حرجا مما قضیت و یسلموا تسلیما؛ به پروردگارت
سوگند که آنها
مؤمن نخواهند بود مگر اینکه در اختلافاتشان، تو را به
داوری طلبند و سپس از داوری تو در دل خود احساس ناراحتی نکنند و کاملا تسلیم باشد»!
و در جای دیگر می‌فرماید: «وما کان لمؤمن ولا مؤمنة اذا قضی الله و رسوله امرا ان یکون لهم الخیرة من امرهم... ؛ هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را
لازم بدانند اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشند...» .
البته تسلیم - به عنوان یک فضیلت اخلاقی - به دو معنی استعمال می‌شود، یکی تسلیم در برابر حق که نقطه مقابل تعصب و
لجاجت و
تقلید کورکورانه است و دیگر تسلیم در برابر
قضا و قدر الهی و خواسته‌های او، در برابر
اعتراض و نارضایی و
ناشکری، که موضوع بحث ما در اینجا معنی اول است.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تعصب در قرآن»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۱۵
