شبیه‌سازی از دیدگاه علما

در این نوشتار نظرات چند تن از علما و فضلای شیعه را در مورد شبیه‌سازی می‌آوریم.

فهرست مندرجات

با تشکر از حضرت عالی و بزرگواری‌تان برای پذیرش این گفت وگو. جناب عالی که از ارکان فقهی به شمار می‌آیید، در ارائه مباحث مستحدثه سابقه دارید. چنان که مستحضر هستید، یکی از مسائل نوپدید، شبیه سازی است که در جهان امروز بازتاب‌های گسترده‌ای داشته و بیشتر اظهار نظرها در جهت تحریم و یا عدم پذیرش آن بوده است. اما علمای شیعه بر خلاف علمای اهل سنت و علما و صاحب نظران مسیحیت، دیدگاه متفاوت و متمایزی داشته‌اند. البته هنوز همه علمای شیعه به‌این موضوع نپرداخته‌اند، ولی آنها که بدان پرداخته‌اند، نوعاً سمت وسوی واحدی داشته‌اند. جناب عالی نیز تقریباً همان راهی را که سایر علمای شیعه داشتند، پیمودید و استدلال‌های مشخص تر و گاهی دقیق تری را ارائه کردید. اولین سؤالی که مطرح می‌شود، این است که ‌ایا دلیلی بر حرمت شبیه سازی وجود دارد یا نه؟

۱.۲ - جواب سوال اول

بسم اللّه الرحمن الرحیم. الحمدللّه رب العالمین، وصلّی اللّه علی سیدنا و نبینا محمد وآله الطاهرین، و لعنةاللّه علی اعدائهم اجمعین من الآن إلی قیام یوم الدین.
از لطف و حسن ظن شما متشکرم. طلبه‌ای هستم که از محضر بزرگان حوزه چند کلمه‌ای آموخته‌ام. مقام معظم رهبری چند سال قبل یک جمع محدودی را معین کردند تا درباره مسائل مهم جهان اسلام ـ چه در ایران یا غیر آن ـ به بحث بپردازند. شبیه سازی هم از جمله ‌این مباحث بود که قرعه ‌این فال را به نام من زدند. مقاله‌ای هم که بنده نگاشتم، به دنبال همان جلسه بود.

۱.۲.۱ - انواع شبیه سازی

شبیه سازی را دو قسم کرده‌اند: یک قسم شبیه سازی اعضا است که عضو جدیدی درست می‌شود و هدف از آن علاج و درمان است ولذا شبیه سازی درمانی گفته می‌شود. قسم دیگر آن هم مسئله درست کردن انسان است و این قسم دوم هم به حسب آنچه که گفته‌اند، دو تصویر دارد: یکی شبیه سازی به معنای چند قلوسازی است که همه آنها شبیه و مانند هم‌اند. نوع دیگر از طریق سلولی است که از کسی گرفته می‌شود و در تخمک زن بعد از آن که هسته مرکزی آن را درآوردند، می‌گذارند. آن گاه آن را در محیط مناسبی می‌گذارند که پرورش پیدا بکند تا شبیه ‌این شخصی شود که صاحب سلول بوده است. آنچه گفته شد، بنابر مطالبی بود که گفته‌اند. این که در تشریح اقسام شبیه سازی به گفته‌های دیگران استناد می‌کنم، بدین سبب است که شناخت موضوع کار فقهی نیست و فقیه بعد از فرض موضوع، حکم شرعی اش را بیان می‌کند. بر این اساس، بنده هم زیاد موضوع را بررسی کردم و در این راه از کسی که خودش مسئولیتی در همین کار داشت، در تشریح موضوع کمک گرفتم و ایشان این اقسام را برایم تشریح کرد. طبعاً مناسب است که پیش از بیان جواز یا حرمت. هردو قسم آن را به اختصار توضیح بدهیم؛ چون در قسمت‌های ابتدایی شاید با هم تفاوتی داشته باشند. در قسم اول که شبیه سازی و استنساخ برای چندقلوسازی است، پس از آمیزش زن و مرد. نطفه‌ای انعقاد می‌یابد. انعقاد نطفه بدین گونه است که با تلاقی بین منی مرد و تخمک زن، سلول کوچکی درست می‌شود که ‌این سلول تکاثر پیدا می‌کند و دو سلول شبیه هم می‌شود و این دو سلول هم به چهار سلول تبدیل می‌شوند و این روند مضاعف شدن تا ۳۲ سلول ادامه می‌یابد و در این جا تکثیر سلول‌ها متوقف می‌شود. این سلول‌ها، که همه مشابه و به هم پیوسته‌اند، از این جا به بعد شروع به تبدیل شدن به اعضای بدن می‌شوند.
حال در شبیه سازی یا استنساخ پیش از این که تعداد سلول به ۳۲ عدد برسد (مثلاً وقتی که هشت یا چهارتاست)، به وسیله دستگاه‌هایی، نطفه را بیرون می‌آورند و باز دستگاه‌های دیگری این سلول‌ها را از هم متمایز و جدا می‌کنند. این سلول‌ها در رحم دارای پوشش تکوینی بوده‌اند که وقتی به فرض هشت سلول را برداشتند، با ابزارهایی این پوشش را از سلول برمی دارند و چون این سلول‌ها باز هم به‌این پوشش نیاز دارند، با استفاده از موادی که ساخته‌اند، دوباره سلول‌ها را در پوشش قرار می‌دهند؛ یعنی اگر هشت سلول را برداشته‌اند، اکنون هشت پوشش مصنوعی و جدید باید باشد. آن گاه اگر هرکدام از این سلول‌ها در محیطی قرار بگیرند که بتوانند باقی بمانند و تغذیه بشوند و رشد پیدا کنند، تکثیرشان هم دوباره آغاز می‌شود؛ یعنی یک سلول، به دو سلول، چهار سلول تا ۳۲ سلول تکثیر می‌شود. درواقع، هریک از این سلول‌ها اگر در شرایط رشد مناسبی قرار گیرند، توانایی تبدیل به یک انسان مشابه را دارند؛ یعنی هشت سلول می‌توانند هشت قلوی شبیه به هم باشند. در حیوانات هم به همین صورت است.
قسم دیگر شبیه سازی این است که تخمک زن را می‌گیرند و هسته مرکزی آن را بیرون می‌آورند و سپس سلولی را از بدن شخصی دیگر، چه زن یا مرد، می‌گیرند و سلول را به جای هسته تخمک می‌گذارند. اگر این سلول درست شده از تخمک زن که با سلول دیگر تلقیح شده، در محیط مناسب باشد و درست تغذیه بشود، رشد پیدا می‌کند و یک انسان پدید می‌آید و چه بسا شبیه همان شخصی باشد که سلول او را در تخمک گذاشته‌ایم. دراین جا دیگر تکاثری در کار نیست؛ بلکه ممکن است که راهی هم برای شبیه سازی باشد؛ منتها فقط شبیه صاحب سلول می‌شود.
در قسم اول، نطفه‌ای را که چند سلول شده، تکثیر می‌کنیم و بچه‌های پدید آمده، شبیه هم‌اند و تشابه بین بچه‌هاست؛ اما در قسم دوم، تشابه بین بچه با شخصی است که سلول او را در تخمک گذاشته‌ایم.

۱.۲.۲ - بحث فقهی

بحث فقهی درباره شبیه سازی از دو منظر است: یکی به لحاظ لمس و نگاه زن و مرد است که‌ایا جایز است؟ به‌این کاری نداریم؛ چون می‌توانیم فرض کنیم که هیچ اشکالی نداشته باشد؛ مثلا خود مرد، پزشک آشنا به مسائل ژنتیکی باشد و او با زن خودش آمیزش کند و بعد خودش از نطفه‌ای که مربوط به خودشان است، برای شبیه سازی استفاده کند. مسئله لزوم اذن از صاحب نطفه و لمس و نگاه حرام در این جا منتفی است؛ چون زن و شوهر راضی بوده‌اند و از این لحاظ هیچ شبهه شرعی باقی نمی‌ماند.
بحث دوم در شبیه سازی، به جواز یا حرمت خود شبیه سازی مربوط می‌شود که معمولاً قائل به عدم جواز شده‌اند، ولی علت عدم جواز بیشتر مبتنی بر مفاسدی است که بر این عمل مترتب می‌شود و خود این کار ممکن است از دیدگاه بعضی اشکال نداشته باشد. اما به نظر ما این سخن بی اساس و بی ربطی است که قائل به حرمت شرعی در خود این کار شویم؛ چون دلیل شرعی نداریم که نشان دهد این تصرف در این تخمک که هنوز هم انسان نشده تا شبهه قتل نفس و اعدام پیش بیاید، اشکال دارد. اشکالی بر بیرون آوردن تخمک هم وارد نیست؛ حتی اگر بدون هیچ هدفی باشد و یا حتی اگر فاسد شود. صرف این که‌این تخمک صلاحیت رسیدن به مرحله انسان کامل را دارد، نمی‌تواند دلیل بر عدم جواز باشد؛ حتی مواردی در فقه وجود دارد که از آنها بر می‌آید صرف داشتن صلاحیت نطفه برای تبدیل شدن به انسان کامل، نمی‌تواند دلیل بر حرمت خارج کردن آن از رحم باشد. یکی از این موارد مسئله عزل است. هیچ دلیل شرعی ای نداریم که اقتضا کند حتما باید از این تخمک به گونه‌ای استفاده بشود که از آن فرزند درست بشود. بنابراین اگر انسان این هسته تخمک را درآورد و بر فرض هیچ فایده‌ای هم بر آن مترتب نباشد، هیچ دلیلی بر این که حرام باشد، وجود ندارد؛ بلکه به حسب قاعده (کل شیء حلال) و اصل برائت که اصل مسلم شرعی است، این کار باید جایز هم باشد و دلیل حرمت از این جهت ندارد.
حالا اگر فرض کنیم تخمک بدون هسته را حفظ کنند تا از بین نرود و سلولی را از یک فرد دیگر بگیرند (سلولی که به فرض، از شوهر خودش است تا به لحاظ خارجی شبهه‌ای بر آن مترتب نشود)، آیا گرفتن سلول از بدن انسان اشکال دارد؟ باز هیچ دلیلی بر حرمت گرفتن این سلول از بدن انسان نداریم تا اشکال داشته باشد؛ حتی اگر هیچ انتفاعی از این سلول نبرند، و تازه کار لغو هم حرام نیست. پس به طریق اولی اگر هدف عقلایی برای این کار مترتب باشد، اشکالی ندارد.
بنابراین، هم دلیلی بر حرمت گرفتن سلول نداریم و هم دلیلی بر حرمت این نداریم که‌این سلول را در همان تخمک بدون هسته قرار بدهند تا در خارج از رحم و در محیط مناسبی رشد کند و تکثیر پیدا کند.

۱.۳ - سوال دوم

آیا این کار ورود در حوزه آفرینش خداوند نیست؛ چون خلقت از امور اختصاصی خداوند است؟
جواب: ممکن است برخی با استفاده از آیاتی. بگویند خالق و ربّ هر چیزی، خداوند است و اموری چون شبیه سازی در واقع، منافات با این گونه‌ایات دارد و شبیه سازی شریک شدن در کار خداوند است. این سخن هم معلوم است که سخن بی ربطی است. اگر انسان با پیشرفت علم توانسته است به‌این امور دست یابد، این کارها هم مانند سایر افعال، همه اش کار خداست و هر آنچه را که هست، خدا انجام می‌دهد. خدا این ویژگی را به او داده است و او را عالم کرده است تا بتواند چنین دستگاهی را بسازد. همان گونه که ما با حرف زدن خودمان در مقابل خداوند نیستیم. همه چیز و از جمله همه کارهای ما، مخلوقات خداست. این سلول را خدا قرار داده است، تخمکی که هسته اش را در آورده‌ایم و به جای آن سلول گذاشته‌ایم و لقاح حاصل شده، این را خدا انجام داده است، غذایی که به آن می‌دهیم و دستگاهی را که ما با علم خود ساخته‌ایم، همه آثاری که‌این اشیا دارند و تأثیر و تأثراتی که در خارج تحقق پیدا می‌کند، همه اش از خداست. اساساً خود خدا این کارها را انجام می‌دهد و ما کاره‌ای نیستیم و نهایت این که فاعل بالحرکه هستیم و تازه فاعل به حرکت هم نیستیم؛ چون این فاعلیت را هم خدا به ما داده است.
بنابراین این طور نیست که در شبیه سازی. شرکتی در خلق به وجود بیاید و این کار با آیاتی که در باب توحید افعالی است و نیز با روایات متواتری که از ائمه رسیده، منافات ندارد. هیچ وجهی ندارد که از جهت ذات عمل قائل به حرمت بشویم (البته در نوشته‌ای که در اختیار شما گذاشته ام، به تفصیل به‌این شبهات پرداخته و پاسخ داده ام که خوانندگان ملاحظه خواهند نمود).
بنابراین هیچ به ذهن نمی‌آید که‌این عمل ـ چه گرفتن و چه خارج کردن هسته مرکزی تخمک و چه گرفتن سلول و چه تلقیح کردن این سلول به آن تخمک بی هسته و چه پروردن و بزرگ شدن آن ـ اشکال داشته باشد.

۱.۴ - سوال سوم

این کار لوازمی دارد که آن لوازم به طور مسلم حرام است. آیا این لوازم محرم، موجب حرمت نفس عمل نمی‌شود.
جواب: بله، همان طور که اشاره کردید، ممکن است گفته بشود که اگر این کار به واسطه مرد نامحرم باشد و تخمک از زنی که زوجه اش نیست، گرفته شود، اشکال دارد؛ چون نگاه و دست زدن به او حرام است. پس وقتی این کارها حرام شد، این کار هم حرام است. معنای این حرمت آن است که آدم درست کردن بدین ترتیب ذاتاً حرام است.
اگر تأملی کنیم، معلوم می‌شود که آنچه حرام است، نگاه کردن و دست زدن به زن نامحرم است، و الاّ اگر کاری کند که‌این حرمت نظر و لمس پیش نیاید، مثل این که از بدن خودش سلول را بگیرد و تخمک را هم خودش از همسرش بگیرد و در اختیار این شخص اجنبی قرار بدهد و کارهای دیگرش را او انجام بدهد، این دیگر حرمت ندارد؛ آنچه حرمت دارد در واقع چیز دیگری است. و اگر کسی بگوید این کار حرام است، دچار اشتباه شده است و آنچه را که حلال است، به جای حرام گرفته است و در واقع لمس و نظر کردن حرام بوده است و نباید انجام می‌شده است. ما حرمت نگاه و لمس نامحرم را قبول داریم، اما این باعث نمی‌شود که خود این عمل را هم حرام بدانیم.

۱.۵ - سوال چهارم

ممکن است کسی استدلال خود را با این دو مقدمه ترتیب دهد و در مقدمه اول بگوید: این کار باعث منع شدید علما و برانگیخته شدن اعتراض بسیاری از مردم ـ چه مسیحی یا یهودی یا مسلمان ـ شده و هراس و بیم آنها از بازتاب‌ها و تغییر مناسبات اجتماعی به خصوص در صورت انبوه سازی آن به همراه داشته است. مقدمه دوم این است که بگوید چون شارع مقدس در مباحث حساسی که بازتاب‌های منفی دارد مثل دماء و فروج امر به احتیاط کرده است، در این جا گفته شود با توجه به ادله لزوم احتیاط. تنقیح مناط کنیم و در این مورد جدید هم با وجود این مخاطرات و خطرات، قائل به احتیاط شویم.
جواب: ظاهراً هیچ کدام از دو مقدمه نمی‌تواند منع از اصل کار را نتیجه دهد؛ برای این که در مقدمه اول اشاره به مخاطراتی در انبوه سازی می‌کند که‌این مخاطرات قطعی نیست؛ نهایت آن که اگر احتمال عقلایی معتنابهی باشد که انبوه سازی مخاطراتی را ایجاد می‌کند، در این صورت باید جلوی انبوه سازی را گرفت. البته باید بررسی بشود که مخاطرات چیست؟ اگر مخاطرات از این جهت است که چیز غیر عادی است که قبلاً نبوده است و مردم با آن انس و خو نگرفته‌اند، همان گونه که در خیلی از اختراعات ابتدا چنین بوده است، چه اشکالی دارد که مسائل و موضوعات جدید به وجود بیاید؟ این امور مخاطرات نیستند. مخاطرات این است که اگر به شرع برگردیم، شرع آن را ممنوع می‌کند، و اما در مقدمه دوم، هم مشبّه به (احتیاط در دماء و فروج) هم تشبیه مورد تأمل است و نیاز به بحث و بررسی بیشتری دارد.

۱.۶ - سوال پنجم

سؤالات دیگری هم هست که چون حضرت عالی در مقاله به تفصیل پرداخته‌اید و خوانندگان استفاده خواهند کرد، بیش از این مزاحم نمی‌شویم و از بذل عنایت شما کمال تشکر را داریم.
جواب: من هم تشکر می‌کنم.

۲ - گفت وگو با آیت الله جناتی

[ویرایش]

۱.۱ - سوال اول

با تشکر از قبول زحمت اولین سؤال این است که نظر حضرت عالی درباره حکم شبیه سازی انسانی و پیامدهای آن، چیست؟
جواب: مسئله شبیه سازی انسانی از جمله مسائلی است که از چندی قبل در سطح جهان مطرح شده که برای آگاهی کامل از ماهیت و نتایج و پیامدهای مثبت و منفی آن مورد تحقیق و بررسی دانش پژوهان و عالمان آگاه از مبانی شریعت قرار گرفته تا آنان بتوانند حکم شرعی آن را بیان کنند؛ زیرا تا ابعاد موضوع و ویژگی‌های درونی و بیرونی و فواید و پیامدهای آن به گونه کامل مشخص نشود، حکم آن را نمی‌توان از نظر شرع براساس مبانی و عناصر اصلی شرع کاوید و این مطلب به موضوع شبیه سازی انسان اختصاص ندارد، بلکه شامل هر پدیده تازه دیگری می‌شود که در آینده نه چندان دور شاهد آنها خواهیم بود. باید دانست اختلاف نظر عالمان، اعم از مسلمان و یا پیروان ادیان دیگر، در مشروعیت هر پدیده جدیدی در ابتدای پیدایش آن امری رایج است؛ زیرا آن مسئله نظری است و اختلاف نظر درباره آن امری است طبیعی، ولی با مرور زمان و شرایط آن که در تحول ویژگی‌های درونی و بیرونی موضوعات دارای تأثیرند، می‌بینیم که در بسیاری از مسائل نظری بر اثر پیشرفت و تکامل علم و قوت ادراک آن، اختلاف نظر‌ها هم براساس مبانی و پایه‌های شناخت از میان می‌رود.
درباره شبیه سازی انسان و هر پدیده نو، اشکال شرعی ندارد، مگر آن که بر منع آن دلیل معتبر شرعی باشد و ما پس از مراجعه به مبانی و عناصر اصلی استنباط که نخستین آنها کتاب خدا و دومین آنها سنت رسول خدا و اوصیاء اوست، دلیل قانع کننده‌ای بر حرام بودن آن نیافتیم. لذا اصل این کار را مباح و حلال دانسته‌ایم، ولی با این وصف این را نمی‌توان نادیده گرفت که به کارگیری آن در دامنه وسیع و گسترده برای جامعه ممکن است پیامدهایی را دارا باشد که باید در به دست آوردن حدود آن سعی شود تا به اشکال برخورد نشود. از جمله ‌این مشکلات عدم شکل گیری خانواده، نبود هویت خانوادگی، تعطیل روابط مشروع جنسی، مشکلات در امر ازدواج. ارث و محرومیت‌ها و… است و البته همه‌اینها پاسخ دارند که باید در فرصت دیگر بیان شوند.
به هر حال، این کار به عقیده من مباح و حلال است؛ چون پس از بررسی مبانی شرعی استنباطی دلیل معتبری بر حرام بودن آن نیافتم تا بتوانم آن را مورد اشکال قرار دهم. ما بر این بینش و اعتقادیم و همان گونه که حرام خدا را نمی‌توان حلال کرد، حلال خدا را هم نمی‌توان حرام کرد. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌واله‌وسلم) فرمود: (المُحرّم حلال الله کالمُحلّل حرام الله)، و این بدین جهت است که حکم به حرمت بدون دلیل شرعی تشریع محسوب می‌آید و مشمول آیه ۱۱۶ از سوره نحل قرار می‌گیرد که در آن آیه آمده: (ولا تقولوا لما تَصِفُ السنتکم الکذب هذا حلال و هذا حرام). علاوه بر این که در فقه اجتهادی حکم به حلال کردن هر پدیده‌ای از هر نوع و قسمی که باشد، آسان تر از حرام دانستن آن است؛ زیرا آن مطابقت با اصول اولیه دارد.

۱.۳ - سوال دوم

حضرت عالی اشاره فرمودید که اصل کار مباح است، ولی پیامدهای آن را باید مورد توجه قرار داد. برخی از معاصران هم با توجه به پیامدها اصل کار را حرام دانسته‌اند. آیا به نظر شما پیامدهایی همچون: اختلال در انساب و از بین رفتن نظام خانواده، ایجاد اختلال در نظام اجتماعی و… می‌تواند دلیل بر ممنوعیت شود؟
جواب: این کار باعث اختلال در انساب و از بین رفتن نظام خانوادگی نمی‌شود؛ زیرا بچه‌ای که از راه شبیه سازی به وجود می‌آید، اگر از هسته سلول جسمی مرد باشد، فرزند او محسوب می‌شود و از او همانند فرزندان دیگرش که از راه معمول و متداول متولد شدند، ارث می‌برد و اگر از هسته سلول زن باشد، فرزند او محسوب می‌شود و از او همانند فرزندان دیگرش ارث می‌برد. در این فرض، نه در انساب اختلالی پدید می‌آید و نه سبب از بین رفتن نظام خانوادگی می‌شود و نه آسیبی به نظام اجتماعی وارد می‌کند.
بلی، اگر بانک هسته‌ای سلول تأسیس شود و در آن جا هسته‌های سلولی جمع شوند و معلوم نشود که هسته سلولی که به کار گرفته می‌شود، از چه کسی است و از آن راه زن باردار شود، در این صورت در نسب خلط می‌شود. و نیز بنده بر این اعتقادم که اگر به کارگیری شبیه سازی در دامنه وسیع و گسترده پدید آید، پیامدهایی به دنبال دارد که قابل اغماض و چشم پوشی نیست؛ ولی اگر آن در دامنه محدود باشد، پیامدی ندارد.

۱.۴ - سوال سوم

برخی برای ممنوعیت به دلایلی همچون: تغییر خلقت خداوند. خدشه دار شدن کرامت انسان و پیدایش فقه جدید، و… استدلال کرده‌اند. به نظر شما کدام یک از این دلایل موجّه تر است؟ و پاسخ آنها چیست؟
جواب: شبیه سازی انسان به طور محدود، نه باعث تغییر در آفرینش و نه موجب خدشه دار شدن کرامت انسان می‌گردد و منشأ این گفته‌ها و نظریات ذهنیت‌هایی است که به دید آنها جهت می‌دهد، نه ادله استنباطی و شرعی. باید دانست آن دیدی ارزشمند است که از راه ادله شرعی جهت گرفته باشد. به هرحال، این کار باعث برداشت‌های جدید به گونه‌های مختلف از مبانی فقه اجتهادی به وسیله مسئولان حوزه استنباطی و اجتهادی در ارتباط با حکم آن از نظر شرعی می‌شود، ولی اختلاف در مسائل نظری طبیعی است و اختصاص به مسئله شبیه سازی ندارد و این بدین جهت است که ‌این پدیده و پدیده‌های نوبه نو دیگری که در جامعه اسلامی پدیدار می‌شود، در مقام پاسخ به آنها براساس مبانی معتبر شرعی، نیاز به برداشت جدید از مبانی اجتهادی دارد و این اختصاص به پدیده شبیه سازی ندارد؛ بلکه در همه پدیده‌های جدیدی که از راه علوم جدید پدید می‌آید، ساری و جاری است. علوم جدید مانند علم پزشکی که درباره بدن و علاج آن، و علم شیمی که درباره ترکیب اجسام است، علم فیزیک که از حالات و صفات آنها بحث می‌کند، و علم ریاضی که در آن بحث از اعداد و نسب می‌شود و علوم دیگر، همانند کارخانه‌های تولیدی، موضوع سازند و باید مسئولان حوزه استنباطی در برابر پدیده‌ها و موضوعات گوناگون، پس از آگاهی کامل از آنها از طریق افراد آگاه و متخصص، در برابر آنها پاسخ گو باشند و در صورتی که کوتاهی نمایند، باید خسارت جبران ناپذیری را پذیرا باشند.
بنده بر این بینش و اعتقادم که اگر مجتهدی به طور کامل شرایط اجتهاد را دارا باشد و از مبانی و عناصر اصلی استنباط، شرایط زمان و مکان عرف و احوال انسان و از نیاز جامعه آگاهی کامل داشته باشند، می‌تواند با اجتهادی که خداوند مانند چشمه جوشان در دل فقه به عنوان نیروی محرک آن قرار داده، آن را با پدیده‌ها و رویدادها و مظاهر نوین زندگی و مسائل مستحدثه از هر نوع و قسمی که باشد، هماهنگ نماید و پاسخ آنها را به گونه‌ای که لازم باشد، بدهد. البته نه با شیوه مصطلح رایج، آن هم در محدوده مسائل فردی که هزارها بار گفته شده و مورد نشر قرار گرفته؛ زیرا با آن نمی‌توان پدیده‌های جدید و مسائل نو به ویژه مسائلی را که مربوط به نظام مقدس اسلامی است، پاسخ داد و مشکلات آن را حل و خلأهای آن را پر و نارسایی‌ها را برطرف کرد.
امید است صاحب نظران این زمینه آزادی ای را که برایشان فراهم شده تا برداشت‌ها و دیدگاه نو خود را با استفاده از منابع و عناصر اصل استنباط ابراز دارند و در مقام پاسخ به پدیده‌ها و رویدادهای نوبه نو جامعه برآیند، مغتنم شمرند و در برابر تحولات گوناگون ابعاد جامعه و پدیده‌های عرصه‌های مختلف زندگی پاسخ گو شوند.

۱.۵ - سوال چهارم

آیا ساختن عضو شبیه سازی شده انسان و پیوند آنها به بدن انسان‌های دیگر که اصطلاحاً شبیه سازی درمانی گفته می‌شود، جایز است؟
جواب: اشکال ندارد، بلکه بسیار کار خوبی است؛ ولی اگر انسانی ساخته شد، جایز نیست از اعضای آن برای پیوند به بدن انسانی دیگر که نیاز به آنها دارد، استفاده شود؛ زیرا او انسان است و همه احکام آن را دارا می‌باشد.

۱.۶ - سوال پنجم

از نظر علمی تفاوتی میان شبیه سازی انسانی و درمانی وجود ندارد؛ زیرا در هر دو مورد از یک تکنیک استفاده می‌شود. تفاوت اساسی در هدف است. به‌این معنا که در شبیه سازی درمانی پس از اجرای تکنیک و گرفتن سلول‌های بنیادی، جنین به وجود آمده از میان برده می‌شود؛ حال آن که در شبیه سازی انسانی، جنین شکل گرفته تا مرحله به دنیا آمدن و کمال، نگه داشته می‌شود. آیا از بین بردن این جنین که قابلیت انسان شدن داشت، قتل به حساب نمی‌آید؟ و آیا روایاتی که از بین بردن نطفه مستقر را ممنوع می‌سازد، شامل آن نمی‌شود؟
جواب: اگر پس از اجرای تکنیک و گرفتن سلول‌های بنیادین جنین به وجود آید، در حکم آن تفاوتی بین غیر درمانی و درمانی آن نیست و اگر در درمانی آن مانعی از پیدایش جنین باشد، در این صورت واضح است که حکم جنین را ندارد. به طور کلی در همه موارد، حکم دایرمدار وجود موضوع است و تا موضوع محقق نشود، حکم برای آن نیست. مورد سؤال از این قانون مستثنا نمی‌باشد و حکم دایرمدار وجود جنین واقعی است و اهداف دانشمندان در موضوع و حکم آن تغییری ایجاد نمی‌کند؛ چون حکم دایرمدار موضوع است، نه دایرمدار اهداف.

۲.۶ - سوال ششم

در میان اهل سنت نسبتاً اجماعی بر ضد شبیه سازی وجود دارد و این کار حرام شمرده می‌شود؛ حال آن که در میان عالمان شیعه چنین اتفاق نظری وجود ندارد. به نظر شما آن اجماع موجّه است؟ یا این اختلاف رأی؟
جواب: از نگاه اهل سنت اجماع فی نفسه هدف و حجت است، ولی از نظر فقهای شیعه اجماع وسیله است، نه هدف، و مادامی حجت است که کاشف از رأی معصوم باشد و برای آن طرقی دارند؛ مانند: طریقه دخولی و یا تضمنی سید مرتضی. طریقه لطفی شیخ طوسی. طریقه تقریری حلبی، طریقه کشف از دلیل معتبر نائینی. طریقه کشف در مسائل متلقاة بروجردی.
به هر حال این اجماع، نه تنها از نظر شیعه اعتبار ندارد، بلکه از نظر اهل سنت نیز اعتبار ندارد؛ به دلیل نبود اتفاق کامل؛ حتی بین علمای اهل سنت. علاوه بر این که‌این اجماع مدرکی است و اجماع مدرکی اعتبار ندارد؛ زیرا اعتبار به مدرک است، اگر تمام باشد.

۲.۷ - سوال هفتم

آیا می‌توان اختلافات موجود در میان عالمان شیعه در این مورد را دسته بندی نمود و مشخص ساخت که‌این اختلافات به چند دیدگاه قابل ارجاع است؟
جواب: سه دیدگاه هست: ۱. جواز به گونه مطلق؛ ۲. عدم جواز به گونه مطلق؛ ۳. جواز به آن مقدار که دارای پیامد نشود.

۲.۸ - سوال هشتم

شبیه سازی مردگان (در صورت امکان) چه حکمی دارد؟ آیا شبیه سازی دانشمندان بزرگ و نوابغ سیاسی و علمی که زنده نیستند، جایز است؟
جواب: فی نفسه مانعی ندارد.

۲.۹ - سوال نهم

انتساب فرد پدید آمده از طریق شبیه سازی. به چه کسی است؟ آیا او فرزند صاحب سلول است یا برادر دو قلوی او است، آیا جنین نسبت به زنی که در رحم وی پرورش یافته است، فرزند او نیز محسوب می‌شود؟
جواب: در قسمت اول سؤال، فرد پدید آمده، فرزند صاحب سلول به حساب می‌آید و در قسمت دوم مادر او صاحب سلول است و اما صاحب رحم مادر رضاعی او محسوب است.

۲.۱۰ - سوال دهم

آیا جاری کردن عقد نکاح بین زن و مرد نامحرمی که در کار شبیه سازی مورد استفاده قرار می‌گیرند، لازم است یا خیر؟
جواب: لازم نیست، ولی از نگاه به مواردی که حرام است، باید خودداری کنند؛ اما اگر نگاه کرد، گرچه حرام است، ولی به کار او شرعاً لطمه‌ای وارد نمی‌کند.

۲.۱۱ - سوال یازدهم

آیا سلول بارور شده مرد را بعد از طلاق یا مرگ او قبل از انقضای عده، می‌توان در رحم همسر تزریق کرد یا خیر؟ و در این صورت حکم ارث چگونه خواهد بود؟
جواب: اشکال ندارد؛ چون عنوان همبستری صادق نیست، ولی ارث را از مادر می‌برد و اما از صاحب سلول، جای تأمل است.

۲.۱۲ - سوال دوازدهم

حکم نوزادی که از سلول زن دیگری شبیه سازی شده، چیست؟ آیا فرزند متولد شده دو مادر دارد یا یک مادر؟
جواب: صاحب سلول، مادر او محسوب است و صاحب رحم، مادر رضاعی او.

۲.۱۳ - سوال سیزدهم

ازدواج فرد شبیه سازی شده با فرزندان صاحب سلول، اگر پسر باشند، چه حکمی دارد؟
جواب: جایز نیست؛ چون برادر او محسوب‌اند.

۲.۱۴ - سوال چهاردهم

آیا ازدواج فرد شبیه سازی شده با زنی که سلول در رحم او پیوند زده شده، جایز است یا خیر؟
جواب: جایز نیست؛ چون آن زن، مادر رضاعی او محسوب است.

۲.۱۵ - سوال پانزدهم

آیا حکم ارث مطابق موازینی که دارد، بین فرد پدید آمده از طریق شبیه سازی و بین صاحب سلول جاری است یا خیر؟
جواب: جاری است. بین کسی که او از سلول زن به وجود آمده و زن، توارث به لحاظ مادر و فرزندی است و بین آن که او از سلول مرد به وجود آمده و مرد، توارث پدر و فرزندی است.

۲.۱۶ - سوال شانزدهم

آیا اسلام فرد شبیه سازی شده از راه سلول، همانند اسلام دیگران مورد پذیرش است؟
جواب: بلی، اسلام او همانند اسلام دیگران مورد پذیرش است.

۲.۱۷ - سوال هفدهم

آیا هیچ تفاوتی بین او و مسلمانان دیگر وجود دارد؟
جواب: بین آنها فرقی نمی‌باشد. پس همان گونه که هر مسلمانی باید مورد احترام و از حقوقش در همه ابعاد زندگی فردی، عبادی، علمی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی برخوردار باشد، او نیز باید از همه آنها برخوردار باشد.

۲.۱۸ - سوال هجدهم

آیا قاتل او همانند قاتل مسلمان باید قصاص شود؟
جواب: بلی، باید قصاص شود.

۲.۱۹ - سوال نوزدهم

آیا دیه در مواردی که برای مسلمان ثابت است، برای او نیز ثابت است؟
جواب: بلی، برای او نیز ثابت است.

۳ - گفت وگو با آیت الله معرفت

[ویرایش]

۱.۱ - سوال اول

از این که قبول زحمت نمودید وقتی را به مصاحبه با ما اختصاص دادید سپاسگزاریم چنانکه مستحضرید طی یکی دو دهه اخیر تحولات فراوانی در حوزه تکنولوژی حیاتی رخ داده است. شاید یکی از نقاط عطف در این گونه تحولات، بحث انتقالات برون رحمی است که در آغاز با انکار شدید جوامع غربی مواجه شد. این بحث در میان اهل سنت هم مسائل فراوانی را برانگیخت و به تدریج مسائل فقهی آن حل و عملاً امروزه به عنوان یک تکنولوژی برای درمان ناباروری بین زوجین پذیرفته شده است. حدود سال ۹۷ میلادی که هنوز سر و صدای این چالش فرو ننشسته بود، ناگاه اعلام شد که گوسفندی را از طریق غیر جنسی شبیه سازی کرده‌اند.
بلافاصله‌این سؤال مطرح شد که‌ایا همین کار در مورد انسان هم قابل اجراست؟ اگر امکان پذیر است، چه تبعات و لوازمی دارد؟ آیا این کار مشروع است؟ اخلاقی است یا غیر اخلاقی؟ مسیحیان. چه پروتستان‌ها و چه کاتولیک‌ها. و همچنین بخشی از یهودیان به شدت با آن مخالفت کردند.
در میان مسلمانان به ویژه در میان اهل سنت هم این بحث به طور جدی مطرح شد. اهل سنت در سال ۹۷ بیانیه‌ای منتشر و این کار را در عرصه انسانی تحریم کردند، ولی در عرصه حیوانی آن را مجاز شمردند. بعد در شبیه سازی انسانی تقسیم بندی دیگری را انجام دادند و شبیه سازی درمانی را هم مجاز دانستند، اما غیر درمانی را مجاز ندانستند؛ به نظر می‌رسد این بحث در میان شیعه آن چنان که لازم بوده، هنوز منقح نشده است. بعضی آن را حلال دانسته‌اند و برخی به طور مشروط پذیرفته‌اند، بعضی دیگر می‌گویند که فی نفسه مباح است، اما طبق حکم ثانوی حرام است و مسائلی از این دست. خوشحال می‌شویم که شما هم دیدگاهتان را در این زمینه مطرح کنید.

۱.۲ - جواب سوال اول

بسم الله الرحمن الرحیم ما مسئله را با این آیه شریفه شروع می‌کنیم که می‌فرماید: (ولا تقولوا لما تصف السنتکم الکذب هذا حلال و هذا حرام)؛ هیچ کس حق ندارد چیزی را بدون مستند شرعی بگوید این حلال یا حرام است.
بنابراین استحسانات ذوقی یا برخی اعتبارات عقلانی مجرد از عقل فلسفی دقیق، نمی‌توانند ملاک حکم شرعی. یعنی فتوا. باشند؛ این کلیت قضیه، و اما جهان مسیحیت اساساً هر حرکتی را که برخلاف روال مألوف ببینند، می‌گویند خلاف طبیعت و قهراً غیر جایز است و حال آن که غافل از این است که گاهی چیزی ممکن است خلاف متعارف باشد، ولی خلاف قوانین طبیعت نباشد؛ اساساً هیچ چیزی امکان ندارد از سلسله علل و معلولات خارج باشد. ضوابطی در طبیعت حاکم است که هیچ کس امکان تخلف از آن را ندارد؛ منتها بعضی از اسرار طبیعت متعارف شده است و بعضی متعارف نیست که علم آرام آرام آنها را کشف می‌کند. در واقع علم چیز جدیدی ایجاد نمی‌کند؛ بلکه کشف می‌کند. همان سنت الهی را که تا دیروز پنهان بود، امروز به وسیله پیشرفت علم کشف کرده است؛ چون انسان خلیفة الله فی الارض است. این که می‌فرماید: (علّم آدم الاسماء) یعنی خداوند به انسان نیرو و قدرتی داده که می‌تواند تمام اسرار طبیعت و جهان را کشف کند. پس در واقع پیشرفت علم به معنای تحقق مفهوم خلیفةالله در زمین است. اصلاً انسان برای آباد کردن زمین آمده و هر چیزی که انسان در این راه ‌ایجاد می‌کند، به دستور خداوند است و طبیعی است. لذا با این مرام مسیحیت مخالفم.
اما اهل سنت از روز اول عادت کرده‌اند که مسائل را با استحسان و ذوق بررسی کنند. شیعه هم از همان ابتدا با این گونه مبانی مخالف بود و از روز اول خود را تابع نص می‌دانست. اگر نص چیزی را تحلیل یا تحریم کرد، مطابق همان حکم می‌کرد. اصل جواز هم به عنوان اصل اولی پذیرفته شده، چون (خلق لکم ما فی الارض جمیعاً)یا (و سخر لکم ما فی الارض جمیعا). انسان اساساً آفریده شده برای این که متمتع و بهره مند شود از تمام فرایندهای طبیعت و پی بردن به اسرار طبیعت. اینها اموری است که از نظر شیعه طبیعی و مطابق با فطرت و علت آفرینش انسان است. همان گونه که در اهل سنت اجماع است بر عدم جواز. در شیعه هم اجماع است بر جواز. برای تقریب به ذهن عرض می‌کنم: در قرن‌های گذشته میوه درختان در مدتی طولانی به دست می‌آمد، اما امروزه بر اثر پیشرفت علم توانسته‌اند محصولات کشاورزی را در مدت کوتاه تری تولید کنند و با قلمه زدن توانسته‌اند هر سال محصول درخت را تغییر دهند. حال آیا با وجود این، ما باید باز هم به سنت طبیعی متعارف گذشته عمل کنیم و بگوییم که مثلاً نهال سیب را می‌کاریم تا بعد از چند سال محصول دهد! یا در گذشته روییدن گیاهان مبتنی بر بذرافشانی بود. بذر در دل زمین باید می‌ماند و سیری را طی می‌کرد، اما حالا بشر پی برده است که در طبیعت امکان پیوند و قلمه زدن هست. انسان‌ها این را بر طبیعت تحمیل نکردند؛ بلکه‌این راز در کنه طبیعت بود و بشر به آن پی برد.
پس انسان برای ایجاد و تولیدمثل غیر از نشاندن بذر طرق دیگر را هم از طبیعت کشف کرد و حالا همین کار در حیوان و انسان هم انجام می‌گیرد. این چه اشکالی دارد؟ کشف کردند که می‌شود از سلول یک انسان در خارج از رحم تولید مثل کنند نه حتی از نطفه اش، بلکه از یک سلول از سایر بدن انسان، بدون سیر طبیعی. چه دلیلی بر عدم جواز آن هست؟
در مشهد سمیناری بود در مورد همین موضوع شبیه سازی، و مصاحبه‌ای با ما کردند و گفتند الآن در ایران افرادی هستند که در این زمینه به خوبی می‌توانند کار کنند؛ یعنی می‌توانند جواب مثبت و منفی بدهند که‌ایا این کار شدنی است یا نه؟ گفتم بر شما واجب است که‌این کار را انجام بدهید. چرا یک مسلمان باید بنشیند تا دیگران نتیجه پدیده‌ای را به ما بگویند؟ خود ما باید زحمت بکشیم و به دنیا اعلام کنیم که‌این کار امکان پذیراست یا نه؟ به خصوص کسانی که به دنبال این مطالب اند، هدف صحیحی دارند؛ از جمله می‌خواهند در درمان بیماری‌های صعب العلاج از سلول‌های بیمار برای مداوای او استفاده کنند. بنابراین، به جای حذف دستاوردهای علمی و تکنولوژی. بشر باید مراقب باشد که از این دستاوردها سوء استفاده نشود. ما مسلمانان حتی باید در زمینه دستاوردهای علمی و فکری پیش قدم باشیم تا جایگاه خودمان را به عنوان رهبر جهان آرام آرام باز کنیم.

۱.۳ - سوال دوم

شما در لابه لای سخنان خود به اجماع شیعه اشاره فرمودید، ولی بعضی از علمای شیعه با این مسئله مخالف‌اند.
جواب: بنده فتوای ایشان را دیده‌ام. این آقایان یک (اگر) در کنار حکم خود گذاشته و فتوای خود را مشروط کرده‌اند. به عقیده من وجوه علمای شیعه فی ذاته شبیه سازی انسانی را حرام نکرده‌اند؛ بلکه به لوازم و پیامدهایش نظر کرده‌اند. اما کسی نمی‌تواند بگوید که فی نفسه‌این حرام است. مقصود بعضی از فقهای بزرگ از اجماع، اجماع مبنایی است. این بحث در اصول آمده است که گاهی چون فقهای شیعه مبنایی فقهی را قبول دارند، نتیجه می‌گیرند که پس این فتوا را هم قبول دارند. من هم بر این مبنا عرض می‌کنم که مبنای فقه شیعه بر این است که تا چیزی نص بر تحریمش نباشد، حلال است؛ یعنی اجماع علی المبنی.
البته‌این را می‌دانید که در مسئله اجماع، فقهای شیعه، مبانی اهل سنت را قبول ندارند و مبنایشان فقط نص است. لذا من بارها در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌هایم گفته‌ام که منبع فقه شیعه فقط کتاب است و سنت، اما اجماع و عقل جنبه تشریفاتی دارد. اگر هم ادعای اجماعی می‌شود، برای اطمینان خاطر است که دانسته شود علما هم بر فتوایی که مورد نص است، اتفاق نظر دارند.
ولی اهل سنت، مثلاً می‌گویند ربای بانکی امروزه یک امر ضروری برای جامعه اقتصادی است و فقها باید امروز اجماع بر جواز آن کنند. اینها برای اجماع موضوعیت قائل‌اند؛ اما اجماع نزد شیعه موضوعیت ندارد. شیعه مبنای فقاهتش فقط و فقط در کتاب و سنت است و خارج از این محدوده، نه ذوق، نه قیاس و استحسان. نه اجماع و نه عقل را مدرک نمی‌داند و لذا فقهای شیعه قطعاً بدون مدرک چیزی را حرام نمی‌دانند. عنوان ثانوی مطلب دیگری است و فقیه می‌تواند آن را تغییر بدهد. این (اگر)هایی که بزرگان در این زمینه آورده‌اند، اینها همه تحت عنوان ثانوی است. عناوین ثانوی قابل رفع و اغماض است.

۱.۴ - سوال سوم

البته همان طور که حضرت عالی اشاره فرمودید، برخی از فقهای معاصر تصریح کرده‌اند که چون در این زمینه نصی اعم از کتاب و حدیث بر حرمت آن نداریم، اصل بر جواز است؛ اما چون این موضوع تبعات اخلاقی مسلّمی دارد، حکم به حرمت داده‌اند. یکی از این تبعات فروپاشی خانواده است که شخصی به دنیا بیاید، بدون این که پدری و مادری داشته باشد، و این حرام است.
جواب: ببینید این امور نمی‌تواند مدرک برای فقه بشود. اگر انسانی نه پدر داشته باشد نه مادر. چه می‌شود؟ در کدام بخش از سنت و کتاب آمده که شخص باید پدر و مادر داشته باشد؟

۱.۵ - سوال چهارم

می‌گویند اگر کسی پدر و مادر نداشته باشد، مسئله ارث و نسب با چالش مواجه می‌شود؛ بدین گونه که بعدها کسان دیگر مانند او به وجود می‌آیند و خود به خود نظام ارث از بین می‌رود. آن گاه اگر نظام ارث نباشد، دیگر بسیاری از آیات قرآن اجرا نمی‌شود.
جواب: هیچ گاه‌این احکام تعطیل نمی‌شود؛ به‌این دلیل که نظام تناسلی انسان همواره وجود دارد و احکام ارث یا احکام ازدواج باقی می‌مانند.

۱.۶ - سوال پنجم

در سخنان خود گفتید که‌این کار در گیاهان و حیوانات جایز است؛ پس در انسان‌ها هم جایز است. آیا این گونه استدلال، قیاس نیست؟
جواب: روی سخن من با مسیحیان بود. می‌خواهم بگویم چون شبیه سازی همان گونه که در نباتات خلاف طبیعت نیست، در حیوانات هم خلاف طبیعت نیست؛ ولی استدلال ما این گونه نیست.

۲.۶ - سوال ششم

یکی دیگر از استدلال‌های مخالفان شبیه سازی این است که استنساخ، نقض کرامت انسانی است؛ چون خداوند می‌فرماید: (ولقد کرّمنا بنی آدم)،
و این کرامت انسانی در شبیه سازی انسانی مخدوش می‌شود؛ پس این کار حرام است!
جواب: در این جا این سؤال برای من پیش می‌آید که چگونه اگر ما انسانی را از نطفه زید و در رحم به وجود بیاوریم، مشمول (ولقد کرمنا) می‌شود؛ اما اگر سلولی را از لاله گوش او بگیریم و در آزمایشگاه او را درست کنیم، این مشمول آیه نشود؟ آیا معنای (ولقد کرمنا بنی آدم) این است که کرامت برای انسانی است که از راه نطفه درست شده؟ این قید از کجا فهمیده می‌شود؟

۲.۷ - سوال هفتم

می‌خواهید بگویید هیچ تفاوتی ندارد که انسان چگونه به وجود بیاید: در رحم باشد یا لوله آزمایشگاه؟
جواب: البته راه اول متعارف بوده است، اما اگر توانستند از لاله گوش انسان، با طی مراحلی، بچه‌ای به وجود آورند، چه اشکالی دارد؟

۲.۸ - سوال هشتم

اشکال دیگری که مطرح می‌شود، این است که می‌گویند شبیه سازی از مصادیق تغییر خلقت است که شیطان گفت: (ولآمرنّهم فلیغیرنّ خلق الله). شیطان گفته تغییر خلق می‌کند و شبیه سازی هم نوعی تغییر خلق است. این اشکالی است که عموم اهل سنت خیلی بر آن تأکید کرده‌اند و برخی علمای شیعه هم به آن اشاره کرده‌اند.
جواب: این آیه به اعمال عرب جاهلیت اشاره دارد. آنها روی حیوانات کارهایی می‌کردند و آن وقت عناوینی برای اینها قائل می‌شدند. اینها همه کار شیطان است؛ یعنی کاری در مجاری طبیعی‌ای که خدا می‌خواهد، قرار نگرفته، و این یک نوع بدعت است. آنها این کار را (من شعائر الله) قرار می‌دادند؛ در حالی که کار آنها بدعت و تقریباً مناقض دستورهای شرع بود. البته خیلی‌ها برای حرمت ریش تراشی به‌این آیه تمسک کرده‌اند. طبق این استدلال، سر تراشیدن و ناخن گرفتن هم حرام است. اینها که تغییر خلق الله نیست. ثانیاً این آیه مربوط به حیوانات است که در این صورت، شبیه سازی گوسفند هم باید حرام باشد و حال آن که اهل سنت شبیه سازی را فقط در انسان حرام می‌دانند؛ حتی در نباتات هم باید بگوییم هرگونه تغییری برخلاف مجرای طبیعی متداول است. به هر حال، این آیه ارتباطی به‌این مسئله ندارد. آیا اگر به جای رحم حقیقی، نطفه را در رحم مصنوعی بگذارند، این تغییر خلقت خدا نیست. بشر درباره چگونگی تبدیل تخم مرغ به جوجه مطالعه کرده و اکنون توانسته با دستگاه‌هایی جوجه کشی کند. آیا این کار تغییر خلقت است یا توسعه در طبیعت و آفرینش است؟ در واقع، بشر با مطالعه در اسرار طبیعت، شبیه آن را پدید می‌آورد. این از ویژگی‌های گل سر سبد خلقت و خلیفةالله است.
این قدرت ابداع فقط اختصاص به انسان‌ها دارد. چرا باید مانع چنین اموری شویم؟ چرا برخورد ما با این مسائل باید برخورد منفی باشد که همان روش مسیحیت است؟ ما متأسفانه از زمان قاجاریه با هر پدیده نوی مبارزه کردیم و خودمان را عقب کشیدیم و زمینه را مساعد کردیم برای بازار و فراورده‌های اجانب. دولت ژاپن در دو سه قرن پیش، از ما عقب بود؛ اما اکنون قدرت صنعتی برتر در دنیاست. چرا ما باید در مسئله هسته‌ای نیاز به آمریکا داشته باشیم؟ چون ضعف نشان داده‌ایم و به جایی رسیده‌ایم که می‌گویند ما باید به شما اجازه بدهیم تا شما در این باره تحقیق کنید. مگر حق حیات ما به دست آنهاست؟ ما همیشه حالت منفی و انفعالی گرفته‌ایم. علت این که آنها نمی‌گذارند ما تحقیقات علمی کنیم، این است که دیگر نمی‌دانند فرآورده‌هایشان را در کجا بفروشند. لذا من با انفعال مخالفم. البته هر فعالیت علمی، همان گونه که فواید بی شماری دارد، یک سری پیامدهای ناگواری هم ممکن است داشته باشد که باید سعی کنیم مانع آنها شویم.

۲.۹ - سوال نهم

اگر اصل موضوع را مجاز دانستیم، طبعاً پرسش‌های فقهی فراوانی فراروی ما قرار می‌گیرد که بخواهیم دیدگاه شما را محقق کنیم، باید پاسخ داده شود و از جمله‌این که فرزندی که به وجود می‌آید، به چه کسی منتسب است؟ صاحب سلول یا آن جایی که پرورش یافته؟
جواب: صاحب سلول است.

۲.۱۰ - سوال دهم

چه ملاکی؟
جواب: به همان دلیل که نطفه از هر کسی است، پدر همان است؛ ولو نطفه نامشروع باشد.

۲.۱۱ - سوال یازدهم

اگر سلول را از یک زن بگیرند و در رحم خود آن هم جا دهند، فرزند منتسب به چه کسی است؟
جواب: چنین بچه‌ای فاقد پدر می‌شود؛ مثل کسی که فاقد مادر است. لذا باید او را به مادرش نسبت بدهیم.

۲.۱۲ - سوال دوازدهم

جایگاه‌این فرزند به لحاظ حقوقی و ارث چگونه مشخص می‌شود؟
جواب: چنین بچه‌ای مثل کسی است که در پرورشگاه‌ها رشد کرده و پدرش معلوم نیست و فقط از مادر ارث می‌برد.

۲.۱۳ - سوال سیزدهم

آیا فرد شبیه سازی شده می‌تواند با فرزندان آن فرد ازدواج کند؟
جواب: نه؛ چون برادر و خواهرند.

۲.۱۴ - سوال چهاردهم

یک اشکال کلامی هم مطرح شده است. می‌گویند شبیه سازی باعث می‌شود که عوام در مسائل خلقت دارای شبهه بشوند و گمان کنند که انسان در قدرت رقیب خداوند شده است.
جواب: باید به توده مردم توضیح داده شود که شبیه سازی نوعی کشف اسرار و قواعد طبیعی است که با تقلید از طبیعت، از طریق غیر متعارف، انسانی را تولید کردند و در واقع توسعه در طبیعت و سنن الهی دادند. پس، از محدوده قدرت خدا بیرون نرفته است. همان طور که خداوند اجازه می‌دهد که در نباتات پیوند و قلمه زده شود، همین طور در گوسفند و انسان هم اجازه می‌دهد که چنین موجودی به وجود بیاید. به هر حال، حرف من بیشتر این است که ما نباید در این گونه فعالیت‌های علمی و پژوهشی، از جهان غرب عقب بمانیم.

۴ - نظر استاد آیت الله عزالدین زنجانی

[ویرایش]

سؤالاتی را در رابطه با شبیه سازی طرح فرموده بودید؛ با دقت در اطراف مسئله، آنچه به نظر قاصر رسید، به ترتیب مکتوب پاسخ داده می‌شود. العلم عندالله سبحانه و تعالی و علیه التوکل:

۱.۱ - سوال اول

آیا مطالعات ژنتیکی شبیه سازی انسان، از نظر شرعی جایز است یا نه؟ آیا جامعه پزشکی مسلمان، مجاز هستند وارد مطالعه‌این شیوه علمی شوند یا صبر کنند تا دیگران تجربه نموده و از نتایج آن بهره مند شوند؟
جواب: بنابر اصل اباحه، مطالعه کردن در شبیه سازی انسان اشکالی ندارد. و این که بعضاً به‌ایه ۱۱۹ سوره نساء (ولآمرنهم فلیغیرن خلق الله) تمسک می‌شود که‌این کار تغییر در خلقت و جایز نیست، درست به نظر نمی‌رسد؛ چه‌این که اولاً، مراد از تغییر خلق الله در روایات وارده، به امر خدا یا دین خدا تفسیر شده، یعنی امر خدا به خداپرستی که از فطرت پاک توحیدی انسان نشئت می‌گیرد، نهاده شده و ربطی به موضوع فوق ندارد. و ثانیاً، خود شبیه سازی تغییر در خلقت نیست؛ بلکه استفاده از خلقت و بهره گیری از امکانات موجود در خود انسان است و این دلیل بر عظمت خداست که بشر با پیشرفت علوم به رمز و رازهای نهفته در انسان پی می‌برد؛ مثل کشف اتم که یک کشف بسیار بزرگی است. گرچه بعضی آن را مورد سوءاستفاده قرار داده‌اند، ولی باید جلوی سوءاستفاده را گرفت، نه اصل قضیه را. پس هیچ دلیل قرآنی و غیر قرآنی بر منع چنین کاری نداریم و مجازاتی هم ندارد.

۱.۳ - سوال دوم

بر فرض جواز تحقیقات شبیه سازی، آیا همانندسازی فی نفسه، جایز است؟
جواب: شبیه سازی انسان فی حد نفسه اشکالی ندارد، مگر این که یکی از عناوین محرمه بر او منطبق شود مثل مفسد فی الارض یا جانی بالفطره که در طول تاریخ به وجود آمده‌اند.

۱.۴ - سوال سوم

۱.۵ - سوال چهارم

عالمان اهل سنت میان شبیه سازی درمانی و انسانی تفاوت می‌گذارند و اوّلی را مجاز و دومی را حرام می‌دانند؛ اما بسیاری از مخالفان شبیه سازی در غرب از جمله کاتولیک‌ها این تفاوت را نادرست و مبتنی بر سوءفهمی عمیق می‌دانند. آنان از این جهت تفاوتی در حکم میان این دو نوع قائل نمی‌شوند. به نظر شما منطقاً چنین تفاوتی پذیرفتنی است؟ چرا؟
جواب: ادله عالمان اهل سنت ذکر نشده تا بررسی شود. ضمناً در قرآن منشأ انسان را منحصر به منی نمی‌داند؛ بلکه قبل از منی خاک است: (و من آیاته ان خلقکم من تراب ثم اذا انتم بشر تنتشرون) و بعید به نظر نمی‌رسد روزی بشر همین سلول‌ها را از خاک کشف کند، و روایاتی که در علائم آخرالزمان آمده و تصریح دارد که بشر به آنچه دلش می‌خواهد دست خواهد یافت به جز مرگ، این حقیقت را تأیید می‌کند.

۱.۶ - سوال پنجم

در میان اهل سنت نسبتاً اجماعی بر ضد شبیه سازی وجود دارد و این کار حرام شمرده می‌شود؛ حال آن که در میان عالمان شیعه چنین اتفاق نظری وجود ندارد. به نظر شما آن اجماع موجه است؟ یا این که اختلاف رأی؟
جواب: همان طور که در کتب اصول مقرر شده، اجماع در نزد خاصه یک معنای خاص و با دیدگاه عامه فرق دارد، و اجماع در نزد خاصه هم معلوم نیست.

۲.۶ - سوال ششم

شبیه سازی مردگان ـ در صورت امکان ـ چه حکمی دارد؟ آیا شبیه سازی دانشمندان بزرگ و نوابغ سیاسی و علمی که زنده نیستند، جایز است؟
جواب: چنانچه امکان عملی داشته باشد، دلیلی بر عدم جواز نداریم.

۲.۷ - سوال هفتم

انتساب فرد پدید آمده از طریق شبیه سازی،به چه کسی است؟ آیا او فرزند صاحب سلول یا برادر دوقلوی او است؟ در مورد زنی که نسخه بدل در رحم وی پرورش یافته است، آیا جنین. فرزند او نیز محسوب می‌شود؟
جواب: گرچه فرد پدید آمده، به نحو متعارف نیست که شبیه سازی شده، ولی عرفاً به او عنوان تولد صدق می‌کند و این عنوان هم به صاحب سلول و هم رحم پرورش شده صدق می‌کند.

۲.۸ - سوال هشتم

آیا جاری کردن عقد نکاح بین زن و مرد نامحرمی که در این عملیات (شبیه سازی) مورد استفاده قرار می‌گیرند، لازم است یا خیر؟
جواب: پس در صدق عنوان ولد قهراً سایر احکام هم جاری است.

۲.۹ - سوال نهم

آیا سلول بارور شده مرد را بعد از طلاق یا فوت او قبل از انقضای عدّه، می‌توان در رحم همسر تزریق کرد یا خیر؟ و در این صورت حکم ارث چگونه خواهد بود؟
جواب: فرقی بین زمان فوت و بعد از فوت نیست. نظیر این مسئله. آن است که اگر منی مرد را در محل خاص طبی حفظ کنند و پس از مرگ شوهر در رحم همسرش قرار دهند که عنوان ولد بر او صدق می‌کند؛ منتها در این فرض ارث بردن چنین نوزادی محل اشکال است، ولی سایر عناوین صدق می‌کند.

۲.۱۰ - سوال دهم

حکم نوزادی که از سلول زن دیگری شبیه سازی شده، چیست؟ آیا فرزند متولد شده، دو مادر دارد یا یک مادر؟
جواب: یک مادر دارد؛ چون عنوان تولد از دومی است و نه از اوّلی.

۲.۱۱ - سوال یازدهم

ازدواج فرد شبیه سازی شده با فرزندان صاحب سلول، چه حکمی دارد؟
جواب: چون با صدق عنوان تولد انتساب به شخص روشن می‌شود، قهراً سایر عناوین هم به تبع آن صدق می‌کند.

۲.۱۲ - سوال دوازدهم

نیرومندترین استدلال بر ضد شبیه سازی انسانی آن است که‌این کار بنیان خانواده را به هم خواهد ریخت و این کار با مصالح کلی اسلام ناسازگار است. نظر شما در مورد این دلیل و کارآیی آن چیست؟
جواب: البته وقتی بنیاد خانواده مورد مخاطره قرار می‌گیرد که انسان شبیه سازی شده جزء خانواده حساب نشود، ولی اگر جزء خانواده حساب شد، قهراً پیامدهای آن هم برطرف می‌شود. والحمدلله اولاً و آخراً.

۵ - نظر آیت اللّه سید محمدحسین فضل الله

[ویرایش]

پس از طرح اخبار شبیه سازی و پرسش از حکم شرعی آن، آیت الله سید محمدحسین فضل الله مرجع شیعی لبنانی در اقدامی که تا آن زمان میان علمای همه ادیان و مذاهب بی سابقه بود، آن را به لحاظ شرعی، جایز شمرد؛ هرچند پاره‌ای از لوازم و پیامدهای اخلاقی، حقوقی و فقهی آن را شایسته مطالعه و بررسی دانست. بلافاصله مرحوم شیخ محمد مهدی شمس الدین با توجه به نظر ایشان، و در مخالفت با آن سه دلیل برای حرمت شبیه سازی ارائه کرد. پس از آن آقای فضل الله در گفت وگویی که در ادامه از نظر خوانندگان محترم می‌گذرد، به تکرار نظر خود و ذکر ادله مرحوم شمس الدین و ردّ آنها پرداخت.

۱.۱ - سوال اول

نظر حضرت عالی درباره شبیه سازی چیست؟ همچنین دربارٌه واکنش‌های موافق و نیز واکنش‌های مخالفی که‌این عمل را شیطانی و دخالت در کار خداوند سبحان می‌داند، چه نظری دارید؟

۵.۲ - جواب سید فضل الله

جواب به نظر ما این اختراع. دخالت در کار خداوند نیست. زیرا کسانی که اقدام به‌این کار می‌کنند، راز آفرینش الهی را در عمل زاد و ولد به گونه‌ای کشف کرده‌اند که راه به قوانین الهی می‌برد. این تجربه، قانون و سنت جدیدی نیافریده است، بلکه برخی اسرار جسم انسان را کشف کرده و توانسته است آن را نسخه دوم انسان و حیوان بشناسد.
این مسئله هیچ ضدیتی با مبانی فکر دینی و عقیده دینی ندارد؛ زیرا انسان را در کنار خداوند بر کرسی خالقیت نمی‌نشاند، بلکه انسان با این روش به قوانین الهی در جهت قوانین دست می‌یابد.
اما نتایج ایجابی و سلبی این اقدام، نیازمند مطالعه و بررسی اخلاقی و حقوقی است؛ زیرا براساس این روش امکان فراوانی برای به وجود آمدن انسانی وجود دارد که فقط مادر دارد و فاقد پدر است. در آن صورت به لحاظ شرعی و اخلاقی و حقوقی مسائلی وجود دارد که قابل طرح است و باید بدان‌ها پاسخ گفته شود. طبیعی است که در این امور نمی‌توان حکمی مستقیم و فراگیر صادر کرد، بلکه باید مطالعات فقهی و اخلاقی و حقوقی را در این موضوع پیگیری کرد. ما به علم ایمان داریم؛ زیرا علم، اسرار آفرینش را برای ما آشکار می‌کند. زمانی که اسرار هستی را کشف کردیم، راز عظمت خدا را درخواهیم یافت. اما مشکل این جا است که علم گاهی جهتی مخالف با مصلحت انسان می‌یابد و گاه موافق با مصلحت انسان.
مسئله‌ این است که انسان چگونه می‌تواند از اکتشافات در جهت سازندگی و نه ویران گری بهره گیرد. جالب است که کسی(منظور: شیخ مهدی شمس الدین)در نقد نظر ما نسبت به مسئله شبیه سازی، بر ما خرده گرفته است که ما گفته‌ایم: (اسلام با علم هماهنگ است و این هم علم است). اما این نقدِ غیرمنصفانه و دور از مسئولیت شناسی و امانتداری، گویا از آن رو بوده که وی این مطلب را از اطرافیانش شنیده و زحمت خواندن نظر ما را بر خود هموار نکرده است. نظر ما درباره شبیه سازی این بود که اکتشافات علمی با اندیشه و عقیده دینی که تنها خدا را خالق هستی می‌داند، منافات ندارد. درباره حکم شرعی شبیه سازی هم با توجه به نتایج مثبت و منفی آن سخن گفتیم.

۵.۳ - دلایل حرام بودن در نظر شمس الدین

اما ایشان، شبیه سازی انسانی را به چند دلیل حرام می‌داند. دلیل اول وی این است که ما انسان‌ها، مالک بدن خود و بدن دیگران نیستیم، مگر این که دلیلی داشته باشیم و عمل شبیه سازی هم از جهت صلاح و فساد بنابر عناوین ثانویه هیچ دلیلی ندارد. در ردّ این استدلال می‌گوییم که اصل اولی مباح بودن این عمل به اقتضای حکم عقل به قبح عقاب بلابیان و حکم شارع به برائت شرعی است. از این رو، فقها برای تحریم این عمل به دنبال استدلال به حرمت زیان رسانی قابل توجه به دیگران ـ به گونه‌ای که به هلاکت و یا شبه هلاکت دیگران بینجامد ـ هستند و توجهشان به ‌ایه (ولا تلقوا بایدیکم الی التهلکه؛ و با دست خود، خودتان را به هلاکت می‌افکنید) است. اینان در حکم به حرمت شرعی این عمل به ارتکاز شرعی استناد و استدلال می‌کنند، دلیل دومی که وی بر حرمت شبیه سازی بدان استناد، می‌کند این آیه است: (ولآمرنّهم فلیبتّکنّ آذان الانعام ولآمرنّهم فلیغیرنّ خلق الله؛ و آنان را وادار خواهم کرد تا گوش‌ های دام‌ها را بشکافند و وادارشان می‌کنم تا آفریده خدا را دگرگون سازند). شبیه سازی هم نوعی دگرگونی آفرینش الهی است؛ زیرا شبکه روابطی را پدید می‌آورد که با شیوه معمول هیچ یک از ادیان و از جمله اسلام در تکوین خانواده هماهنگی ندارد.

۵.۴ - پاسخ سید فضل الله

پاسخ ما به‌این استدلال آن است که تعبیر (دگرگونی آفرینش خدا) مختص انسان نیست؛ بلکه همه هستی را شامل می‌شود و اگر بخواهیم به اطلاق آن عمل کنیم، لازمه اش این است که اِعمال تغییر و دگرگونی در تمام موجودات هستی و وضعیت‌های طبیعی جهان را حرام بدانیم؛ در حالی که کسی به‌این تلازم، ملتزم نیست؛ چرا که در آن صورت تخصیص اکثر پیش می‌آید. از این رو است که بسیاری از فقها استدلال به‌ایه یاد شده را برای تحریم تراشیدن ریش. باطل شمرده‌اند. پس ناچار باید تفسیری را که در روایات متعدد آمده است، بپذیریم که مراد از آفریده الهی، دین خدا یا اوامر الهی است.
پاسخ دومی که به‌این استدلال می‌دهیم، این است که شبیه سازی، دگرگون سازی آفرینش الهی ـ به معنای عام آن ـ نیست؛ بلکه استفاده از نوعی آفرینش الهی از رهگذر اکتشاف راز جسم انسان در نظام سلول‌ها است که آن را هماهنگ با آفرینش الهی نشان می‌دهد؛ زیرا دگرگونی به معنای دخل و تصرف در جسم به وسیله تغییر دادن وضعیتی است که خداوند انسان را بدان گونه آفریده است؛ مانند اخته کردن انسان و مانند آن. اما گرفتن سلولی از مکانی مشخص و بارورسازی ژنتیک آن و قرار دادن آن در رحم، به معنای دگرگونی آفرینش الهی نیست؛ بلکه استفاده از نظام موجود در آفریده خدا است و درست همانند تلقیح و باروری در خارج از رحم و تولید بچه‌های آزمایشگاهی است.
دلیل سومی که‌این شخص برای حرمت شبیه سازی ذکر می‌کند، آیه‌ای است که می‌گوید: (فیتعلمون منهما ما یفرقون به بین المرء و زوجه؛ آنها از آن دو فرشته چیزهایی می‌آموختند که به وسیله آن میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند).
وی از این آیه چنین برداشت می‌کند که تغییر شکل دادن به خانواده، عملی نامشروع و حرام است. پاسخ این استدلال آن است که ظاهر آیه، جدایی افکندن میان زن و مرد را به صورت عملی و واقعی و به گونه‌ای که منجر به فروپاشی خانواده و زندگی زناشویی شود، دلالت دارد، ولی شبیه سازی ربطی به فروپاشی خانواده ندارد. بنابراین استدلال وی نه به لحاظ ظهور آیه و نه حتی اشارات آن، هیچ مبنایی ندارد.

۶ - گفت وگو با اندیشوران حوزه

[ویرایش]

۶.۱ - اشاره

در عصری زیست می‌کنیم که انسان. به مدد دانش روزافزون خود، هر روز افق‌های تازه‌ای را به روی خود می‌گشاید و به برکت نیروی ابداع گرانه‌ای که خداوند در نهاد او به ودیعت نهاده است، به قله‌ها و عرصه‌های جدید و شگفت دست می‌یازد و پای می‌نهد. گاه دستاوردهای او چنان تحول ساز است و دیگر عرصه‌ها و دستاوردهای مادی و معنوی‌اش را دگرگون می‌سازد که خود انسان از خیر و شر، و فساد و صلاح کارش در حیرت و تردید فرو می‌رود.
شبیه سازی یکی از این گونه دستاوردهاست که می‌تواند در آینده‌ای نه چندان دور، بر همه ابعاد زندگی او و دیگر جانداران تأثیر گذارد. این دانش نوپدید و خیره کننده، پرسش‌های فراوانی را فرا روی اندیشمندان حوزه‌های گوناگون پدید آورده که باید بدان‌ها پاسخی درخور دهند و اندیشه وران حوزه فقاهت از این امر مستثنا نیستند. شبیه سازی موضوعی دامن گستر است و از این رو، بایسته و شایسته است که فقیهان، پژوهشگران و اندیشه ورزان حوزه‌های دینی نیز از زوایای مختلف به تحلیل و بررسی آن بپردازند. آنچه در پی می‌آید، حاصل میزگردی است با حضور حجج اسلام آقایان شیخ محمد سند، محمدجواد فاضل لنکرانی. احمد مبلغی، محمدحسن نجفی و سید حسن اسلامی که درباره ابعاد و زوایای پیدا و پنهان شبیه سازی به بحث و گفت وگو پرداخته‌اند. امید آن که‌این گام نخست، زمینه گام‌های بلندتری را در این عرصه فراخ فراهم آورد.

۶.۲ - آقای اسلامی

طی چند سال اخیر، با رشد مهندسی ژنتیک. امکاناتی در اختیار بشر قرار گرفته که پشینیان حتی قادر به تصور آن نبودند. اکنون به کمک مهندسی ژنتیک. امکان دستکاری ژنتیکی در گیاهان. حیوانات و حتی در انسان‌ها فراهم آمده است و باعث رشد دانش پزشکی و پیدایش شاخه‌های جدیدی شده و در برخی موارد به بهبود وضع بشر انجامیده است. از همان آغاز بعضی‌ها با این تکنولوژی مخالفت کردند و چشم اندازهای خطرناکی را در آینده برای آن پیش بینی نمودند. در سال ۱۹۹۷ یان ویلموت، جنین شناس اسکاتلندی، از تولد گوسفندی از طریق غیرجنسی خبر داد. این خبر بازتاب بسیار وسیعی در سطح جهان در پی داشت. یک روز پس از انتشار این خبر بیل کلینتون، رئیس جمهور وقت امریکا. در نامه‌ای به اعضای کمیته اخلاق زیستی از آنها خواست تا دستاوردها و پیامدهای اخلاقی، سیاسی و اجتماعی این موضوع را به او گزارش دهند. از این رو، آنها گزارشی را تهیه کردند که در آن تمام ابعاد موضوع بررسی شده بود؛حتی بخشی از آن به ابعاد دینی این مسئله اختصاص یافت، و چهار تن از نمایندگان ادیان مختلف از جمله دین اسلام را دعوت کردند تا دیدگاه خود را در این زمینه ارائه دهند.
در آن زمان سازمان بهداشت جهانی (WHO) یونسکو. اتحادیه اروپا و بسیاری از کشورها و سازمان‌های مهم، قاطعانه و به شدت، با هر نوع اقدام در عرصه شبیه سازی انسانی به مخالفت پرداختند. اولین سؤال این است که آیا این مسئله استحقاق این همه جنجال و غوغا را داشت؟ یا این که چندان جنجالی نبوده، ولی در بستر خاصی قرار گرفته است؟

۶.۳ - آقای سند

شاید این حساسیت غرب دو علت داشته باشد: عامل اول، ترس دنیای مسیحیت به ویژه واتیکان از نادرستی ادعاشان درباره ولادت حضرت عیسی است؛ چون همه خواهند فهمید که ادعای آنها واقعیت ندارد و آن گاه معجزه علمی قرآن اثبات می‌شود که بدون پدر هم امکان تولد فرزند هست. متأسفانه اهل سنت هم در نوشتارها و گفتارهای خود در برخورد با این مسئله شیوه نادرستی را در پیش گرفتند؛ در حالی که مسئله شبیه سازی، هم اعجاز قرآن را اثبات می‌کند و هم به اتهام ناروای یهود به حضرت مریم (سلام الله علیها) پاسخ می‌دهد. البته حدود سی سال قبل هم در یکی از مجلات، خبری درباره باردار شدن زنی با شوک الکتریکی انتشار یافت.

۶.۲ - آقای اسلامی

این همان پارتنوژنزیز (Parthenogenesis) یا خودزایی و بِکرزایی است که هنوز توجیه علمی برای آن نیافته‌اند و زن بدون هیچ اقدام جنسی یا بدون سلول مذکر بارور می‌شود.