• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ترتیل

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





تَرْتیل، اصطلاحی قرآنی به معنای شمرده، درست، روان، سنگین و آهنگین خواندن متن قرآن کریم که در سیره و سنت نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تبیین شده، و از طریق اخبار و آثار به کتاب‌های لغت راه یافته، و به عنوان وصفی ممتاز برای هر سخن و کلام شناخته شده است، چنان‌که در خبر است که در کلام رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ترتیل بود. بنابراین ‌ترتیل، واژه‌ای قرآنی به معنای شیوه خاص قرائت قرآن می‌باشد.



ترتیل از سه جهت لغوی و اصطلاحی و فقهی تعریف شده است.

۱.۱ - لغوی

ترتیل از ریشه رَتْل/ رَتَل، به معنای هماهنگی و انتظام یافتن، حُسن ترتیب و تناسب، واضح و آشکار شدن، آهستگی و درنگ کردن و جز این‌هاست.
دندان‌های مرتب و با فاصله را ثغرِ مُرتَّل یا رَتِل و رَتَل می‌گویند.
کاربرد متداول این واژه، ترتیل در سخن و کلام است، به معنای حُسن ترکیب و چیدن منظم کلمات، با درنگ و شمرده سخن گفتن و شیوا و آشکار خواندن.

۱.۲ - اصطلاحی

ترتیل مصدری است عربی که ریشه آن «رت‌ل» از دیرباز در کاربردهای مختلف، مفاهیم انتظام، چینش، تناسب، تتابع، توالی، هماهنگی، هم‌خوانی، خوشایندی، سازگاری، زیبندگی، شادابی، نظم و ترتیب را در برداشته است. بر اثر کاربرد آن در قرآن و پس از آن در حدیث، مفاهیم دیگری از قبیل نیکو کردن تالیف کلام، هویدا کردن کلام بی‌تکلف، گشاده حروف خواندن، هموار و آرمیده و پیدا خواندن، به آهستگی و نهادگی و آرامیدگی خواندن، آهسته و نرم و آرام و شمرده خواندن، بدان افزوده شده است.
[۸] زید بن علی، تفسیر شهید زید بن علی، ج۱، ص۳۵۲، به کوشش حسن محمدتقی حکیم، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۹] طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۲۹، ص۸۰.
[۱۲] میبدی، ابوالفضل، کشف الاسرار، ج۱۰، ص۲۶۱، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۱ش.


۱.۳ - فقهی

تعبير فقها در تعريف ترتيل قرائت مختلف است، ليكن مراد آنان، شمرده و به آرامى قرائت كردن و آشكار ساختن حروف، حركات و رعايت وقف است، به‌گونه‌اى كه موجب زيبايى سخن و به هم پيوستگى جمله گردد، همچون دندان‌هاى به هم پيوسته‌اى كه كنار هم چيده شده است.


در قرآن کریم، ترتیل و هم خانواده‌های آن ۴ بار در دو آیه مکی به کار رفته است. از یک سوی، در پاسخ دگراندیشان که مـی‌گفتند چرا کتـاب آسمانی مسلمانان ــ مانند یهود و نصارا ــ یکجا و یکپارچه نازل نشده است؟ «وَ قالَ الَّذینَ کَفَروا لَولا نُزِّلَ عَلیهِ القُرآنُ جُملَةً واحِدَةً کذ'لِکَ لِنُثَبِّتَ به فُؤادَک و رَتَّلناهُ تَرتیلاً » فعل ماضی ترتیل به خداوند متعال نسبت داده شده است.
این ترتیل را برخی از مفسران «تفصیل و تبیین، و بیش‌تر آنان به معنای پیوسته و به‌تدریج و بی‌وقفه نازل گردانیدن آیات و سور قرآن در طول عهد رسالت حضرت ختمی مرتبت گرفته‌اند.
[۲۳] فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء، ج۲، ص۲۲۴- ۲۲۵، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
اما این ترجمه تفسیری به رغم شهرت آن
[۲۴] ابن‌جزری، محمد، التمهید، ج۱، ص۶۱، به کوشش غانم قدوری محمد، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
برگردان عبارت «وَ رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً» در آن آیه نیست، بلکه برگرفته از سیاق کلام و مُفاد شبه جمله «کذلک» در متن آیه شریفه است
[۲۵] باقولی، علی، کشف المشکلات، ج۲، ص۹۷۰، به کوشش محمد احمد دالی، مجمع اللغة العربیه، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
[۲۶] قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۳، ص۵۴، تهران، ۱۳۶۴ش.
که در دیگر آیات قرآنی بدان تصریح شده است. با این‌همه، زمخشری احتمال داده است که در این آیه نیز، همانند آیه سوره مزّمّل، به رعایت ترتیل در هنگام قرائت قرآن امر شده باشد.

با توجه به ظهور کلام، عبارت «رَتَّلْناهُ تَرْتیلاً» ناظر به شیوه اِقراء قرآن به هنگام نزول آن بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است
[۳۰] ابن‌قتیبه، عبدالله، تفسیر غریب القرآن، ج۱، ص۲۶۲، به کوشش احمد صقر، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
[۳۲] زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل آیه، بیروت، دارالمعرفه.
آن حضرت فرموده‌اند: «تمامی قرآن، آیه‌آیه و حرف‌حرف (شمرده و کلمهکلمه) بر من نازل شده اسـت»
[۳۴] حلبی، علی، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۲۶۰، بیروت، المکتبة الاسلامیه.

از سوی دیگر، همراه با تاکید بر حفظ کیفیت و حُسن رعایت آن
[۳۵] زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۱۵۲، بیروت، دارالمعرفه.
[۳۶] خازن، علی بن محمد، تفسیر الخازن لباب التاويل في معاني التنزيل، ج۶، ص۱۳۸، قاهره، ۱۳۵۷ق.
[۳۷] ابن‌جزری، محمد، التمهید، ج۱، ص۶۱، به کوشش غانم قدوری محمد، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
[۳۸] آلوسی، محمود، روح ‌المعانی، ج۲۸، ص۱۰۴، به کوشش محمود شکری آلوسی، تهران، انتشارات جهان.
[۳۹] شوکانی، محمد، فتح‌القدیر، ج۵، ص۳۱۶، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و مسلمانان دستور داده شده است که قرآن کریم را با ترتیل تلاوت کنند، این آیه شریفه به اجماع مفسران در مقام تعیین و توصیه و تشریع ترتیل به عنوان شیوه خداپسند قرائت و تلاوت قرآن کریم است که همان شیوه اِقراء کلام‌الله بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به هنگام نزول قرآن بوده است، چنان‌که آن حضرت فرموده‌اند: «شیوه محبوب قرائت قرآن نزد خداوند متعال همان شیوه‌ای است که قرآن بدان نازل شده است.» (برای تعریفی جامع و دقیق از ترتیل، نک‌)


واژه ترتیل با آن‌که پیش از نزول قرآن برای عرب‌زبانان آشنا بوده است، از سوی صحابه یک اصطلاح قرآنی تلقی شده، و مورد سؤال قرار گرفته است
[۴۷] طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۷، ص۲۲۲.
و آن حضرت با قول و فعل و تقریر، پرسش را پاسخ داده‌اند، از جمله فرموده‌اند: «ترتیل آن است که به هنگام قرائت قرآن حروف و کلمات آن را به شیوایی ادا و به خوبی بیان کنند و واضح گردانند»
[۴۸] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور، ج۶، ص۲۷۷، بیروت، محمدامین دمج.
همچنین، نزدیکان حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرائت ایشان را «قرائتی روشن و گویا، شیوا و آشکارا و با تمایز کامل همه حروف از یکدیگر»، وصف کرده‌اند به گونه‌ای که اگر استماع‌کنندگان می‌خواستند حروفِ کلمات را برشمارند، می‌توانستند. همچنین صحابه برای تابعین بازگفته‌اند که قرائت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) «مَدّاء» یعنی کشیده و مدّدار بـوده است، مثلاً در عبـارت «بِسْمِ‌ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحیم» هر سه کلمه الله و رحمان و رحیم را با مدّ و کشیده ادا می‌کرده‌اند. همچنین، همسران نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، بـازگو ‌کرده‌اند که آن‌ حضرت آیه‌های‌ پیاپی را ــ هر چند‌ کوتاه، مانند آیات نخستین سوره حمد ــ هرگز به یکدیگر وصل نمی‌کرده‌اند و همواره بر فواصل آیات وقف می‌کرده‌اند.
[۵۷] طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، ج۹، ص۵۶۹، به کوشش‌ هاشم رسولی محلاتی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
نیز، هر سوره از قرآن کریم را آن‌چنان با ترتیل قرائت می‌کرده‌اند که از سوره‌های طولانی‌تر از آن بسی طولانی‌تر می‌گردیده است.
تبیین قولی و عملی حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از اصطلاح ترتیل، در گفتار و کردار صحابه ایشان، هر یک به گونه‌ای، بازتاب یافته است
[۶۲] طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۲۹، ص۸۰.
[۶۳] طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۱۰، ص۱۶۲.
مشهورتر از همه، تعبیر جامع و مانع امام علی (علیه‌السّلام) است که ترتیل را «حفظ الوقوف و بیان الحروف» معنا کرده ‌است
[۶۴] غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، ج۱، ص۳۲۶، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
دیگر امامان اهل بیت (علیه‌السّلام) نیز تاکید می‌کرده‌اند بر این‌که قرآن را تند و شتاب‌زده نباید خواند و آهسته و پیوسته باید خواند
[۶۷] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۶۱۷، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
آنان خضوع و خشوع و آرامش و سکون را لازمه ترتیل در قرائت قرآن می‌دانسته‌اند و توصیه می‌کرده‌اند تا وقتی به قرائت قرآن ادامه دهید که دل و جانتان با حنجره و زبانتان همراه است.

۳.۱ - راز تاکید

رازِ این همه تاکید بر ترتیل، نخست تناسب و همخوانی این شیوه قرائت با شان قرآن کریم و عظمت و کرامت و هیبت کلام خداست، چنان‌که بی‌درنگ به دنبال «... وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتیلاً» آمده است «اِنّا سَنُلْقی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقیلاً» و «ثقیل» در اینجا به معنای «کریم» و «عظیم ‌الشان» است
[۷۱] زید بن علی، تفسیر زید بن علی، ج۱، ص۳۵۲، به کوشش حسن محمدتقی حکیم، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.

پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خوش صدا‌ترین قاری قرآن را آن کس توصیف کرده‌اند که به هنگام قرائت قرآن آثار خشیت الاهی در چهره و صدا و آوای او نمودار باشد
[۷۴] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور، ج۶، ص۲۷۷، بیروت، محمدامین دمج.
امر دوم زمینه‌سازی برای «تدبُّر» در قرآن با درجات مختلف و متناسب با درک و فهم و انس قاری با قرآن مجید است، چنان‌که در احادیث متعددی تاکید شده است بر این‌که وقتی قرائت سوره‌ای را آغاز می‌کنید، در پیِ تمام کردن آن سوره نباشید حتی ابن‌عباس در مقام تاکید بر آهسته و پیوسته خواندن قرآن توصیه کرده است که هر بار به خواندن ۳، ۴ یا ۵ آیه بسنده کنند و خود نیز چنین می‌کرده است
[۸۳] بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، ج۵، ص۴۶۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۸۵] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور، ج۶، ص۲۷۷، بیروت، محمدامین دمج.
و می‌گفته است: «من قرائت بقره و آل عمران را، توام با تدبر، بر یک ختم کامل قرآن با عجله و شتاب ترجیح می‌دهم»
[۸۶] طبرسی، فضل، مجمع‌ البیان، ج۹، ص۵۶۹، به کوشش‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
ابن‌مسعود نیز برخوردی مشابه با پدیده بدعت‌آمیز فراوان قرائت کردن قرآن با عجله و شتاب داشته است.
[۸۸] بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، ج۵، ص۴۶۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) نیز فرموده‌ است: «من نمی‌پسندم که قرآن را در کمتر از یک ماه ختم کنند» و نیز فرموده‌اند: به هنگام تلاوت قرآن در پاسخ خطاب‌های «یا اَیُّها الناس» و «یا اَیُّها الَّذینَ آمَنوا» بگویید: «لَبَّیکَ رَبَّنا» («لبَّیکَ رَبّی و سَعدَیک») و هرگاه به آیه‌ای از آیات بهشت می‌رسید، آن را از خداوند متعال درخواست کنید و هرگاه به آیه عذاب می‌رسید، از آن به خداوند منّان پناه ببرید.
[۹۶] طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، ج۹، ص۵۶۹، به کوشش‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۹۸] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۷، ص۳۴۲-۳۴۳، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.


۳.۲ - تدبر همراه ترتیل

در ارتباط با ترتیل، همواره تدبر موضوعیت داشته است
[۱۰۳] ابن‌جزری، محمد، التمهید، ج۱، ص۶۱، به کوشش غانم قدوری محمد، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
و حتی در تعریف آن قید می‌شده است
[۱۰۶] ابوالفتوح رازی، روح‌ الجَنان، ج۱۱، ص۲۹۸، به کوشش ابوالحسن شعرانی و علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۷ق.
مجاهد، مفسر مشهور تابعی، می‌گفته است: «محبوب‌ترین مردمان نزد خداوند متعال، در مقام قرائت قرآن، آن کسان‌اند که پیام‌های الاهی را بیش‌تر و بهتر در می‌یابند.»

۳.۳ - تحسین صوت

تحسین صوت یعنی قرآن را با صدای نیکو، خوشایند و گوش‌نواز قرائت کردن، نیز در کنار تانّی و تامّل در عبارات و مضامین قرآن، از شاخص‌های عمده ترتیل شناخته شده است. در برخی از اخبار و آثار، به جای تحسین کلمه هم‌وزن و هم‌آوای آن تحزین عنوان شده است و عالمان و عارفان امت تحزین را پست کردن و پایین آوردن صدا و غم‌انگیز تلاوت کردن قرآن، معنا کرده‌اند.
[۱۱۰] میبدی، ابوالفضـل، کشف الاسرار، ج۱۰، ص۲۶۶، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۱ش.



در احادیث و منابع لغت و تفسیر، معانی متعددی برای مفهوم قرآنی ترتیل بیان شده است، از جمله آشکار ساختن حروف و الفاظ هنگام قرائت، درنگ کردن و بدون شتاب قرائت کردن، ادای حروف از مخارج درست خود، رعایت احکام وقف و وصل، تلفظ روان و صحیح کلمات.

۴.۱ - رعایت قواعد تجوید

برخی منابع، ترکیبی از دو یا چند معنای مذکور را در تفسیر واژه ترتیل بیان داشته‌اند، از جمله در حدیثی از امام علی (علیه‌السلام) ترتیل را رعایت وقف تام و قواعد تجوید در قرائت قرآن دانسته‌اند. (برای معانی ترتیل به این منابع رجوع کنید برای حدیث یاد شده به این منابع رجوع کنید.
[۱۲۳] محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، مشکوة الانوار، ج۱، ص۸۴، اصفهان (بی تا).
)
به تصریح برخی دانشمندان تمامی این معانی، در واقع، به یک مفهوم باز می‌گردند و آن این است که قاری قرآن ضمن ادای درست حروف و رعایت احکام وقف و وصل، الفاظ را شمرده و با تأنّی و درنگ، به دور از افراط و تفریط، ادا کند تا هم حروف از یکدیگر متمایز شوند و هم اتصال کلام برقرار باشد.
این تفسیر از ترتیل در احادیثی از پیامبر اکرم و امامان (علیهم‌السلام) آمده است (برای آگاهی از این احادیث به این منابع رجوع کنید
[۱۳۱] مجلسی، محمدباقر، مشکوة الانوار، ج۱، ص۸۴، اصفهان (بی تا).
) و مفسرانی چون ابن‌عباس، زَجّاج، قَتاده و دیگران نیز آن را ذکر کرده‌اند.
[۱۳۴] غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدّین، ج۱، ص۳۲۶ـ۳۲۷، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۳۵] فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیرالصافی، ج۲، ص۲۲۴ـ۲۲۵، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۳۸] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ذیل فرقان: ۳۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا).

در برخی احادیث، نحوه قرائت رسول اکرم در نماز ذکر شده که همراه با کشش صوت و به صورت مُقطَّع و آیه آیه بوده، به‌طوری که شمارش حروف آن برای شنونده ممکن بوده است.
[۱۴۳] غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدّین، ج۱، ص۳۲۶، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۴۷] زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل فرقان: ۳۲، بیروت ۱۳۶۶/۱۹۴۷.
[۱۵۰] قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ذیل فرقان: ۳۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا).

بنابراین، مفهوم متبادر از این اصطلاح قرآنی، چگونگی تلفظ و چیدن حروف و کلمات هنگام قرائت است.
با این‌همه، برخی دانشمندان رعایت قواعد وقف را جزو مفهوم ترتیل ندانسته و حتی در استحباب آن نیز مناقشه کرده‌اند.

۴.۲ - صدای نیکو و حزین

در برخی احادیث، صدای نیکو و حزین جزو ترتیل دانسته شده و حتی گفته شده است که مراد از ترتیل، تدبر و ژرف‌اندیشی در معانی آیات و مضامین آن‌هاست.

۴.۳ - هماهنگی لحن با مفهوم

به گفته زرکشی، کمال ترتیل هماهنگی لحن و تلفظ قاری با معنا و مفهوم آیات قرائت شده است.
برخی با استناد به این منابع و ادله دیگر، مفهوم قرآنی ترتیل را گذشته از دلالت بر انتظام الفاظ قرآنی در قرائت، متضمن هماهنگی معانی آیات نیز دانسته‌اند و ترتیل در معنا و تدبر در مفاهیم آیات را نیز جزئی از مفهوم ترتیل بر شمرده‌اند.
[۱۶۴] نقی پورفر، ولی اللّه، پژوهشی پیرامون تدبّر در قرآن، ج۱، ص۳۸۳ به بعد، قم ۱۳۷۱ ش.

امام‌ خمینی برخی از آداب ظاهری تحسین قرائت را در آثار خود ذکر کرده‌ است که عبارت‌اند از:
۱- ترتیل: ازجمله آداب قرائت قرآن که از موارد تحسین قرائت به شمار می‌رود ترتیل است. خداوند متعال پیامبرش را به تلاوت قرآن به‌صورت ترتیل امر می‌کند (وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا) امام‌ خمینی با استناد به احادیث، ترتیل را حد وسط بین سرعت و تعجیل در آن و تانی و فتور مفرط که کلمات از هم متفرق و منتشر نگردد، می‌داند.
۲- طمانینه: یکی از آداب قرائت که امام‌ خمینی به آن تاکید دارد، طمانینه در قرائت آن است که شخص سالک، عبادت را از روی سکونت قلب و اطمینان خاطر به جا آورد، ازاین‌رو اگر عبادت و قرائت باحال اضطراب قلب و تزلزل بجا آورده شود، قلب از آن قرائت و عبادت منفعل نمی‌شود و آثاری از آن در ملکوت قلب حاصل نمی‌شود.
۳- صوت نیکو: قرائت با صوت نیکو ازجمله آدابی است که ضرورت آن را احادیث شریفه تایید کرده‌ است امام‌ خمینی نیز بر آن تاکید دارد و به آن سفارش می‌کند و معتقد است در احادیث شریفه وارد است که قرآن را با صوت نیکو تلاوت کنید. چنان‌که حضرت امام سجاد (علیه‌السلام) قرآن را به‌طوری نیکو تلاوت می‌فرمود که کسانی که از آنجا عبور می‌کردند توقف و استماع می‌کردند.
۴- قرائت حزین: یکی دیگر از آداب تلاوت قرآن، با صوت حزین خواندن است در روایات نیز آمده که قرآن متلبس به حزن نازل شده، پس باید آن را با حزن خواند. امام‌ خمینی نیز که تربیت‌یافته مکتب اهل‌بیت است بر حزن در قرائت قرآن تاکید کرده و معتقد است در احادیث شریفه وارد است که قرآن را با حزن بخوانید.
[۱۷۰] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۵۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.



با توجه به آیات و احادیث یکی از مهم‌ترین حکمت‌ها و اغراض ترتیل را می‌توان ایجاد نظم و هماهنگی در مفاهیم آیات و تدبر در آن‌ها دانست، ولی ظاهراً تدبر در مفاهیم آیات و هماهنگی آن‌ها را نمی‌توان جزو معنای اصلی و حقیقی ترتیل به شمار آورد، زیرا از یک‌سو، در منابع لغت، معنای ترتیل صرفاً شمردگی و شیوایی الفاظ آمده، و از سوی دیگر، عالمان قرآنی ترتیل را در زمره آداب ظاهری تلاوت قرآن آورده‌اند.
[۱۷۵] مجلسی، محمدباقر، مشکوة الانوار، ج۱، ص۸۴، اصفهان (بی تا).
[۱۷۸] سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
بنابراین، تأکید بر حکمت‌ها و اغراض ترتیل، بیان وظیفه نهایی و تکلیف اصلی قاری قرآن است نه تفسیر واژه ترتیل.
از احادیث نیز بر می‌آید که ترتیل، مرحله میانی، مقدمه و زمینه‌ساز تفکر و تدبر در پندها، وعده‌ها و وعیدهای قرآن و عمل به دستورهای الاهی است. حتی به عقیده برخی دانشمندان استحباب داشتن ترتیل در قرائت صرفاً به دلیل تدبر نیست، بلکه ترتیل برای کسی که معانی آیات را نمی‌فهمد نیز استحباب دارد، چون به ادب و احترام نزدیک‌تر و در قلب مؤثرتر است.


ترتیل جایگاه ویژه‌ای در قرائت قرآن دارد.

۶.۱ - در احادیث

در احادیث به رعایت ترتیل در هنگام تلاوت قرآن توصیه اکید شده و امامان (علیهم‌السلام) آن‌را از صفات شیعیان خود و مؤمنان و پارسایان شمرده‌اند، که رعایت آن موجب برخورداری از ثواب الاهی و درجات عالی اخروی است.

۶.۲ - در فقه اسلامی

در فقه اسلامی ترتیل در قرائت، در هنگام تلاوت قرآن و نماز، مستحب است، اما برخی تلفظ درست و آشکار حروف و حتی گاه رعایت قواعد تجوید را نیز واجب شمرده‌اند. برخی رعایت احکام وقف و وصل را نیز لازم دانسته‌اند.
[۱۹۹] مجلسی، محمدباقر، مشکوة الانوار، ج۱، ص۸۴، اصفهان (بی تا).

بنا به نظر ابن‌جَزَری قرائتِ اندک اما همراه با ترتیل و تدبر بر قرائت کثیر و با سرعت ترجیح دارد، زیرا مقصود از خواندن قرآن فهم و تفقّه و عمل به آن است و تلاوت و حفظ وسیله‌ای بیش نیست.


برخى ترتيل را به دو قسم واجب و مستحب تقسيم كرده و ترتيل واجب را به اداى حروف از مخارج آن و رعايت احكام وقف همچون پرهيز از وقف به حركت و وصل به سكون- بنابر قول به وجوب اين‌گونه وقف و وصل- تعريف نموده‌اند. چنان‌كه برخى امر به ترتيل در آيه كريمه «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا» را بر وجوب حمل كرده و ترتيل را به اداى حروف از مخارج آن، به‌گونه‌اى كه از هم متمايز گردند تفسير نموده‌اند.
ترتيل مستحب را نيز- به پيروى از علماى علم تجوید- به اداى صفات معتبر حروف از قبيل همس، جهر، استعلاء، اطباق، غنّه و رعايت وقف تام، حسن و وقف هنگام تمام شدن نفس، تعريف كرده‌اند. در مقابل، گروهى در استحباب ترتيل به اين معنا اشكال كرده و امور ياد شده را از اصطلاحات جديد دانسته‌اند كه دليلى بر استحباب رعايت آنها وجود ندارد.


شماری از تابعین، ترتیل را عبارت‌ از تلاوت کردنِ یک آیه از قرآن و بارها تکرار کردن و زمزمه کردن آن با چشم گریان و اشک‌ریزان می‌پنداشته‌اند و آن را به سنت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) منتسب می‌دانسته‌اند
[۲۰۵] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور، ج۶، ص۲۷۷، بیروت، محمدامین دمج.
احادیث ائمۀ اهل بیت (علیه‌السّلام) نیز بعضاً می‌توانند به چنین معنا و تعریفی ناظر بوده باشند (برای شیوۀ عملی حضرت امام رضا (علیه‌السّلام)، نک‌)
با این همه، دقت نظر برخی از قدمای مفسران شایان توجه است که ترغیب و تاکید بر ترتیل در تلاوت قرآن را ناظر بر ساعات دل شب و حالات و مقامات تهجُّد و شب زند‌ه‌داری دانسته‌اند و در دیگر اوقات، حَدْر یعنی به سرعت قرائت کردن قرآن را، برای درک ثواب بیشتر، همانند ترتیل و تحقیق نیکو قلمداد کرده‌اند.
[۲۱۱] طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۱۰، ص۱۶۲، به کوشش احمد‌حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
[۲۱۲] طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۲۴، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۲۱۳] ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.



نزد قدمای قُرّاء، ترتیل نه یک شیوه در قرائت و تلاوت قرآن، بلکه یک اصل و یک قاعده بوده است، همانند تجوید که در قرائت قرآن به هر شیوه‌ای که خوانده شود، می‌بایست رعایت می‌شده است.
[۲۱۴] قس: ابن‌جزری، محمد، التمهید، ج۱، ص۲۰۵، ص۶۲-۶۴.
[۲۱۵] ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.
ابن‌جزری پیش از پرداختن به توضیح و تعریف ترتیل با گشودن فصلی تحت عنوان «قرآن را چگونه باید ــ یا: می‌توان ــ خواند؟» شیوه‌های قرائت کلام‌الله را به ۳ شیوه تحقیق و حَدْر و تَدویر منحصر می‌گرداند: تحقیق که از دیرباز شیوه معمول مقریان در مقام آموزش و اِقراء بوده است و قاریان و مقریان مقید بوده‌اند، قرآن را به آن شیوه با سلسله سند متصل به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از استادان قرائت فراگیرند و نزد ایشان قرائت کنند و نهایت ترتیل در آن رعایت می‌شود حدر که عبارت است از قرائت سریع و شتاب‌زده قرآن کریم، البته با بهره‌گیری از انواع شیوه‌های ادا که از سوی قُرّاء بزرگ مُجاز شناخته شده است و با رعایت شاخص‌های عمده ترتیل، به گونه‌ای که با شیوه حدر متناسب باشد و تدویر که شیوه‌ای معتدل، میانه دو شیوه تحقیق و حدر است.
با وجود این، در سده‌های اخیر، ترتیل برای شیوه‌ای از قـرائت سریع و یکنواخت و آهنگین قرآن کریم ــ نزدیک بـه شیوه تدویر ــ عنوان قرار گرفته، و امروزه در سراسر جهان اسلام، غالباً در عرصه‌های تعلیم و تحفیظ قرآن کریم جایگزین شیوه‌های کهن اِقراء و تحقیق شده است.


(۱) آلوسی، محمود، روح ‌المعانی، به کوشش محمود شکری آلوسی، تهران، انتشارات جهان.
(۲) ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله، المصنف، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، ۱۴۰۹ق.
(۳) ابن‌جزری، محمد، التمهید، به کوشش غانم قدوری محمد، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
(۴) ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.
(۵) ابن‌قتیبه، عبدالله، تفسیر غریب القرآن، به کوشش احمد صقر، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۶) ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
(۷) ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب.
(۸) ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق.
(۹) ابوالفتوح رازی، روح‌الجَنان، به کوشش ابوالحسن شعرانی و علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۷ق.
(۱۰) ابولیث سمرقندی، نصر، تفسیر، به کوشش علی‌محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۱۱) باقولی، علی، کشف المشکلات، به کوشش محمد احمد دالی، مجمع اللغة العربیه، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
(۱۲) بحرانی، ‌هاشم، البرهان، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۱۳) بخاری، محمد، الصحیح، همراه شرح کرمانی، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
(۱۴) بغوی، حسین، معالم التنزیل، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۵) ترمذی، محمد، السنن، به کوشش احمد محمدشاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م بب‌.
(۱۶) جرجانی، علی، التعریفات، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۱۷) حلبی، علی، السیرة الحلبیة، بیروت، المکتبة الاسلامیه.
(۱۸) خازن، علی، تفسیر، قاهره، ۱۳۵۷ق.
(۱۹) راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق/بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
(۲۰) محمد بن بهادر زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۲م.
(۲۱) زمخشری، محمود، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالمعرفه.
(۲۲) زید بن علی، تفسیر، به کوشش حسن محمدتقی حکیم، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
(۲۳) سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۲۴) سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور، بیروت، محمدامین دمج.
(۲۵) شوکانی، محمد، فتح‌القدیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۲۶) طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جماعة المدرسین.
(۲۷) طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، به کوشش‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
(۲۸) طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری.
(۲۹) طوسی، محمد بن حسن، التبیان، به کوشش احمد‌حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۳۰) طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۳۱) غزالی، محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۳۲) فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۳۳) قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القران، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۳۴) قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۳۵) قرآن کریم.
(۳۶) کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
(۳۷) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.
(۳۸) مجلسی، محمدباقر، عین‌الحیات، به کـوشش مهدی رجایی، تهران، ۱۳۳۱ش.
(۳۹) میبدی، ابوالفضـل، کشف الاسرار، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۴۰) زمخشری، محمود بن عمر، اساس البلاغة، مصر ۱۹۷۲ـ۱۹۷۳.
(۴۱) طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۴۲) فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
(۴۳) فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، ترتیب القاموس المحیط، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۴۴) فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیرالصافی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۴۵) فیّومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۴۶) قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
(۴۷) مجلسی، محمدباقر، مشکوة الانوار، اصفهان (بی تا).
(۴۸) نجفی، محمدحسن بن باقر، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.
(۴۹) نسائی، احمد بن علی، فضائل القرآن، چاپ سمیر خولی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۵۰) نقی پورفر، ولی اللّه، پژوهشی پیرامون تدبّر در قرآن، قم ۱۳۷۱ ش.


۱. ابوداوود سجستانی، سلیمان، سنن، ج۴، ص۲۶۰، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق.    
۲. ابن‌ابی‌شیبه، عبدالله، المصنف، ج۵، ص۳۰۰، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، ۱۴۰۹ق.    
۳. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ذیل «رتل».    
۴. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، ترتیب القاموس المحیط، ذیل «رتل»، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.    
۵. فیّومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ذیل «رتل».    
۶. زمخشری، محمود بن عمر، اساس البلاغه، ذیل «رتل».    
۷. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ذیل «رتل»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.    
۸. زید بن علی، تفسیر شهید زید بن علی، ج۱، ص۳۵۲، به کوشش حسن محمدتقی حکیم، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
۹. طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۲۹، ص۸۰.
۱۰. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۱۰، ص۱۶۲، به کوشش احمد‌حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.    
۱۱. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، ج۱، ص۳۴۱، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق/بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.    
۱۲. میبدی، ابوالفضل، کشف الاسرار، ج۱۰، ص۲۶۱، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۱ش.
۱۳. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روح‌ الجَنان، ج۱۴، ص۲۱۹.    
۱۴. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ذیل رتل.    
۱۵. نجفی جواهری، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۹، ص۳۹۲-۳۹۵.    
۱۶. فرقان/سوره۲۵، آیه۳۲.    
۱۷. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۷، ص۴۸۸.    
۱۸. طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل فرقان:۳۲.    
۱۹. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل فرقان:۳۲.    
۲۰. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل فرقان:۳۲.    
۲۱. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ذیل فرقان:۳۲، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۲۲. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیرالصافی، ذیل فرقان:۳۲، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.    
۲۳. فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء، ج۲، ص۲۲۴- ۲۲۵، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۲۴. ابن‌جزری، محمد، التمهید، ج۱، ص۶۱، به کوشش غانم قدوری محمد، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
۲۵. باقولی، علی، کشف المشکلات، ج۲، ص۹۷۰، به کوشش محمد احمد دالی، مجمع اللغة العربیه، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
۲۶. قرشی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۳، ص۵۴، تهران، ۱۳۶۴ش.
۲۷. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۰۶.    
۲۸. دهر/سوره۷۶، آیه۲۳.    
۲۹. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل فرقان:۳۲.    
۳۰. ابن‌قتیبه، عبدالله، تفسیر غریب القرآن، ج۱، ص۲۶۲، به کوشش احمد صقر، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
۳۱. راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، ج۱، ص۳۴۱، به کوشش صفوان عدنان داوودی، دمشق/بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.    
۳۲. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل آیه، بیروت، دارالمعرفه.
۳۳. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.    
۳۴. حلبی، علی، السیرة الحلبیة، ج۱، ص۲۶۰، بیروت، المکتبة الاسلامیه.
۳۵. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۱۵۲، بیروت، دارالمعرفه.
۳۶. خازن، علی بن محمد، تفسیر الخازن لباب التاويل في معاني التنزيل، ج۶، ص۱۳۸، قاهره، ۱۳۵۷ق.
۳۷. ابن‌جزری، محمد، التمهید، ج۱، ص۶۱، به کوشش غانم قدوری محمد، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
۳۸. آلوسی، محمود، روح ‌المعانی، ج۲۸، ص۱۰۴، به کوشش محمود شکری آلوسی، تهران، انتشارات جهان.
۳۹. شوکانی، محمد، فتح‌القدیر، ج۵، ص۳۱۶، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۴۰. مزّمّل/سوره۷۳، آیه۴.    
۴۱. طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ذیل آیه.    
۴۲. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ذیل آیه.    
۴۳. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل آیه، بیروت، دارالمعرفه.    
۴۴. طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، ذیل آیه.    
۴۵. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.    
۴۶. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۷- ۲۰۸.، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.    
۴۷. طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۷، ص۲۲۲.
۴۸. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور، ج۶، ص۲۷۷، بیروت، محمدامین دمج.
۴۹. ترمذی، محمد، السنن، ج۵، ص۱۸۲، به کوشش احمد محمدشاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م بب‌.    
۵۰. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.    
۵۱. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۷.    
۵۲. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۳، ص۲۷۸.    
۵۳. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۶، ص۱۹۵.    
۵۴. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۳۲.    
۵۵. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.    
۵۶. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، ج۱، ص۲۷.    
۵۷. طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، ج۹، ص۵۶۹، به کوشش‌ هاشم رسولی محلاتی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
۵۸. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، ج۸، ص۲۶۱.    
۵۹. ترمذی، محمد، السنن، ج۲، ص۲۱۱، به کوشش احمد محمدشاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م بب‌.    
۶۰. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۸.    
۶۱. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، ج۸، ص۲۶۱.    
۶۲. طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۲۹، ص۸۰.
۶۳. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۱۰، ص۱۶۲.
۶۴. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، ج۱، ص۳۲۶، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۶۵. فیض کاشانی، محسن، المحجة البیضاء، ج۲، ص۲۲۵، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.    
۶۶. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، مقاله تجوید.    
۶۷. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۶۱۷، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
۶۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۲، ص۲۰، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.    
۶۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۲، ص۲۱۶، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.    
۷۰. مزّمّل/سوره۷۳، آیه۵.    
۷۱. زید بن علی، تفسیر زید بن علی، ج۱، ص۳۵۲، به کوشش حسن محمدتقی حکیم، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
۷۲. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۱۰، ص۵۷۰.    
۷۳. شوکانی، محمد بن علی، فتح‌ القدیر، ج۵، ص۳۷۹، بیروت، داراحیاء التراث العربی.    
۷۴. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور، ج۶، ص۲۷۷، بیروت، محمدامین دمج.
۷۵. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۱۲۲.    
۷۶. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.    
۷۷. مجلسی، محمدباقر، عین‌الحیات، ج۱، ص۱۸۴.    
۷۸. خازن، علی بن محمد، تفسیر الخازن لباب التاویل فی معانی التنزیل، ج۴، ص۳۵۶.    
۷۹. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدر المنثور، ج۸، ص۳۱۴.    
۸۰. کلینی، محمد، الکافی، ج۲، ص۶۱۴، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.    
۸۱. بحرانی، ‌سیدهاشم، البرهان، ج۵، ص۵۱۷.    
۸۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۲، ص۲۱۵.    
۸۳. بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، ج۵، ص۴۶۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۸۴. خازن، علی بن محمد، تفسیر الخازن لباب التاویل فی معانی التنزیل، ج۴، ص۳۵۶.    
۸۵. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور، ج۶، ص۲۷۷، بیروت، محمدامین دمج.
۸۶. طبرسی، فضل، مجمع‌ البیان، ج۹، ص۵۶۹، به کوشش‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
۸۷. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۱، ص۱۵۵.    
۸۸. بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل، ج۵، ص۴۶۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۸۹. ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۸، ص۲۶۲.    
۹۰. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۷.    
۹۱. کلینی، محمد، الکافی، ج۲، ص۶۱۷، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.    
۹۲. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۲۴.    
۹۳. زرکشی، محمد، البرهان، ج۱، ص۴۵۰، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۲م.    
۹۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۶۱۷-۶۱۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.    
۹۵. طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۲۴.    
۹۶. طبرسی، فضل، مجمع‌البیان، ج۹، ص۵۶۹، به کوشش‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
۹۷. زرکشی، محمد، البرهان، ج۱، ص۴۵۰، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۲م.    
۹۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۷، ص۳۴۲-۳۴۳، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.
۹۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۸، ص۷۴، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.    
۱۰۰. ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۸، ص۲۶۱.    
۱۰۱. قرطبی، محمد، الجامع لاحکام القران، ج۱۹، ص۳۷، بیروت، دارالکتب العلمیه.    
۱۰۲. زرکشی، محمد، البرهان، ج۱، ص۴۴۹-۴۵۰، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۲م.    
۱۰۳. ابن‌جزری، محمد، التمهید، ج۱، ص۶۱، به کوشش غانم قدوری محمد، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
۱۰۴. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.    
۱۰۵. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۸.    
۱۰۶. ابوالفتوح رازی، روح‌ الجَنان، ج۱۱، ص۲۹۸، به کوشش ابوالحسن شعرانی و علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۷ق.
۱۰۷. ابولیث سمرقندی، نصر، تفسیر، ج۳، ص۵۰۹.    
۱۰۸. طبرسی، فضل، مجمع‌ البیان، ج۱۰، ص۱۶۲.    
۱۰۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۲، ص۱۹۱، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.    
۱۱۰. میبدی، ابوالفضـل، کشف الاسرار، ج۱۰، ص۲۶۶، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۱ش.
۱۱۱. طبرسی، فضل، مجمع‌ البیان، ج۹، ص۵۶۹، به کوشش‌هاشم رسولی محلاتی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.    
۱۱۲. جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، ج۱، ص۵۵، بیروت.    
۱۱۳. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۷۲۰۸.    
۱۱۴. زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۴۹۴۵۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۱۱۵. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۷۳۶۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷).    
۱۱۶. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ذیل «رتل».    
۱۱۷. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، ترتیب القاموس المحیط، ذیل «رتل»، چاپ طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.    
۱۱۸. فیّومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ذیل «رتل».    
۱۱۹. زمخشری، محمود بن عمر، اساس البلاغه، ذیل «رتل».    
۱۲۰. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ذیل «رتل»، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی.    
۱۲۱. طباطبائی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل مزّمّل:۴.    
۱۲۲. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل مزّمّل:۴.    
۱۲۳. محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، مشکوة الانوار، ج۱، ص۸۴، اصفهان (بی تا).
۱۲۴. مجلسی، محمدباقر، عین الحیاه، ج۱، ص۱۸۳.    
۱۲۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۴، ص۱۸۸.    
۱۲۶. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ذیل رتل.    
۱۲۷. نجفی جواهری، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۹، ص۳۹۴، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.    
۱۲۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۲، ص۵۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۲۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۱۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۳۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۱۵۲۱۶، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۳۱. مجلسی، محمدباقر، مشکوة الانوار، ج۱، ص۸۴، اصفهان (بی تا).
۱۳۲. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۷۳۶۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷).    
۱۳۳. ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ذیل «رتل».    
۱۳۴. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدّین، ج۱، ص۳۲۶ـ۳۲۷، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۳۵. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، تفسیرالصافی، ج۲، ص۲۲۴ـ۲۲۵، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۱۳۶. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل فرقان:۳۲.    
۱۳۷. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل مزمل:۴.    
۱۳۸. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ذیل فرقان: ۳۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
۱۳۹. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ذیل مزمل:۴، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۱۴۰. فرقان/سوره۲۵، آیه۳۲.    
۱۴۱. مزمل/سوره۷۳، آیه۴.    
۱۴۲. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۸، چاپ علی محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰).    
۱۴۳. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدّین، ج۱، ص۳۲۶، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۱۴۴. نسائی، احمد بن علی، فضائل القرآن، ج۱، ص۱۱۵.    
۱۴۵. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل فرقان:۳۲.    
۱۴۶. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل مزمل:۴.    
۱۴۷. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل فرقان: ۳۲، بیروت ۱۳۶۶/۱۹۴۷.
۱۴۸. زمخشری، محمود بن عمر، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل، ذیل، مزمل:۴.    
۱۴۹. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱، مقدمه، ص۱۷، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۱۵۰. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ذیل فرقان: ۳۲، بیروت: دارالفکر، (بی تا).
۱۵۱. مزمل/سوره۷۳، آیه۴.    
۱۵۲. نجفی جواهری، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۹، ص۳۹۵، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.    
۱۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل مزّمّل:۴.    
۱۵۴. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۲، ص۱۹۱، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۵۵. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ذیل رتل.    
۱۵۶. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل فرقان:۳۲.    
۱۵۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۲، ص۳۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۵۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۲، ص۴۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۵۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۲، ص۵۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۶۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۱۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۶۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۱۶، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۶۲. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷).    
۱۶۳. زرکشی، محمد بن بهادر، البرهان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۵۰، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.    
۱۶۴. نقی پورفر، ولی اللّه، پژوهشی پیرامون تدبّر در قرآن، ج۱، ص۳۸۳ به بعد، قم ۱۳۷۱ ش.
۱۶۵. مزمل/سوره۷۳، آیه ۴.    
۱۶۶. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۰۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۶۷. خمینی، روح‌الله، آداب الصلاة، ص۱۶-۱۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۶۸. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۰۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۶۹. خمینی، روح‌الله، شرح چهل حدیث، ص۵۰۴-۵۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۷۰. خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۵۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۱۷۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۲، ص۳۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۷۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۲، ص۴۴، حدیث ۳۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۷۳. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۴، ص۳۱۵، به نقل از نهج البلاغه، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۷۴. امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، ج۱، ص۲۰۴.    
۱۷۵. مجلسی، محمدباقر، مشکوة الانوار، ج۱، ص۸۴، اصفهان (بی تا).
۱۷۶. مجلسی، محمدباقر، عین الحیاه، ج۱، ص۱۸۴.    
۱۷۷. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدّین، ج۳، ص۱۲۲.    
۱۷۸. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷)، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
۱۷۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۲، ص۳۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۸۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۲، ص۴۴، حدیث ۳۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۸۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۴، ص۳۱۵، به نقل از نهج البلاغه، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۸۲. امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، ج۱، ص۲۰۴.    
۱۸۳. غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدّین، ج۳، ص۱۱۴.    
۱۸۴. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره ۱۹۶۷).    
۱۸۵. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۴، ص۳۱۵، به نقل از نهج البلاغه، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۸۶. امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، ج۱، ص۲۰۴.    
۱۸۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۵، ص۱۹۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۸۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۵، ص۲۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۸۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۵، ص۲۹، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۹۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۵، ص۷۳۷۴، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۹۱. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷، ص۲۶۸، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۹۲. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۸۹، ص۲۰، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.    
۱۹۳. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ذیل مزمل:۴.    
۱۹۴. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ذیل مزمل:۴، بیروت:دارالفکر، (بی تا).    
۱۹۵. مزمل/سوره۷۳، آیه۴.    
۱۹۶. نجفی جواهری، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۹، ص۳۹۱، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.    
۱۹۷. نجفی جواهری، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۹، ص۳۹۸۴۰۰، چاپ عباس قوچانی، بیروت ۱۹۸۱.    
۱۹۸. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ذیل رتل.    
۱۹۹. مجلسی، محمدباقر، مشکوة الانوار، ج۱، ص۸۴، اصفهان (بی تا).
۲۰۰. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۹، چاپ علی محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰).    
۲۰۱. مزمل/سوره۷۳، آیه۴.    
۲۰۲. بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهره، ج۸، ص۱۷۲.    
۲۰۳. بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهره، ج۸، ص۱۷۳-۱۷۶.    
۲۰۴. نجفی جواهری، محمدحسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج۹ ص۳۹۵-۴۰۰.    
۲۰۵. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بكر، الدر المنثور، ج۶، ص۲۷۷، بیروت، محمدامین دمج.
۲۰۶. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷، ص۲۶۸، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.    
۲۰۷. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۶۷، ص۳۴۲-۳۴۳، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.    
۲۰۸. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۵، ص۲۴، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.    
۲۰۹. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۲، ص۱۹۱، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.    
۲۱۰. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۲، ص۲۱۰، تهران، ۱۳۸۵- ۱۳۸۸ق.    
۲۱۱. طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج۱۰، ص۱۶۲، به کوشش احمد‌حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۲۱۲. طوسی، محمد، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۲۴، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۶۴ش.
۲۱۳. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۹، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.
۲۱۴. قس: ابن‌جزری، محمد، التمهید، ج۱، ص۲۰۵، ص۶۲-۶۴.
۲۱۵. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.
۲۱۶. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۵، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.    
۲۱۷. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۵-۲۰۶، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.    
۲۱۸. ابن‌جزری، محمد، النشر فی القراءات العشر، ج۱، ص۲۰۷، به کوشش علی محمد ضباع، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری.    



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترتیل»، شماره ۵۸۶۵.    
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ترتیل قرآن»، شماره۳۴۳۲.    
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۲، ص۴۴۴.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.






جعبه ابزار