تألیفات رجالی قرن چهاردهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تالیفات رجالی
قرن چهاردهم هجری و معاصرین تا دویست و نوزده مورد شمرده شده است. از جمله این آثار تألیفات
آیت‌الله بروجردی،
آیت‌الله حسن زاده آملی،
علامه آقابزرگ تهرانی،
عبدالله مامقانی،
آیت‌الله شبیری زنجانی،
آیت‌الله سبحانی، و دیگر
علما و بزرگان می‌باشد.
تنکابنی،
محمد (۱۲۳۰ - ۱۳۰۲ ق) مؤلف کتاب رجالی، حاشیة علی رجال ابن داوود می‌باشد.
مؤلف این حاشیه را بر کتاب
رجال ابن داوود تقی الدین ابن داوود حلی (م ۷۰۷ ق) آورده است.
محقق تهرانی می‌گوید که مؤلف، از این حاشیه در کتاب
قصص العلماء خود نام برده است. ایشان در
الذریعه این کتاب را با عنوان رجال المیرزا
محمد هم فهرست نموده است.
هدایة الدرایة فی اصحاب الاجماع نیز از کتب تنکابنی می‌باشد.
مؤلف، مبحث «
اصحاب اجماع» را مورد بحث و بررسی قرار داده است و بر همین اساس، شرحی بر این کلام
کشی که می‌گوید: «اجمعت العصابة علی تصحیح ما یصح عنهم...» ، آورده است.
مؤلف، نام این کتاب را در قصص العلماء، جزو فهرست آثار خود آورده است.
عاملی حناوی،
محمد بن علی عزالدین (م ۱۳۰۳ ق) مؤلف کتاب رجالی با عنوان، ضوء المشکاة الکاشف عن وجوه الروایة والرواة است.
محقق تهرانی در
مصفی المقال می‌گوید که
کاشف الغطاء در
الحصون المنیعه از این کتاب نقل قول دارد. ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد بن علی بن
محمد الحناوی هم فهرست نموده است.
قمی، سید جواد بن علیرضا (م ۱۳۰۳ ق) صاحب کتاب، رجال السید جواد القمی است.
محقق تهرانی در
نقباء البشر نام این کتاب را در شرح حال این مؤلف، آورده است.
طفیلی، عبد الرضا (زنده ۱۳۰۵ق) صاحب کتاب رجالی، جلاء الابصار فی شرح الاستبصار، می‌باشد. تصحیح و تعلیق:
محمد طفیلی، نجف: مطبعة النعمان، ۱۳۹۱ق، ج۶.
این کتاب، در شرح
روایات الاستبصار شیخ طوسی تالیف شده است. در مقدمه نوشته شده بر این کتاب آمده است که مؤلف تا آخر «کتاب الصوم» از الاستبصار را شرح نموده و در ادامه، الشرائع
محقق حلی را شرح نموده است. از جلدهای تحقیق شده بر این کتاب، تنها پنج جلد چاپ شده است که مشتمل بر شرح ۱۳۲۴
روایت از جلد اول کتاب الاستبصار (تا باب «کراهیة النوم بعد صلاة الغداة») است.
متن کتاب، مشتمل بر شرح مبسوط اسناد در روایات است و در مورد متن احادیث، عمدتا به بیان آن (بدون شرح) اکتفا شده است. در شرح اسناد شرح حال یک یک
راویان، با بیان و بررسی اقوال علمای
رجال به منظور تبیین موثق یا غیر موثق بودن آنها آورده شده است و سپس، بحث در دلالت مباحث ذکر شده، مطرح شده و در نهایت، با بیان نوع سند، نتیجه گیری شارح آورده شده است.
در ضمن شرح اسناد، مؤلف بنابر مقتضای سند مورد بحث، مباحث مختلفی را مطرح می‌نماید که عبارت‌اند از: بیان مفهوم تعبیرهای موجود در کتابهای رجالی (مانند تعبیر «من لم یروا»)، بیان طبقه راویان، تمییز مشترکات، تصحیفات، ذکر مبانی رجالی دیگران (مانند ذکر مبنای
علامه مجلسی در
الوجیزة در مورد این مطلب که
شیخ اجازه بودن، مبنای صحت روایت است، اگر چه نام آن راوی در کتب رجال نیامده باشد).
محقق تهرانی در الذریعه
این کتاب را با عنوان شرح الاستبصار فهرست نموده است.
کنی، ملا علی (۱۲۲۰ - ۱۳۰۶ ق)، وی در
فقه،
اصول،
رجال،
حدیث و
تفسیر، تبحر بسیار داشت. وی یکی از چهار
عالم بزرگ آن روزگار
ایران بود. یکی از آثار وی کتاب رجالی با عنوان،
توضیح المقال فی علم الرجال، می‌باشد. تحقیق:
محمد حسین مولوی، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۹ش/ ۱۴۲۱ق، ۳۴۴ص، اول.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه، سه باب و یک خاتمه است. مقدمه کتاب، در بر دارنده بیان موضوع و فایده علم رجال، به همراه بیان شبهات و ادله اخباری‌ها بر عدم نیاز به علم رجال، و جواب بر هر یک از این شبهات است.
متن کتاب، شامل سه باب است و در هر یک از این ابواب، در فصل‌های مختلف، مباحثی مطرح شده است.
ابواب سه گانه این کتاب عبارت‌اند از:
باب اول، در چگونگی علم به ذات رجال اسناد حدیث که در این باب، این فصل‌ها مطرح شده‌اند:
کیفیت رجوع به علم رجال؛ اسباب تمییز مشترکات؛ دیدگاه علمای رجال در بیان اسباب تمییز در اشتراک لفظی، خطی و کتبی؛ بیان مفهوم «عدة» نزد مرحوم
کلینی؛
بررسی اصطلاحات
الوافی و رموز
بحار الانوار.
باب دوم، در بیان تمییز راویانی است که بین علمای رجال مورد اختلاف‌اند که عبارت‌اند از:
محمد بن اسماعیل،
ابو بصیر و
عمر بن یزید.
باب سوم، روش‌هایی که مشخص کننده صفات و احوال راویان حدیث‌اند، بررسی شده که عبارت‌اند از:
بررسی و بیان الفاظ و کلمات استعمال شده در مدح مطلق؛ بررسی و بیان الفاظ استعمال شده در ذم؛ بیان الفاظی که نه افاده مدح و نه افاده ذم می‌نمایند؛ تعارض
جرح و تعدیل.
خاتمه کتاب، مشتمل بر بیان اقسام حدیث و بررسی شرح حال بعضی
مشایخ است.
در
الذریعه آمده که این کتاب دو مرتبه با عنوان رجال
شیخ ابو علی چاپ شده که مصنف در چاپ اول، فهرست و شرح حال شصت نفر از
مشایخ رجال عصر خویش، از جمله شرح حال خود را آورده است و در چاپ دوم به تاریخ ۱۳۰۲ ق، مصنف، مستدرک
مرحوم نوری را که مشتمل بر شرح حال شصت نفر از
مشایخ بوده، به خاتمه کتاب خود اضافه نموده که با مجموع فهرست
مشایخ در چاپ اول کتاب، تعداد
مشایخ ذکر شده را به ۱۲۰ نفر رسانیده است.
محقق تهرانی در
مصفی المقال ، این تکمله را بر توضیح المقال ملا علی کنی (۱۲۲۰ - ۱۳۰۶ق).با عنوان تعلیقة علی توضیح المقال، فهرست نموده است.
همچنین محقق تهرانی اشاره می‌کند که در کتاب مصفی المقال خود، این تعداد از شرح حال را به بیش از ششصد مورد رسانیده است. ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد علی فهرست نموده است.
خوئینی قزوینی،
احمد بن مصطفی (م ۱۳۰۷ ق) مؤلف کتاب رجالی، مرآة المراد فی تحقیق شبهات رجال الاسناد می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه، سه «مرآة» و خاتمه است.
در مقدمه کتاب، طی سیزده فصل، قواعد کلی
علم رجال، مطرح شده است.
متن کتاب در سه «مرآة» تنظیم شده است که عبارت‌اند از: مصطلحات رجالی؛ تفصیل شرح حال جماعتی از راویان حدیث که محل اختلاف‌اند؛
آنچه
فقیه در استنباط نیاز دارد.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
شیخ الاسلام تبریزی،
محمود (م ۱۳۱۰ ق) صاحب کتاب، کتاب فی علم الدرایة و الرجال است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال السید المیرزا
محمود هم فهرست نموده است.
یزدی مشهدی،
احمد بن حسن (م ۱۳۱۰ ق) مؤلف کتاب، درجات الاصحاب است.
محقق تهرانی در مصفی المقال
اشاره می‌نماید که این کتاب در علم رجال تالیف شده است.
ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال المولی
احمد الیزدی هم فهرست نموده است.
مدرس رضوی،
محمد علی (۱۲۳۹ - ۱۳۱۱ ق) مؤلف کتاب، رسالة فی الدرایة و الرجال می‌باشد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان اشاره می‌نماید که این نسخه، مختصر و ناقص بوده است.
از جمله مباحث این کتاب، بحث از وجه نیاز به علم رجال است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال المیرزا
محمد علی هم فهرست نموده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
اصفهانی،
محمد جواد (م ۱۳۱۲ ق) مؤلف کتاب تلخیص خلاصة العلامة است.
این کتاب در تلخیص
خلاصة الاقوال علامه حلی نوشته شده است.
مرحوم
احمد بیان اصفهانی در
خلد برین از این کتاب نام برده است.
محقق تهرانی در الذریعه
این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد جواد الاصفهانی فهرست نموده است.
تستری (شوشتری)، عبد الرحیم بن
محمد علی (۱۲۲۶ - ۱۳۱۳ ق) صاحب کتاب، منظومة فی الرجال می‌باشد.
این منظومه در آخر منظومه اصولی این مؤلف به نام نتیجة الانظار آورده شده است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان ارجوزة فی الرجال و نیز با عنوان رجال
الشیخ عبد الرحیم
فهرست نموده است.
جابلقی بروجردی، سید علی اصغر (م ۱۳۱۳ ق) صاحب تألیفی با عنوان، طرائف (ظرائف) است. المقال فی معرفة طبقات الرواة، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی العامة، ۱۴۱۰ ق، ج۲، اول.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف، باب‌های دهگانه و خاتمه است. مقدمه مؤلف در تعریف
علم رجال و
درایه، بیان رموز کتاب و بررسی ویژگی‌های آن است.
متن کتاب در بیان طبقات رجال حدیث است که مشتمل بر ۳۱ طبقه‌اند، به این ترتیب که مؤلف در طبقه اول، رجال زمان حیات خود را معرفی کرده و سپس به ترتیب، رجال طبقه‌های بعدی تا طبقه سی و یکم (که شامل
صحابیان رسول خدا است).را ذکر کرده است. این مجموعه در باب اول کتاب آمده است.
در نه باب دیگر، عناوین زیر مورد بحث واقع شده‌اند:
باب دوم و سوم، در القاب رجال؛ باب چهارم، ذکر اسامی، القاب،
کنیه و حالات
معصومان (علیهم‌السلام)؛ باب پنجم، مذاهب و فرقه‌های بعد از
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)؛ باب ششم، اقسام حدیث نزد متاخران؛ باب هفتم، اسباب مدح و ذم؛ باب هشتم، سبب اختلاف مذاهب؛ باب نهم، بیان دوازده فایده رجالی؛ باب دهم، بیان حالات مفصل بعضی از صحابیان و بزرگان علم رجال.
خاتمه کتاب، مشتمل بر چند «امر» است:
امر اول، معرفی بسیاری از
مشایخ علم رجال؛ امر دوم، طرق و
مشایخ مؤلف کتاب به کتابهای حدیثی و... ؛ امر سوم، مختصری از زندگی نامه مؤلف کتاب.
مقدمه مرحوم
آیت‌الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی (رحمه‌الله) در شرح حال مؤلف کتاب، با عنوان «الظرائف فی ترجمة صاحب الطرائف»، در اول کتاب آورده شده است. مقدمه محقق در بیان جایگاه علم به طبقات در علم رجال و معرفی کتاب است.
شایان ذکر است که این کتاب با عنوان ظرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال به چاپ رسیده است. محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان طبقات الرجال و نیز با عنوان رجال السید علی اصغر
فهرست نموده است.
یزدی زواری، سید جمال الدین
محمد (م ۱۳۱۳ ق) مؤلف کتاب، لطائف الاقوال فی معرفة الرجال است.
مصنف، نام این کتاب را در فهرست آثار خود، در آخر کتاب الاوائل آورده است.
محقق تهرانی در مصفی المقال
اظهار داشته که این کتاب به چاپ رسیده است. ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال السید جمال الدین
محمد هم فهرست نموده است.
شروقی، علی (۱۲۳۷ - ۱۳۱۴ ق) صاحب کتاب، کتاب فی الرجال است.
محقق تهرانی به نسخه‌ای از این کتاب، نشانی داده است.
لنکرانی،
محمد ابراهیم (م ۱۳۱۴ ق) صاحب کتاب رجالی، رسالة فی الدرایة والرجال می‌باشد.
مرحوم
محمد کوفی در
الشجرة الطیبة، این کتاب را در فهرست آثار این مؤلف آورده است.
بحرانی قطیفی،
احمد بن صالح (۱۲۵۱ - ۱۳۱۵ ق) مؤلف کتاب رجالی با عنوان، حاشیة علی رجال النجاشی می‌باشد.
حاشیة علی منهج المقال فی علم الرجال نیز از دیگر تألیفات بحرانی قطیفی میرباشد.
این حاشیه بر کتاب
منهج المقال مشهور به الرجال الکبیر
میرزا محمد استر آبادی (م ۱۰۲۸ ق).آورده شده است. مرحوم
سلیمان بلادی بحرانی (م ۱۳۴۰ ق).در
انوار البدرین، متذکر این حاشیه شده است.
زاد المجتهدین فی شرح بلغة المحدثین، از دیگر تألیفات بحرانی قطیفی است. تحقیق: ضیاء بدر آل سنبل، ۱۴۱۴ ق، ج۲.
این شرح بر کتاب
بلغة المحدثین سلیمان ماحوزی (م ۱۱۲۱ ق) آورده شده است. از آن جا که بلغة المحدثین به صورت مختصر و مجمل به توثیق یا مدح
راویان پرداخته است، این شرح به صورتی مفصل، حالات و خصوصیات رجال مذکور را بیان داشته است؛ لیکن مؤلف، موفق نشده است به شرح حال راویان، بیشتر از آنهایی که نامشان با حرف همزه آغاز شده، بپردازد.
در این شرح، مؤلف به نکات ذیل توجه داشته است: ایشان علاوه بر نقل مطالب کتاب بلغة المحدثین، اقوال و جملات علمای علم رجال متقدم و متاخر را ذکر می‌نماید و در مورد بعضی از اقوال، توضیحاتی را بیان کرده است.
در اکثر شرح حال‌ها، ضبط اسامی و تمییز مشترکات بیان شده‌اند و در مواردی، به حسب مناسبت آن شرح حال، فواید رجالی بیان شده است. محقق کتاب، فهرستی از این فواید را در آخر کتاب، بیان داشته است. مقدمه محقق، شامل بررسی ویژگی‌های کتاب، شرح مختصر احوال بعضی از بزرگان
علم رجال و زندگی نامه مؤلف است.
در آخر مقدمه، محقق، متن رساله الحق الواضح فی احوال العبد الصالح علی بن حسن بلادی قطیفی فیرحی را در شرح حال
احمد بن صالح بحرانی، با تحقیق ضیاء بدر آل سنبل، آورده است.
شریعتمدار استر آبادی، علی بن
محمد جعفر (م ۱۳۱۵ ق) صاحب کتاب رجالی، رموز الاقوال و کنوز بروز احوال الرجال می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر شرح حال رجال مؤلف و راوی است و به جهت اختصار در لفظ، رمزهایی برای کتاب‌هایی که مطالب از آنها اتخاذ شده و رموزی برای اسامی مؤلفان، به کار گرفته شده است. این رموز، بیشتر در الرجال الکبیر به کار رفته است. مؤلف در کتاب غایة الآمال خود، از این کتاب نام می‌برد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ علی هم فهرست نموده است.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
غایة الآمال فی استعلام احوال الرجال، از دیگر آثار شریعتمدار استر آبادی می‌باشد.
این کتاب، شرح و تکمله‌ای بر کتاب
منتهی المقال، معروف به رجال ابی علی
ابو علی محمد بن اسماعیل حایری (م ۱۲۱۶ ق) است.
متن کتاب، مشتمل بر شرح حال رجال در ذیل سه عنوان «اصل»، «فصل» و «وصل» است. قسمت اصل، مشتمل بر کلام ابو علی حایری است. قسمت فصل، مشتمل بر سخنان علمای دیگر در مورد شخصیت مورد بحث است و قسمت وصل، در بردارنده دیدگاه مصنف کتاب است. مصنف در کتاب، شرح حال و فهرستی از تالیفات خود بیان کرده است.
محقق تهرانی در الذریعه
از این کتاب با عنوان شرح رجال ابی علی نیز نام برده است. نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
مبدا الآمال نیز از دیگر آثار شریعتمدار استر آبادی می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر بیان و شرح قواعدی در
علم حدیث،
علم درایه و
علم رجال است و در چهار مقدمه و سه «کتاب» با این عناوین تنظیم شده است:
مقدمه اول، در تعریف علم رجال؛
مقدمه دوم، شامل اسامی کتابهای رجالی؛
مقدمه سوم، در شرح حال مؤلف؛
مقدمه چهارم، شامل
مشایخ رجال و مؤلفان کتابهای رجالی.
متن این اثر هم شامل مطالب زیر است:
کتاب اول، در علم رجال؛
کتاب دوم، در علم درایه؛
کتاب سوم، در علم حدیث.
سید احمد حسینی در
التراث العربی ، این کتاب را با عنوان مبدا الآمال فی قواعد الحدیث والدرایة والرجال، فهرست نموده است.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
از دیگر آثار شریعتمدار استر آبادی المبدا والمآل است.
این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویان
حدیث است که بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند. مؤلف، این معجم را از کتابهای رجالی و حدیثی، خصوصا از
نقد الرجال سید میر مصطفی تفرشی (م ۱۰۴۴ ق) تهیه نموده و ضبط اسامی و نسب‌های مشکل را به آنها اضافه نموده است. مؤلف همچنین در ذیل عنوان «فصل»، شرح حال علمای مشهور را بیان داشته است و در نهایت، پنج فایده رجالی را مورد بحث قرار داده است.
سید
احمد حسینی در التراث العربی
، این کتاب را با عنوان المبدا والمآل فی توسط شرح احوال الرجال، فهرست نموده است.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
الموضحة از دیگر کتب شریعتمدار استر آبادی است.
مؤلف، این کتاب را در تصحیح اکثر اسناد
تهذیب الاحکام و
الاستبصار و برخی کتابهای دیگر، تالیف کرده است.
از دیگر آثار شریعتمدار استر آبادی می‌توان از کتابی با عنوان، منتخب الاقوال فی اجمال احوال الرجال نام برد.
مؤلف، اسامی چهار کتاب اخیر را در کتاب غایة الآمال خود، بیان داشته است.
شهرستانی حایری،
محمد حسین (م ۱۳۱۵ ق)، از علمای بزرگ جهان
اسلام و صاحب تألیفات مختلف و با ارزش می‌باشد از جمله آثار وی می‌توان از کتابی رجالی با عنوان رسالة الدرایة والرجال نام برد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده نموده است. نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
کلباسی اصفهانی، ابو المعالی (۱۲۴۷ - ۱۳۱۵ ق) از زاهدترین، عابدترین، دانشمندترین اعاظم عصر خویش، در علوم مختلف،
مجتهد و صاحب نظر بود.
شیخ عباس قمی در
الکنی و الالقاب می فرماید: ابوالمعالی اصفهانی،
عالم فاضل، متفکر دقیق، بسیار
احتیاط کننده و دارای تألیفات فراوان بوده است، از جمله تألیفات وی کتاب،
الرسائل الرجالیة ، می‌باشد. تحقیق:
محمد حسین درایتی، قم: دار الحدیث، ۱۴۲۲ق/ ۱۳۸۰ش، ج۴، اول.
مرحوم ابو المعالی کلباسی، رساله‌های بسیاری در
علم رجال تالیف نموده که مجموعه این رساله‌ها در کتابی با عنوان الرسائل الرجالیة به چاپ رسیده است. فهرست اسامی این رساله‌ها به ترتیب عبارت‌اند از:
۱ - رسالة فی ثقة؛
۲ - رسالة فی جواز الاکتفاء فی تصحیح الحدیث بتصحیح الغیر و عدمه؛
۳ - رسالة فی تزکیة الرواة من اهل الرجال؛
۴ - رسالة فی اصحاب الاجماع؛
۵ - رسالة فی النجاشی؛
۶ - رسالة فی ابن الغضائری؛
۷ - رسالة فی
الشیخ البهائی؛
۸ - رسالة فی المحقق الخوانساری؛
۹ - رسالة فی الصحیفة السجادیة؛
۱۰ - رسالة فی التفسیر المنسوب الی الامام العسکری؛
۱۱ - رسالة فی ابی بکر الحضرمی؛
۱۲ - رسالة فی ابی داوود؛
۱۳ - رسالة فی
احمد بن
محمد؛
۱۴ - رسالة فی حسین بن
محمد؛
۱۵ - رسالة فی حفص بن غیاث و
سلیمان بن داوود و قاسم بن
محمد؛
۱۶ - رسالة فی
حماد بن عثمان؛
۱۷ - رسالة فی عبدالله بن
محمد؛
۱۸ - رسالة فی علی بن حکم؛
۱۹ - رسالة فی علی بن سندی؛
۲۰ - رسالة فی علی بن
محمد؛
۲۱ - رسالة فی
محمد بن ابی عبدالله؛
۲۲ - رسالة فی
محمد بن ابی عمیر؛
۲۳ - رسالة فی
محمد بن الحسن؛
۲۴ - رسالة فی
محمد بن زیاد؛
۲۵ - رسالة فی
محمد بن سنان؛
۲۶ - رسالة فی
محمد بن الفضیل؛
۲۷ - رسالة فی
محمد بن قیس؛
۲۸ - رسالة فی معاویة بن شریح؛
۲۹ - رسالة فی لزوم نقد
المشیخة.
مؤلف در هر یک از این رساله‌ها، به طور مبسوط در مورد عنوان رساله، مطالبی را مورد بحث و تحقیق قرار داده است.
مقدمه محقق، شامل دو فصل و یک خاتمه است. در فصل اول، شرح حال مصنف، و در فصل دوم، طریق مصنف در تالیف این رساله‌ها به صورت مختصر، و در خاتمه، روش تحقیق در این کتاب، مورد بحث واقع شده است.
در جلد چهارم، فهارس مختلف مجموعه رسایل، ارائه شده است.
محقق تهرانی در
الذریعه این کتاب را با عنوان الرسائل الرجالیة و با عنوان‌های رجال
الشیخ المیرزا ابی المعالی
و الفوائد الرجالیة
هم فهرست نموده است. شایان ذکر است که ایشان بسیاری از این رساله را به طور مستقل، فهرست کرده و عنوان مستقل داده است.
کلانتری نوری، ابوالفضل (۱۲۷۳ - ۱۳۱۶ ق) صاحب کتاب، حاشیة علی رجال النجاشی است.
محقق تهرانی، نسخه‌های از این حاشیه را مشاهده کرده و نشانی داده است.
الدر الفتیق نیز از دیگر آثار کلانتری نوری می‌باشد.
محقق تهرانی در ذیل عنوان این کتاب اشاره کرده است که این کتاب در
علم رجال نوشته شده و نسخه آن را نزد فرزند مؤلف، مشاهده نموده است.
ایشان در الذریعه
این کتاب را با عنوان رجال المیرزا ابی الفضل الطهرانی فهرست نموده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
از دیگر آثار کلانتری نوری کتاب، رسالة فی اصحاب الاجماع، می‌باشد.
مرعشی تبریزی ، شرف الدین علی بن
محمد (م ۱۳۱۶ ق) صاحب کتاب تعلیقة علی رجال الکبیر می‌باشد.
این تعلیقه بر کتاب
منهج المقال فی علم الرجال، مشهور به رجال الکبیر
میرزا محمد استر آبادی تالیف شده است.
از دیگر آثار مرعشی تبریزی کتاب، حاشیة علی منتهی المقال فی علم الرجال است.
این حاشیه، بر کتاب
منتهی المقال محمد بن اسماعیل مازندرانی نوشته شده است.
محقق تهرانی در
مصفی المقال ، از این حاشیه با عنوان تعلیقة علی رجال ابی علی هم نام برده است.
چهار سوقی، سید میرزا
محمد هاشم (۱۲۳۵ - ۱۳۱۸ ق) مؤلف کتاب، شرح
مشیخة الفقیه می‌باشد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این شرح را در کتابهای
سید محمد یزدی طباطبایی مشاهده کرده و فهرست نموده است.
الفوائد الرجالیة نیز از آثار چهار سوقی است.
محقق تهرانی می‌گوید که مؤلف از این کتاب در اجازه خود برای
شیخ الشریعه، نام برده است. ایشان در
الذریعه ، این کتاب را با عناوین مجمع الفوائد و مخزن الفرائد و معدن الفوائد، فهرست کرده است. نیز در
مصفی المقال اشاره کرده که این دو عنوان از اسامی دیگر الفوائد الرجالیةاند.
ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال السید
محمد هاشم الچهار سوقی هم فهرست نموده است.
از دیگر کتب رجالی چهار سوقی کتاب، رسالة فی احوال ابی بصیر می‌باشد.
ابو بصیر، از کنیه‌های مشترکی است که جمعی از راویان به آن شناخته شده‌اند. از دیر زمان، در تعیین مراد از ابو بصیر در اسناد
روایات، اختلاف بوده است. مؤلف این رساله نیز تمییز این
کنیه مشترک را مورد توجه قرار داده و اشخاصی را که به این کنیه شناخته شده‌اند، معرفی کرده و از توثیق و تضعیف آنها بحث کرده است.
وی با بررسی اسناد روایات، در نهایت به این نکته می‌رسد که ابو بصیر به صورت مطلق و بدون هیچ قرینه‌ای، به ابو بصیر لیث بن بختری مرادی و یحیی بن ابی القاسم اطلاق شده است و هر دو نفر، موثق و مورد اعتمادند.
بر این اساس، روایاتی که در اسناد آنها نام ابو بصیر دیده می‌شود، از جهت
راوی مورد اشکال نیستند. مؤلف به تفصیل، اسناد روایات و کتب رجالی و همچنین اقوال رجالیان را در این موضوع، مطرح کرده و بدانها استناد کرده است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این رساله را با عنوان ترجمة ابی بصیر فهرست نموده و متذکر شده است که این رساله، در ضمن مجموعه رسائل این مؤلف با عنوان معدن الفوائد، به چاپ رسیده است. محقق تهرانی آورده است که این رساله، در ضمن مجموعه رسایل این مؤلف با عنوان «
معدن الفوائد»، به چاپ رسیده است.
شریعتمدار استر آبادی،
محمد حسن (۱۲۴۹ - ۱۳۱۸ ق)صاحب کتاب رجالی، مجموعة الفوائد المتفرقة می‌باشد.
مؤلف، مباحثی را در مورد
اصحاب اجماع، در این کتاب مورد بحث قرار داده است.
مظاهر الآثار از دیگر آثار شریعتمدار استر آبادی می‌باشد.
این کتاب در زمینه مطالبی از اسناد و متون اخبار
ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) تالیف شده است.
کتاب، در پنج جلد تالیف شده است. مقدمه جلد اول، مشتمل بر مطالبی در
علم حدیث،
درایه، قواعد رجالی، شرح حال تعدادی از
صحابیان و
تابعیان و
خلفای اموی و
عباسی،
راویان و
مشایخ موثق، علمای متاخر و متقدم است. همچنین اسامی فرقه‌های شیعه غیر امامی و تاریخ ائمه معصوم (علیهم
السّلام).و سفرای ممدوح و مذموم آورده شده است.
جلدهای دیگر این کتاب، در بردارنده مباحثی چون حیات
پیامبر اکرم و
امیرمؤمنان، ذکر مناقب، فضایل و مصیبت‌های وارد شده بر
ائمه معصوم (علیهم‌السلام)، اخبار در احوال
امام حسین (علیه‌السّلام) و
اهل بیت ایشان و بیان مقتل امام حسین (علیه
السّلام) است.
محقق تهرانی در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد حسن بن المولی
محمد جعفر هم فهرست نموده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
نراقی، میرزا ابوالقاسم (م ۱۳۱۹ ق) مؤلف کتاب، شعب المقال فی احوال الرجال، می‌باشد. تصحیح:
محمد علی نحوی، یزد: چاپ خانه گل بهار، ص۲۴۸.
این کتاب، مشتمل بر چهار «شعبه» است. البته مؤلف در مقدمه کتاب، آن را مشتمل بر هشت شعبه می‌داند؛ اما محقق در مقدمه خود بر کتاب، متذکر می‌شود که تنها چهار شعبه از آن را در اختیار دارد.
محقق تهرانی در الذریعه
بیان می‌کند که آنچه از این کتاب به چاپ رسیده، تنها شامل چهار شعبه است:
شعبه اول، در بیان احتیاج به علم رجال، تعارض
جرح و تعدیل و اصطلاحات مدح و قدح؛
شعبه دوم، اسامی رجالی که تنها به وثاقت، توصیف شده‌اند؛
شعبه سوم، اسامی رجالی که در وثاقت آنها اختلاف است؛
شعبه چهارم، اسامی رجالی که در مورد آنها مدح بدون وثاقت وارد شده است.
به دنبال ذکر اسامی در هر شعبه، تعبیرهای دال بر وثاقت و مدح، بیان شده است.
اسامی موجود در هر شعبه، بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
مصحح کتاب، در مقدمه، شرح حال مختصری از مؤلف و چگونگی دسترسی و چاپ کتاب را بیان داشته است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال المیرزا ابی القاسم نجم الدین النراقی هم فهرست نموده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
نوری طبرسی، میرزا حسین (۱۲۵۴ - ۱۳۲۰ ق)
محدث و رجالی بزرگ و چهره سرشناس علمای
شیعه در
قرن چهاردهم هجری به شمار می‌آید وی دارای آثار با ارزشی است از آن جکله کتاب، تعلیقة علی توضیح المقال می‌باشد.
این کتاب، تعلیقه و مستدرکی بر خاتمه کتاب
توضیح المقال فی علم الرجال ملا علی کنی (م ۱۳۰۶ ق).است.
محقق تهرانی در الذریعه
می‌گوید که کتاب توضیح المقال، در دو نوبت به همراه رجال
شیخ ابی علی چاپ شده است.
در چاپ اول، مؤلف، فهرست و شرح حال شصت نفر از
مشایخ رجال عصر خود را آورده است. مؤلف در چاپ دوم، مستدرک مرحوم نوری را که مشتمل بر شرح حال شصت نفر دیگر از
مشایخ بوده، بر خاتمه کتاب خود، اضافه نموده است. بنابراین، تعلیقه مرحوم نوری بر توضیح المقال، به منظور کامل‌تر کردن فهرست و شرح حال
مشایخ رجالی‌ای است که در توضیح المقال آورده شده است.
حاشیة علی منتهی المقال فی علم الرجال از دیگر آثار رجالی محدث نوری می‌باشد.
این حاشیه، توسط مؤلف بر
منتهی المقال محمد بن اسماعیل مازندرانی (م ۱۲۱۶ ق).نوشته شده است.
کتاب خاتمة
مستدرک الوسائل نیز از آثار رجالی محدث نوری است..
منتشر شده در ضمن: مستدرک الوسائل. تحقیق: مؤسسة آل البیت (علیهم
السّلام). لاحیاء التراث، قم: مؤسسة آل البیت (علیهم
السّلام).لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ - ۱۴۱۶ ق، ج۹.
این کتاب، مشتمل بر دوازده فایده است که عبارت‌اند از:
فهرست مصادر مستدرک الوسائل؛
شرح تفصیلی مصادر مستدرک الوسائل؛
طرق مصنف به روایات؛
خصوصیات کتاب
الکافی؛
شرح
مشیخه کتاب
من لا یحضره الفقیه؛
شرح
مشیخه تهذیب الاحکام؛
اصحاب اجماع؛
امارات عام توثیق اصحاب
امام صادق (علیه‌السلام)؛
اخبار حسن والفاظ توثیق و امارات وثاقت؛
راویات ثقه و ممدوح؛
دیدگاه اخباری‌ها در حجیت قطع؛
جایگاه و فضیلت
علم حدیث.
مقدمه محقق در معرفی کتاب، و معرفی تفصیلی هر یک از فواید دوازده گانه کتاب است.
میرزا یحیی مستوفی اصفهانی (م ق ۱۴)، حاشیه‌ای بر این کتاب نوشته است و
محقق تهرانی در
الذریعه ، به آن نشانی داده است.
طه نجف،
محمد (۱۲۴۱ - ۱۳۲۳ق) مؤلف کتاب رجالی با عنوان،
اتقان المقال فی احوال الرجال می‌باشد. نجف: المطبعة العلویة، ۱۳۴۰ق، ص۳۹۸.
این کتاب در سه بخش تنظیم شده است که عبارت‌اند از: شرح حال راویان ثقه، حسن و ضعیف. در هر بخش، اسامی بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
در قسم اول، در توثیق
راویان از شرح حال آنها و سخن
ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) استفاده شده است.
در قسم دوم (حسان)، مدح این راویان یا از اخبار و یا از قراین تهیه شده است.
در قسم سوم (ضعفا) نیز ضعف راویان یا از روایاتی که بر جرح و فساد
مذهب آنها دلالت دارد و یا بر اساس مهمل بودن آنها آورده شده است.
مقدمه مختصر کتاب، در بردارنده ضرورت
علم رجال، و بیان رموز به کار رفته در ارتباط با کتابهای رجالی است که از آنها شرح حال راویان اخذ شده است.
مؤلف در هر بخش در شرح حال هر راوی، ضمن بیان این که در مورد این شخصیت در هر یک از مصادر رجالی اولیه چه مطالبی وجود دارد، به هر نوع مطلبی که مشخص کننده احوال راوی باشد، اشاره می‌نماید که عبارت‌اند از: بیان نام کتاب راوی و ذکر طریق مؤلف به آن کتاب، و نام،
کنیه و
لقب راوی به همراه تصحیف‌هایی که احتمالا در این موارد ملاحظه شده است. همچنین مشخص شده است که وی از اصحاب کدام یک از ائمه معصوم (علیهم
السّلام) بوده و سخنان معصومان (علیهم
السّلام) در مورد این شخصیت، بیان شده است.
راوی و مروی عنه هر راوی به طور محدود مشخص شده و ادله‌ای که بر توثیق یا حسن و یا ضعف راوی دلالت کند، بیان شده است. شایان ذکر است که در وهله اول، نام این کتاب احیاء الاموات من اسماء الرواة بوده است و سپس مؤلف از این نام عدول کرده و آن را اتقان المقال فی احوال الرجال نامیده است.
محقق تهرانی در الذریعه
این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد طاها نجف فهرست نموده است.
کشمیری غروی، سید مرتضی (۱۲۶۸ - ۱۳۲۳ ق) صاحب کتاب رجالی با عنوان اعلام الاعلام فی الرجال می‌باشد.
محقق تهرانی به نسخه‌ای از این کتاب، نشانی داده است. ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال السید مرتضی فهرست کرده است.
نقوی لکهنوی،
محمد بن هاشم (۱۲۴۲ - ۱۳۲۳ ق) مؤلف کتاب، مسلک الفطن النبیة می‌باشد.
این کتاب، در شرح احوال سندهای کتاب
من لا یحضره الفقیه است. محقق تهرانی اشاره می‌کند که مقدار کمی از اول این کتاب را نزد فرزند مؤلف مشاهده نموده و احتمالا کتاب به طور کامل تالیف نشده است.
منتخب تلخیص المقال از آثار رجالی نقوی لکهنوی می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویان و رجال حدیث است و براساس حروف الفبا تنظیم شده است و در آخر، کنیه‌ها و القاب آورده شده است.
در این کتاب حاشیه‌های مصنف بر
تلخیص المقال میرزا محمد استر آبادی (م ۱۰۲۸ ق).و نیز حاشیه‌های
آقا محمدعلی کرمانشاهی بر
نقد الرجال سید میر مصطفی تفرشی (م ۱۰۴۴ ق).آورده شده است.
از دیگر آثار نقوی لکهنوی کتاب، نظم اللئالی فی علم الرجال می‌باشد.
محقق تهرانی در
الذریعة می‌گوید که این کتاب، مشتمل بر مطالبی است که کسی در کتابهای رجالی به آنها اشاره نکرده و جمع آوری ننموده است.
در مقدمه کتاب، تاریخ زندگی
معصومان (علیهم‌السّلام) و بعضی از فواید رجالی مطرح شده است. وی نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
دنبلی خویی، (شهید) ابراهیم (۱۲۴۷ - ۱۳۲۵ ق)، عالم نامدار، از نوابغ روزگار و دارای صفات
حمیده و اوصاف کثیره است، وی صاحب کتاب رجالی،
ملخص المقال فی تحقیق احوال الرجال می‌باشد.
این کتاب در بیان احوال رجال است و تنظیم و ترتیب آن هم بر اساس احوال رجال انجام شده است.
کتاب با بیان چند فایده رجالی شروع شده است. سپس
راویان، بر چهار گروه تقسیم شده‌اند و در هر گروه، راویان مختص به آن مورد، فهرست شده‌اند و شرح حال آنها بیان شده است که این گروه‌ها عبارت‌اند از: ثقات، حسان، موثقان، ضعفا، مجاهیل، و اشخاصی که رتبه آنها به ممدوحان و مذمومان می‌رسد. در نهایت، کتاب با بیان کنیه‌ها و القاب، به اتمام رسیده است.
محقق تهرانی در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان کتاب الرجال فهرست نموده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
طارمی زنجانی، جواد (۱۲۶۳ - ۱۳۲۵ ق) مؤلف کتاب، مشکل الرجال فی منتهی المقال می‌باشد.
محمد حسن زنجانی، مؤلف انیس الطلاب، نام این کتاب را در فهرست آثار مؤلف آورده است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ جواد طارمی هم فهرست نموده است.
مستوفی اصفهانی، میرزا یحیی (م ۱۳۲۶ ق) صاحب کتاب رجالی، شرح
مشیخة الفقیه می‌باشد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعه
این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ میرزا یحیی الاصفهانی هم فهرست نموده است.
تستری (شوشتری)، محمدباقر (م ۱۳۲۷ ق) مؤلف کتاب، تلخیص خاتمة الفوائد الغاضریة است.
کتاب
الفوائد الغاضریة محمدعلی آل کشکول (ق ۱۳) مشتمل بر سه قسمت: مقدمه، فواید و خاتمه است.
مؤلف در خاتمه کتاب، تاریخ حیات معصومان (علیهم
السّلام) را به طور مفصل مورد بحث قرار داده است. سپس
محمد باقر شوشتری، این خاتمه را تلخیص نموده است.
محقق تهرانی در
مصفی المقال و نیز در الذریعه
، در شرح کتاب الفوائد الغاضریة به وجود این تلخیص اشاره نموده و متذکر شده است که این تلخیص را در بعضی از مجموعه‌های ایشان، مشاهده نموده است.
حاشیة علی التعلیقة البهبهانیة، نیز از دیگر آثار شوشتری می‌باشد.
این حاشیه، بر فواید پنجگانه رجالی مرحوم
وحید بهبهانی در ابتدای تعلیقه‌ای که وی بر کتاب
منهج المقال میرزا محمد استر آبادی نوشته، آورده شده است.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از التعلیقة البهبهانیة را (که با خط مرحوم باقر شوشتری نوشته شده و در آن متذکر شده است که فواید پنجگانه رجالی این تعلیقه را بر
شیخ خود قرائت نموده است و به همراه حاشیه خود، حاشیه خلیلی را بر این تعلیقه آورده)، مشاهده نموده است.
گفتنی است که اگر چه این حاشیه با عنوان، حاشیة علی التعلیقة البهبهانیة آمده است؛ اما این حاشیه، تنها بر مقدمه این تعلیقه، یعنی الفوائد الرجالیة آورده شده است.
محقق تهرانی در مصفی المقال
، این حاشیه را با عنوان تعلیقات علی الفوائد الرجالیة، معرفی نموده است. ایشان همچنین در الذریعه
، این کتاب و کتاب تلخیص خاتمة الفوائد الغاضریة را با عنوان رجال المولی باقر التستری هم فهرست نموده است.
علیاری تبریزی، ملا علی (۱۲۳۶ - ۱۳۲۷ ق)، وی خلاصه
فقها و عالمان بزرگ
نجف اشرف در
تبریز شمرده می‌شد. او با تدریس علوم و تهذیب نفوس، به
تربیت طالبان
علم و
معنویت همت گماشت و شاگردان بسیاری را تقدیم تاریخ
تشیع کرد. وی دارای آثار علمی فراوانی می‌باشد از آن جمله کتابی رجالب با عنوان
بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال، می‌باشد. بنیاد فرهنگ
اسلامی حاج
محمد حسین کوشانپور، ج۷.
این کتاب، در شرح کتاب
زبدة المقال فی علم الرجال سید حسین بن سید رضا بروجردی (م ۱۲۷۶ ق) تالیف شده است. مؤلف در ابتدا در دوازده فصل، به بیان کلیاتی در شناسایی مبانی و شیوه‌های
علم رجال و مصطلحات رجالی پرداخته است و سپس در ۲۸ باب، به عدد و ترتیب حروف الفبا، احوال رجال حدیث را مورد بررسی قرار داده است.
مرحوم
سید شهاب الدین مرعشی نجفی (م ۱۳۶۹ ش) در بیان زندگی نامه ملا علی علیاری تبریزی و اجازات روایی وی و نیز در معرفی کتاب بهجة الآمال، مقدمه‌ای با عنوان غایة الآمال فی ترجمة صاحب بهجة الآمال تالیف نموده که در اول این کتاب، آورده شده است.
فرزند مؤلف،
میرزا محمدحسن علیاری، تمام جلدهای این کتاب و کتاب منتهی الآمال را به صورت مختصر، فهرست نموده و در کتابی با عنوان مختصر المقال، جمع آوری نموده است.
محقق تهرانی در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال المولی علی و نیز با عنوان بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال و منتهی الآمال فی علم الرجال
فهرست نموده است. مرحوم مرعشی نجفی در مقدمه بهجة الآمال (که در هفت جلد چاپ شده است) کتاب را پنج مجلد دانسته که سه جلد آن شرح زبدة المقال دو جلد دیگر، منتهی الآمال در تکمیل زبدة المقال است که
راویان متاخر و مجهول را در بردارد. اما در نسخه چاپی این کتاب، منتهی الآمال و شرح آن به طور کامل مشخص نشده‌اند؛ اگر چه که نام بسیاری از متاخران، همچون
صاحب حدائق و غیر ایشان در آن موجود است و بر این اساس، احتمال گنجاندن منتهی الآمال در متن حاضر وجود دارد. شاهد بر این مطلب، اتمام‌های موجود در آخر مجلدات است که در پایان جلد هفتم، تاریخ ۱۳۱۸ق، ذکر شده و در پایان منتهی الآمال و شرح آن هم همین تاریخ آمده است. از سوی دیگر، حروف الفبا (که مبنای ترتیب کتاب است) با توجه به تعدد دو کتاب، تکرار نشده است.
منتهی الآمال فی تتمیم زبدة المقال نیز از دیگر آثار علامه علیاری می‌باشد.
مرحوم سید حسین بن سید رضا حسینی بروجردی (م ۱۲۷۶ ق).در کتاب خود به نام زبدة المقال (نخبة المقال)، از ذکر اسامی راویان مجهول و شرح حال علمای متاخر، اجتناب نموده است و به همین دلیل، مرحوم ملا علی علیاری تبریزی در ابتدا، این کتاب را در تکمیل و تتمیم آن تالیف نموده و سپس در شرح این منظومه، کتاب منتهی الآمال فی تتمیم زبدة المقال را تالیف نموده است.
به منظور تکمیل معرفی این کتاب، به مطالب ذکر شده در ذیل عنوان بهجة الآمال، تالیف همین مؤلف، مراجعه شود.
محقق تهرانی در الذریعه
این کتاب را با عنوان منظومة فی تتیم زبدة المقال فهرست نموده است.
بروجردی جالبردی،
محمد علی (م ۱۳۲۸ ق) مؤلف کتاب رجالی، عدة الخلف فی عدة السلف می‌باشد.
این کتاب، منظومه‌ای در
علم رجال است که مشتمل بر دو باب است: باب اول، در بیان احوال
علما و مجتهدان است که در ده فصل تنظیم شده است، به این ترتیب که در فصل اول، بیان احوال
علمای قرن سیزدهم مطرح شده و به همین ترتیب، در فصل‌های مختلف، شرح احوال علما در قرن‌های قبل مطرح شده است و در فصل دهم،
علمای قرن چهارم و قبل از آن، مورد بحث قرار گرفته‌اند.
باب اول، همچنین دارای یک خاتمه است که در بردارنده شش فایده رجالی است که عبارت‌اند از:
مشایخ طوسی،
مشایخ صدوق،
مشایخ کلینی،
زنان راوی، کنیه‌ها، القاب و انساب، و در پایان، بیان احوال جمعی از
علمای قرن چهاردهم است.
باب دوم این کتاب، مشتمل بر دوازده مقاله در مورد هر یک از
ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) است که در هر مقاله، هشت فصل در مورد هر
معصوم آمده و نام،
لقب،
نسب، تاریخ زندگی، ولادت، اوصاف، معجزات،
اصحاب آنان که دارای تالیف بوده‌اند، و اسامی سایر اصحاب آنها مورد بحث قرار گرفته است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد علی هم فهرست نموده است. نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
حسینی، سید حسین (م ۱۳۳۲ ق) صاحب کتاب رجالی با عنوان، اکسیر المقال فی مشاهیر الرجال می‌باشد.
محقق تهرانی در جای خود به نام این کتاب اشاره ننموده؛ اما در این نشانی و در ذیل عنوان رجال السید حسین و نیز در
مصفی المقال ، این کتاب را با عنوان ذکر شده، فهرست نموده است.
تهرانی،
محمد تقی (م ۱۳۳۲ ق) مؤلف کتاب رجالی با عنوان، رسالة فی درایة الحدیث و قواعد علم الرجال می‌باشد.
بهاری همدانی،
محمد باقر (م ۱۳۳۳ ق) مؤلف کتاب رجالی، تلخیص الرسائل الرجالیة است.
این کتاب، در تلخیص کتاب الرسائل الرجالیة
سید محمدباقر شفتی (م ۱۲۶۰ ق) آورده شده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
رسالة فی ترجمة ابی بصیر، نیز از دیگر آثار بهاری همدانی می‌باشد.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
کتاب، روح الجوامع فی المهذب من الکتب الجوامع الرجالیة نیز از آثار بهاری همدانی است.
این کتاب، تلخیصی از جوامع رجالی، مانند الرسائل الرجالیة سید حجة
الاسلام اصفهانی و اکثر از جامع الرواة
محمد اردبیلی است.
محقق تهرانی، نسخه‌هایی از این کتاب را در کتاب خانه‌های مختلف مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد باقر الهمدانی هم فهرست نموده است.
نسخه‌های خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های ایران موجود است.
خاقانی نجفی، علی بن حسین (م ۱۳۳۴ ق)، در
زهد و
تقوا از نوادر روزگار بود و در محضر بزرگانی چون:
شیخ اعظم انصاری و
سید حسن شیرازی مدتی طولانی به تحصیل
معارف و
علم پرداخت. او یکی از ممتازترین و مقرب ترین شاگردان
شیخ انصاری بود، وی صاحب کتابی رجالی با عنوان،
رجال الخاقانی، می‌باشد. تحقیق: سید
محمد صادق آل بحرالعلوم، مقدمه: حسن خاقانی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ ق، ۳۲، ۴۲۶، ۷۲، دوم.
چاپ شده به همراه کتاب فوائد الوحید البهبهانی.
مقدمه مؤلف، در ضرورت
علم رجال و متن آن، شرحی بر کتاب فوائد الوحید البهبهانی، شامل شانزده فایده رجالی زیر است:
فایده اول، معنای
عدالت؛
فایده دوم، اعتبار ظن‌های رجالی؛
فایده سوم، الفاظی که دلالت بر عدد دارند و جاری مجرای عدد هستند، مانند: جماعة، رهط، غیر واحد و... ؛
فایده چهارم، وجود خبر در یکی از
کتب اربعه، دلیل بر
حجیت آن نیست؛
فایده پنجم، وجاده؛
فایده ششم،
جرح و تعدیل؛
فایده هفتم،
اصحاب اجماع؛
فایده هشتم، نیاز به علم رجال؛
فایده نهم، بیان چند مطلب که علم رجال به آنها نیاز دارد؛
فایده دهم، فرقه‌های منحرف؛
فایده یازدهم، راویان ممدوح و مذموم در زمان
ائمه (علیهم‌السّلام) و راویان ممدوح در زمان
غیبت صغری؛
فایده دوازدهم، جایگاه
مشایخ متقدم در علم رجال که نامی از آنها در کتابهای رجالی نیست؛
فایده سیزدهم، لزوم تامل در اخذ روایت‌های کتب اربعه از جهت اسناد و متن؛
فایده چهاردهم، وجه عدول
شیخ طوسی در دو کتاب
التهذیب و
الاستبصار از سند متضح به سندی دیگر به خاطر اعلی بودن آن سند؛
فایده پانزدهم، در مورد وقت ادا و تحمل، و وقت ادای معتبر در حال
راوی؛
فایده شانزدهم، وجه اعتنای بعضی از بزرگان به بعضی از راویانی که به تعدیل و توثیق، و یا جرح و تضعیف آنها تصریح نشده است.
با توجه به ذکر فواید پنجگانه‌ای که از تعلیقه یا فوائد الوحید البهبهانی در این کتاب آورده شده است، این کتاب در مجموع، مشتمل بر ۲۱ فایده رجالی است.
کتاب، دارای مقدمه تحقیق تفصیلی و فهرست‌های مختلف است.
صاحب الذریعه
، این کتاب را با عنوان حاشیة علی التعلیقة البهبهانیة و با عنوان رجال
الشیخ علی
هم فهرست نموده است.
شاه عبد العظیمی، سید
محمد علی (م ۱۳۳۴ ق) صاحب کتاب، منتخب الرجال می‌باشد.
این کتاب، از دو جزء تشکیل شده، و هر جزء، مشتمل بر دو یا سه قسم در منتخب‌های مؤلف از کتابهای رجالی است.
جزء اول کتاب، شامل منتخب‌های مؤلف از کتابهای
رجال الطوسی و
الفهرست، و جزء دوم، شامل منتخب‌های مؤلف از کتابهای
رجال الکشی،
رجال النجاشی و
خلاصة الاقوال است.
محقق تهرانی متذکر شده که این کتاب به چاپ رسیده است. ایشان در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال السید
محمد علی هم فهرست نموده است.
مدرسی چهاردهی نجفی، میرزا
محمد علی (م ۱۳۳۴ ق) مؤلف کتاب، حاشیة علی منهج المقال فی علم الرجال می‌باشد.
این حاشیه بر کتاب
منهج المقال میرزا محمد استر آبادی آورده شده است.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این حاشیه را مشاهده کرده و نشانی داده است.
گنجی، سید
محمد باقر (۱۲۵۵ - ۱۳۳۵ ق) صاحب کتاب، تبیان المقال فی علم الرجال می‌باشد.
محقق تهرانی متذکر شده که این مؤلف، در اول کتاب مرقات الایقان، نام این کتاب را در فهرست آثار خود آورده است. ایشان در
الذریعه این کتاب را با عنوان رجال السید
محمد باقر فهرست نموده است. وی در ذیل این عنوان، مؤلف را «کنجی» و کتاب را با عنوان بنیان المقال فی الرجال آورده است.
آل کمونه، عبد الحسین (۱۲۶۸ - ۱۳۳۶ ق) مؤلف کتاب، منظومة فی الرجال است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان ارجوزة فی الرجال هم فهرست نموده است.
رضوی تبریزی، سید علی آقا داماد بن
محمد (م ۱۳۳۶ ق) مؤلف کتاب رجالی، کتاب فی الدرایة والرجال می‌باشد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
کبه،
محمد حسن (۱۲۶۹ - ۱۳۳۲ یا ۱۳۳۶ ق) مؤلف کتاب رجالی با عنوان، الفوائد الرجالیة می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر بیان فوایدی گوناگون در
علم رجال است. مصنف، قبل از بیان این فواید، اختلاف طریق
مشایخ ثلاثه را در کیفیت نقل اخبار در کتابهای حدیثی آنها مورد بحث قرار می‌دهد. سپس فوایدی چند از علم رجال را مطرح می‌نماید که بعضی از آنها عبارت‌اند از: شرح اکثر اصطلاحات محدثان و علمای رجال و....
نمازی (
شیخ الشریعة اصفهانی)، میرزا فتح الله (۱۲۶۶ - ۱۳۳۹ ق) از علمای
مشهور عصر و از بزرگان علمای
شیعه می‌باشد. وی دارای آثار زیادی می‌باشد از جمله آنها کتاب رجالی،
القول الصراح فی البخاری و صحیحه الجامع می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر نقدهایی از مؤلف بر اسناد احادیث و
راویان اهل سنت است که در «
صحاح سته»
روایت دارند.
محقق تهرانی که از نسخه موجود به خط مؤلف، استنساخ نموده است، در پایان این استنساخ آورده است که مؤلف، نامی برای این کتاب نیاورده است و ایشان بر اساس موضوع کتاب، عنوان القول الصراح فی نقد الصحاح را انتخاب نموده است.
ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان القول الصحیح او القول الصراح فی حول الصحاح و نیز با عنوان رجال
شیخ الشریعة
و در
مصفی المقال با نام رسالة فیما یتعلق برجال العامة فهرست نموده است.
بروجردی اصفهانی، منیر الدین (۱۲۶۹ - ۱۳۴۲ ق). حاج آقا منیرالدین از علمای
مجاهد ایران در
قرن سیزدهم و چهاردهم هجری است. وی دارای کتابی رجالی با عنوان، تراجم جمع من الرواة می‌باشد.
این مجموعه، مشتمل بر شرح حال عده‌ای از راویان حدیث است و به طور مستقل برای هر
راوی، رساله‌ای نوشته شده است.
محقق تهرانی، به نسخه‌ای از این کتاب، نشانی داده است. ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان الرسائل الرجالیة هم فهرست نموده است.
منظومة فی اصحاب الاجماع، نیز از دیگر آثار حاج آقا منیرالدین می‌باشد.
منظومة فی الرجال نیز دیگر اثر حاج آقا منیرالدین است.
محقق تهرانی گفته است که این دو کتاب اخیر را مرحوم سید شهاب الدین به ایشان معرفی کرده است. ایشان همچنین این دو کتاب را در الذریعه
با عنوان رجال
الشیخ آقا منیر هم فهرست نموده است.
زنجانی نجفی،
محمد باقر (م ۱۳۴۱ ق) مؤلف کتاب رجالی، رسالة فی وجه الحاجة الی علم الرجال و بیان اصحاب الاجماع می‌باشد.
محقق تهرانی متذکر شده که این رساله، جزئی از مجموعه تقریراتی است که مؤلف، اقدام بر تالیف آنها نموده است.
ایشان، نسخه‌ای از این رساله را در ضمن این مجموعه مشاهده کرده و نشانی داده است. همچنین در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد باقر الزنجانی هم فهرست نموده است.
محلاتی، اسماعیل (م ۱۳۴۳ ق) مؤلف کتاب الدرر اللوامع الغرویة فی الرجال می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر بیان فوایدی چند در
علم فقه،
اصول و
رجال است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده نموده است.
یزدی، ابو الحسن بن حسین (م بین ۱۲۳۷ - ۱۳۴۴) صاحب کتاب رجال المولی ابی الحسن می‌باشد.
بار فروشی مازندرانی،
محمد حسن (م ۱۳۴۵ ق) مؤلف کتاب رجالی، نتیجة المقال فی علم الرجال، می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه و شش باب است.
مقدمه کتاب در تعریف علم رجال، موضوع آن و احتیاج به علم رجال است.
مباحث باب‌های کتاب عبارت‌اند از:
باب اول، کیفیت اعتبار قول علمای علم رجال؛
باب دوم، کیفیت رجوع به کتابهای رجالی و اخذ سندهای اخباری که از
معصومان (علیهم‌السّلام) صادر شده‌اند، تمییز مشترکات، و
مشیخه شیخ طوسی و
شیخ صدوق، به همراه بررسی تعلیقه‌های موجود در کتاب
الکافی؛
باب سوم، اسباب مدح و ذم؛
باب چهارم، «عدة» در کلام کلینی؛
باب پنجم،
اصحاب اجماع؛
باب ششم، راویانی که علمای رجال در مورد آنها دچار تشتت آرا هستند.
محقق تهرانی در
الذریعه این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد حسن هم فهرست نموده است.
حسینی کمال استر آبادی،
محمد رضا (م ۱۳۴۶ ق) مؤلف کتاب رجالی با عنوان، نهایة الآمال لطالبی معرفة الرجال می‌باشد.
این کتاب، منظومه‌ای مشتمل بر هشتصد بیت در رجال است.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان ارجوزة فی الرجال و نیز با عنوان رجال السید
محمد رضا
هم فهرست نموده است.
خوانساری، سید ابو تراب (۱۲۷۱ - ۱۳۴۶ ق)
مشهور به
ستاره خوانسار می‌باشد. وی صاحب کتاب رجالی، ترجمة ابی بصیر و اسحاق بن عمار می‌باشد.
حاشیة علی منتهی المقال فی علم الرجال از دیگر تألیفات خوانساری است.
این حاشیه، بر کتاب
منتهی المقال ابو علی محمد بن اسماعیل مازندرانی (م ۱۲۱۶ق) نوشته شده است.
محقق تهرانی در
مصفی المقال ، این حاشیه را با عنوان الحواشی علی رجال ابی علی هم فهرست نموده است.
از دیگر آثار خوانساری کتاب، الفوائد الرجالیة می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر حدود پانصد فایده رجالی است.
محقق تهرانی، در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال السید ابی تراب الخوانساری هم فهرست نموده است.
سبزواری، آقا عبد الحکیم (زنده در ۱۳۴۳ ق) مؤلف کتاب، تقریرات سید ابی تراب الخوانساری فی الرجال می‌باشد.
تبریزی شیرازی، میرزا لطفعلی بن
محمد کاظم (۱۲۶۸ - ۱۳۵۰ ق) صاحب کتاب رجالی، مستدرک خلاصة الرجال است.
این مستدرک، در تکمیل کتاب
خلاصة الاقوال علامه حلی آورده شده است. مؤلف در آخر نسخه‌ای از این کتاب، اسامی تعدادی از رجال غیر مذکور در این کتاب را فهرست نموده است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال صدر الافاضل و نیز با عنوان رجال المیرزا لطفعلی
فهرست نموده است.
مامقانی، عبدالله (۱۲۸۷ - ۱۳۵۱ ق) از برجسته‌ترین دانشمندان
شیعه در علوم متعدد خصوصاً در
علم رجال بوده است. وی صاحب کتابی رجالی با عنوان تنقیح المقال فی احوال الرجال، می‌باشد. تهران: انتشارات جهان، ج۳، سنگی.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه، متن و خاتمه است.
مقدمه، شامل فواید رجالی در چهار مقام است که عبارت‌اند از: تعریف علم رجال، موضوع آن، و نیاز به علم رجال. مقام چهارم کتاب، در بردارنده سی فایده رجالی است که عبارت‌اند از:
۱ - کیفیت رجوع به کتب رجالی؛
۲ - تاریخ حیات
معصومان (علیهم‌السلام)؛
۳ - بیان رموز موجود در کتب رجالی؛
۴ - عدم لزوم بیان توثیق در حق
مشایخ ثلاثه و
مشایخ اجازه؛
۵ - بررسی اصطلاحات «یعرف حدیثه» و «ینکر حدیثه»؛
۶ - عدم اعتبار تضعیف رجال در کتب فقهی؛
۷ - روایات
فتحیه و
واقفیه؛
۸ - تنافی موجود در کتاب
رجال الطوسی در ذکر بعضی اسامی اصحاب یکی از
ائمه (علیهم‌السّلام) و باب «من لم یروا عنهم»؛
۹ - تنافی موجود در کتاب رجال الطوسی در ذکر بعضی اسامی اصحاب یکی از ائمه (علیهم
السّلام) با امام دیگر؛
۱۰ - ضبط اسامی و القاب، جهت رفع اشتباه؛
۱۱ - اسامی بعضی اصحاب که
جرح و تعدیل در مورد آنها وارد شده است؛
۱۲ - بررسی مفهوم بعضی از تعابیر موجود در کتب رجالی؛
۱۳ - عدم جواز اعتماد بر تصحیح غیر؛
۱۴ - تاریخ تقسیم چهارگانه
حدیث؛
۱۵ - تمییز مشترکات؛
۱۶ - توحید مختلفات؛
۱۷ - بررسی احوال رجال حدیث از کتب تاریخ و سیر
عامه؛
۱۸ - توصیف شخص خبره در احوال رجال حدیث،
شهادت به وثاقت این خبره بر راوی است؛
۱۹ - مراد از تعبیر «ثقه» و دلالت سکوت
نجاشی و
شیخ طوسی از ذکر
مذهب امامی ؛
۲۰ - حجیت
خبر موثق و عدم اجتماع فساد
عقیده با
عدالت؛
۲۱ - جرح و تعدیل؛
۲۲ - توثیقات
شیخ مفید؛
۲۳ - سقط و ارسال؛
۲۴ - امارات وثاقت؛
۲۵ -
غلات و
واقفه؛
۲۶ - عدالت و حسن؛
۲۷ - خروج با شمشیر اولاد ائمه (علیهم
السّلام) علی الاطلاق، دال بر
فسق نیست؛
۲۸ - توصیف معصومان (علیهم
السّلام).دال بر عدالت نیست؛
۲۹ - بررسی اخباری که دلالت بر عدالت
راوی می‌نمایند؛
۳۰ - ذکر بعضی فواید رجالی مختصر و متفرق.
متن کتاب، شامل چهار فصل است که عبارت‌اند از:
فصل اول: اسامی رجال، فصل دوم: کنیه‌ها، فصل سوم: لقب‌ها، فصل چهارم: اسامی زنان راوی.
در تمام فصل‌های کتاب، شرح حال راویان از کتابهای مختلف رجالی با ذکر نام مصدر مورد مراجعه، مشخص شده است.
شایان ذکر است که مؤلف از راویان مهمل و مجهول با عنوان مجهول یاد کرده است.
خاتمه کتاب، شامل ده فایده رجالی زیر است:
۱ - بررسی روش
کلینی در
الکافی، و «عدة» در الکافی؛
۲ - بررسی روش
شیخ طوسی و طریق ایشان،
مشایخ و شاگردان ایشان، و مراد از «عدة» در کتابهای ایشان؛
۳ و ۴ - بررسی روش
شیخ صدوق و بیان طریق و
مشایخ ایشان؛
۵ - رجال
شیخ مفید؛
۶ -
مشایخ نجاشی؛
۷ - مراد از «
محمد بن اسماعیل عن فضل بن شاذان»؛
۸ - مراد از «علی بن
محمد» در اسناد الکافی؛
۹ - فواید متفرقه موجود در کلمات بزرگان؛
۱۰ - فهرست اسامی، لقب‌ها و کنیه‌ها در کتاب.
در جلد سوم، پس از اتمام «خاتمه» کتاب، مؤلف در ۱۳۷ صفحه این مطالب را آورده است: از صفحه یک تا بیست تمام طرق
شیخ طوسی را بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم و ارائه نموده است. از صفحه ۲۰ تا ۱۲۳، فهرست موضوعات و متن کتاب
مقباس الهدایة فی علم الدرایه‌ی همین مؤلف آورده شده است و در پایان (ص ۱۲۳ - ۱۳۷).در دو باب، خانواده‌های راویان
شیعه را که با عنوان «آل» یا «ابن» در
رجال بحر العلوم آمده، در ذیل عنوان المصدرین بالآل من رجال بحر العلوم قدس سره، ارائه نموده است.
محمدتقی شوشتری (م ۱۴۱۵ ق).در نقد این کتاب،
قاموس الرجال را تالیف نموده است.
مؤلف در ابتدای کتاب
تنقیح المقال خود، فهرستی از اسامی راویانی که شرح حال آنها را در کتاب آورده، تهیه نموده است و برای آن، عنوان نتائج التنقیح را برگزیده است. این فهرست، در بردارنده شماره صفحه و شماره ردیف هر یک از راویان در متن کتاب است.
محقق تهرانی در
الذریعه ، این فهرست را با عنوان نتیجة التنقیح و به طور مستقل، فهرست نموده است.
وی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ عبدالله معرفی کرده و نیز مقام چهارم این کتاب را به طور مستقل و با عنوان الفوائد الرجالیة
، فهرست نموده است. در
المسلسلات فی الاجازات این کتاب با عنوان تنقیح المقال فی علم الرجال فهرست شده است.
دزفولی،
محمد رضا بن جواد بن محسن (م ۱۳۵۲ ق) آیت الله معزی، با این که
مرجع مطلق نواحی
خوزستان و اطراف به شمار می‌رفت و همه ماهه مبالغ خطیری از
وجوه شرعی به دست وی می‌رسید، با این حال شخصا مالک چیزی به جز یک
خانه و چند جلد
کتاب نبود، وی صاحب کتاب رجالی، ترجمة سهل (بن زیاد) می‌باشد.
محقق تهرانی، در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ محمد رضا فهرست نموده است.
قاینی بیرجندی، محمدباقر بن
محمد حسن (۱۲۷۶ - ۱۳۵۲ ق) صاحب کتاب رجالی با عنوان، رسالة فی الفوائد الرجالیة می‌باشد.
این رساله مختصر بوده و نسخه خطی مؤلف، در
کتاب خانه آیة الله مرعشی موجود است.
از دیگر تألیفات بیرجندی کتاب، الفوائد الطوسیة و الدروس الرجالیة می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر فواید حدیثی و رجالی است که از کتابهای مختلف، جمع آوری شده است.
العوائد القرویة فی شرح الفوائد الغرویة نیز دیگر کتاب بیرجندی است.
این کتاب، شرحی است بر کتاب الفوائد الغرویة‌ی
سید ابوطالب قاینی حسینی (م ۱۲۹۳ ق)، که در دو قسم
درایه و
رجال، تالیف شده است. مؤلف در شرح خود، شرح حال جمعی از فضلای قاین و بعضی از
مشایخ خود را آورده است.
محقق تهرانی، نسخه‌های متعددی از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
ایشان در کتاب
مصفی المقال ، این کتاب را با عنوان الغوائد الغرویة فی شرح الفوائد الغرویة و الغوائد القرویة فی شرح الفواید الغرویة، و در الذریعه
با عنوان رجال المولی
محمد باقر القائنی و نیز با عنوان ذکر شده
هم فهرست نموده است. نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
الفوائد الرجالیة نیز از دیگر تألیفات بیرجندی است.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه، چند فصل و خاتمه است.
متن کتاب در بردارنده ۵۱ فایده رجالی در موضوع راویان حدیث به همراه ذکر اقوال
علما و بررسی ادله آنها مورد بحث واقع شده است.
در خاتمه کتاب، سی اشکال بر مطالب رجالی موجود در کتابهای علما، مطرح و بررسی شده است.
در نهایت، بعضی از رجالی که مورد اختلاف علما هستند، مورد بحث واقع شده‌اند.
محمد حسین آیتی در بهارستان
و محقق تهرانی در الذریعه
این قسمت از کتاب را با عنوان مختلف الرجال، به طور مستقل فهرست نموده‌اند و محقق تهرانی اشاره نموده است که این کتاب، همراه الفوائد الرجالیةی همین مصنف، آورده شده است.
ایشان همچنین مختلف الرجال را با عنوان رجال
الشیخ محمد و الفوائد الرجالیة را با همین عنوان در الذریعه
فهرست نموده است.
شایان ذکر است که در
المسلسلات فی الاجازات ، مؤلف این کتاب را
محمد باقر بن
محمد حسن قاینی بیرجندی معرفی کرده است و در فهرست نسخه‌های خطی کتاب خانه آیة الله مرعشی
نام مؤلف،
محمد بن
محمد باقر قاینی آمده است؛ اما هر دو نام برای یک نفر ذکر شده‌اند.
الفوائد الکاظمیة (وجیزة المقال) از دیگر کتب بیرجندی می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر مباحثی در لزوم دقت در
علم رجال و رجوع به اصول این علم و عدم اکتفا به منقولات است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان الفوائد الکاظمیة و با عنوان وجیزة المقال فی الرجال
هم فهرست نموده است.
لواسانی تهرانی، میرزا فضل الله (م ۱۳۵۳ ق) مؤلف کتاب رجالی، عین الغزال فی الرجال می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی رجال است. در مقدمه، شرح حال مرحوم
کلینی آورده شده است و متن کتاب، در دو جدول تنظیم شده است. جدول اول در مورد رجالی است که دارای «کتاب» و یا «اصل» هستند. جدول دوم، درباره رجالی است که دارای «کتاب» یا «اصل» نیستند.
در بیان اسامی راویان، مصنف به بیان راویان تا طبقه هفتم یعنی طبقه مرحوم کلینی، اکتفا نموده است.
خاتمه کتاب، مشتمل بر چند فایده در علم درایه است.
محقق تهرانی می‌گوید که این کتاب، در آخر
فروع الکافی (تهران، ۱۳۱۵ ق) چاپ شده است. ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال المیرزا فضل الله هم فهرست نموده است.
موسوی عاملی، حسن بن هادی (۱۲۷۲ - ۱۳۵۴ ق) مؤلف کتاب رجالی، ترجمة
محمد بن اسماعیل است.
مؤلف، در مقدمه به هفت مطلب اشاره نموده است و در متن رساله، چهارده نفر را با اسامی «
محمد بن اسماعیل» بر شمرده است و در نهایت پذیرفته است که «
محمد بن اسماعیل» موجود در اول اسناد الکافی، «ابن بزیع» است. محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
حاشیة علی تلخیص الاقوال نیز از دیگر تألیفات موسوی عاملی می‌باشد.
این حاشیه، توسط حسن بن هادی موسوی عاملی بر کتاب
تلخیص الاقوال میرزا محمد استر آبادی (م ۱۰۲۸ ق) نوشته شده است.
محقق تهرانی در
مصفی المقال ، این حاشیه را با عنوان الحواشی علی تلخیص الرجال، فهرست نموده است. ایشان، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
از دیگر کتب موسوی عاملی می‌توان از کتاب،حاشیة علی منتهی المقال فی علم الرجال نام برد.
این حاشیه، توسط مؤلف بر
منتهی المقال ابوعلی محمد بن اسماعیل مازندرانی (م ۱۲۱۶ ق) نوشته شده است.
محقق تهرانی، نسخه‌هایی از این کتاب را در کتاب خانه‌های مختلف مشاهده کرده و نشانی داده است. ایشان در کتاب مصفی المقال
، از این حاشیه با عنوان الحواشی علی رجال ابی علی نام می‌برد.
عیون الرجال نیز از دیگر آثار موسوی عاملی است.
این کتاب، مشتمل بر اسامی و شرح حال راویانی است که دو نفر و یا بیشتر در مورد آنها مدح وارد کرده باشند.
کتاب، در بردارنده مقدمه و ابواب مختلف و خاتمه است. محقق تهرانی می‌گوید که عنوان طبقات الثقات، در بعضی موارد، برای این کتاب آورده شده است.
کتاب مختلف الرجال نیز از دیگر کتب موسوی عاملی می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه و ابواب مختلفی در مباحث تعریف
علم رجال موضوع و غایت آن و مبادی تصوری و تصدیقی علم رجال است.
فهرست مباحث مطرح شده در کتاب عبارت‌اند از:
تعریف علم رجال؛
موضوع علم رجال؛
وجه نیاز به علم رجال؛
تاریخ زندگی
ائمه معصوم (علیهم‌السلام)؛
القاب و
کنیه ائمه (علیهم
السلام)؛
الفاظ
جرح و تعدیل؛
اصحاب اجماع؛
مفهوم «عدة»؛
تمییز مشترکات؛
توضیح بعضی از القاب عامه، مانند:
صحابی،
تابعی، مولی، محضرمی و غیره؛
توصیف راویانی که دارای «اصل» یا «کتاب» هستند؛
طبقات؛
رموز مصطلح در علم رجال؛
شرح حال بعضی رجال از کتب
خاصه و
عامه.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب و عیون الرجال را با عنوان رجال السید حسن بن هادی هم فهرست نموده است.
از دیگر آثار موسوی عاملی کتاب، نهایة الدرایة می‌باشد.
تحقیق: ماجد غرباوی، نشر المشعر، ص۷۱۲.
این کتاب، شرحی بر کتاب
الوجیزة‌ی شیخ بهایی (۹۵۳ - ۱۰۳۱ ق) است.
کتاب، مشتمل بر مقدمه مؤلف، شش فصل و خاتمه است.
مطالب مورد بحث در مقدمه عبارت‌اند از: تعریف علم درایه، موضوع و فاعده آن، تعریف حدیث، اثر، خبر،
سنت و
حدیث قدسی.
فصل اول، در بیان بعضی از تقسیم‌های موجود در متن و سند احادیث است و بر همین اساس، این مباحث در این فصل آورده شده‌اند: اقسام خبر و حدیث، تقسیم حدیث به اعتبار تعدد طریق و وحدت طریق، تقسیم حدیث به اعتبار معرفت سند و جهالت سند، تقسیم حدیث به اعتبار اختلاف سلسله سند؛
فصل دوم: حجیت خبر؛
فصل سوم: در بیان بعضی از القاب و اصطلاحات خبر که عبارت است از تقسیم حدیث به لحاظ مروی و
راوی؛
فصل چهارم:
جرح و تعدیل؛
فصل پنجم: انواع تحمل حدیث؛
فصل ششم: آداب کتابت و ضبط و نقل حدیث.
خاتمه کتاب در دو «امر» تنظیم شده است:
امر اول، در طریق
شیعه در روایت، و تاریخ تدوین حدیث؛
امر دوم، در بیان فوایدی در مورد
کتب اربعه و جوامع حدیثی.
محقق کتاب، در مقدمه خود بر این کتاب، مباحث مختلفی از علوم حدیث و زندگی نامه مرحوم
شیخ بهایی و
سید حسن صدر را آورده است و بر متن کتاب، زیر نویس‌هایی را اضافه کرده است.
شایان ذکر است که موضوع و عنوان این کتاب، در
علم درایه است؛ اما به دلیل مباحث مختلف رجالی مطرح شده در این کتاب، نام آن در فهرست کتابهای رجالی هم آورده شده است.
کاشانی لاجوردی، سید حسین (زنده در ۱۳۵۵ ق) مؤلف کتاب، المنظومة الوجیزة فی الدرایة والرجال می‌باشد.
این کتاب، مباحثی در علم درایه و رجال مطرح نموده است و مشتمل بر مقدمه و شش فصل و یک خاتمه است و در آن، اسامی کتابها نیز آورده شده است که در مجموع، مشتمل بر چهار صد بیت است.
عصار لواسانی، سید
محمد (۱۲۶۴ - ۱۳۵۶ ق) صاحب کتاب رجالی، ملخص المقال فی الدرایة و الرجال می‌باشد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است. نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
کلباسی، میرزا کمال الدین ابو الهدی (م ۱۳۵۶ق) از رجال برجسته و معروف
شیعه در علوم مختلف بوده است. او قبل از ورود به
نجف اشرف اصول و
فقه را تدریس می کرد؛ اما در نجف اشرف، علاوه بر
فقه، در علم الدرایه و علم الرجال هم تدریس و تحقیق کرده و در این دو علم بدون تردید دارای تخصصی عالی بوده است وی صاحب کتاب رجالی، تعلیقة علی الرجال الکبیر می‌باشد.
زلات الاقدام فی الاخطاء الرجالیة از دیگر تألیفات کلباسی می‌باشد.
از دیگر تألیفات کلباسی می‌توان از کتاب سماء المقال فی علم الرجال، نام برد. تحقیق: سید
محمد حسینی قزوینی، قم: مؤسسة ولی العصر(علیه
السلام).للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۹ ق، ۲ ج، دوم.
این کتاب، مشتمل بر چهار «رکن» است که عبارت‌اند از:
رکن اول، در «معرفان»، که در بردارنده حالات شش نفر از علمای مشهور علم رجال است که کتابهای رجالی آنها از مصادر اصلی علم رجال به شمار می‌آید. این شخصیت‌ها عبارت‌اند از:
ابن غضایری،
کشی،
شیخ طوسی،
نجاشی،
علامه حلی و
حسن بن علی بن داوود. به دنبال بیان احوال هر یک از این شخصیت‌ها، شرح و مباحثی که در مورد کتاب رجالی آنهاست، مورد بررسی واقع شده است.
رکن دوم، در «معرفان» علم رجال است که در بردارنده بررسی حالات اشخاصی است که شخصیت و حالات آنها مشتبه است و مشتمل بر بحث «تمییز مشترکات» می‌شوند. همچنین شخصیت و احوال اشخاصی که تنها احوال آنها مشتبه است بر اساس نظر مؤلف، در ذیل عنوان «نقد المشتبهات» مورد بحث واقع شده است.
رکن سوم، بررسی الفاظی که به وسیله آنها احوال
راویان مشخص می‌گردد.
رکن چهارم، در بیان چند فایده مهم علم رجال است. سپس مباحثی در مورد اختلاف طریق
مشایخ در
کتب اربعه حدیثی، به همراه بیان مفصل طریق
شیخ طوسی در دو کتاب حدیثی وی مورد بحث واقع شده است.
در نهایت، اقسام «خبر» در کلمات علمای رجال و اقسام خبر از دیدگاه مؤلف، مورد بررسی واقع شده است.
مقدمه محقق در بیان علم رجال، درایه و روش تحقیق است.
محقق در ذیل متن کتاب، تعلیقات و نشانی مصادر مورد مراجعه را بیان داشته است.
مقدمه
محمد بن ابی الهدی کلباسی، فرزند مؤلف، درباره زندگی نامه مؤلف و ویژگی‌های چاپ جدید است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ ابی الهدی الکلباسی هم فهرست نموده است.
صراط المستقیم فی التمییز بین الصحیح و السقیم از دیگر آثار کلباسی است.
این کتاب، مشتمل بر مباحثی در علم درایه و رجال است.
از دیگر آثار کلباسی که مشابه آثار دیگر علما است کتاب، الفوائد الرجالیة می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر سی فایده رجالی و درایه‌ای است. محقق تهرانی، نسخه‌هایی از این کتاب را مشاهده کرده و نشانی داده است.
علیاری تبریزی، میرزا
محمد حسن (۱۲۷۶ - ۱۳۵۸ ق) مؤلف کتاب مختصر المقال می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی رجال موجود در کتاب بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال ومنتهی الآمال
ملا علی علیاری تبریزی (م ۱۳۲۷ ق) است و کتاب بهجة الآمال، خود، شرح کتاب زبدة المقال سید حسین بن رضا حسینی بروجردی، و همچنین شرح کتاب منتهی الآمال فی تتمیم زبدة المقال همین مؤلف، یعنی ملا علی علیاری تبریزی است.
محقق تهرانی در کتاب
مصفی المقال اشاره می‌نماید که مصنف، نسخه‌ای از این کتاب را که با خط خود نوشته است، به ایشان هدیه کرده و در این نسخه، شرح حال
پدر و
مشایخ خود را و صورت اجازه‌هایی که اخذ نموده است، به همراه شرح حال خود، آورده است.
ایشان در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال المیرزا
محمد حسن بن المولی علی فهرست نموده است.
مشکینی، میرزا ابو الحسن (۱۳۰۵ - ۱۳۵۸ ق)، ایشان دانشمندی
فاضل و فقیهی توانا و مدرسی بزرگ است. وی از بیانی رسا نیز برخوردار بوده، وی صاحب کتابی رجالی با عنوان وجیزة فی علم الرجال، می‌باشد. تحقیق: زهیر اعرجی، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۱ ق، ص۱۰۴، اول.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
تعریف علم رجال موضوع آن و بیان حجیت اخبار، و نیز دوازده فصل که عبارت‌اند از:
حجیت قول رجالی؛
اصحاب اجماع؛
مراسیل
ابن ابی عمیر؛
روایت‌های بنی فضال؛
معنای «صحیح» در نزد متاخران؛
معنای «اسند عنه»؛
تمییز مشترکات؛
الفاظ مدح و ذم؛
قبول
جرح و تعدیل؛
تعارض جرح و تعدیل؛
اقسام حدیث؛
اقسام
تحمل حدیث.
در مقدمه محقق، زندگی نامه مؤلف و ویژگی‌های کتاب مورد بررسی واقع شده است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عناوین رجال المیرزا ابی الحسن و الفوائد الرجالیة هم فهرست نموده است.
موسوی مرندی، سید میر هاشم (م ۱۳۵۸ ق) مؤلف کتاب رجالی، وصلة سلاسل الاخیار الی رواة الاخبار می‌باشد.
نجفی مسلمی،
محمد حرزالدین (۱۲۷۳ - ۱۳۶۵ ق)،
عالم بزرگ از خاندان معروف و ریشه دار «
بنومسلم»، در
نجف اشرف است. وی صاحب آثاری ارزشمند است از آن جمله کتاب رجالی با عنوان الفوائد الرجالیة می‌باشد.
محقق تهرانی می‌گوید که این کتاب، شامل یک جلد بزرگ است، اما اشکال‌هایی دارد که احتیاج به تهذیب دارند. مصنف در آخر کتاب، فهرستی از اسامی
مشایخ خود را آورده است.
قواعد الرجال و فوائد المقال از دیگر آثار نجفی
مسلمی می‌باشد.
حایری تهرانی، عبد الرحیم بن عبد الحسین (۱۲۹۴ - ۱۳۶۷ ق) صاحب کتاب رجالی، ملخص المقال فی احوال الرجال می‌باشد.
مؤلف در این کتاب، مختصری از کتاب [[|خلاصة الاقوال فی معرفة اسماء الرجال]]
علامه حلی (م ۷۲۶ ق) را به نظم در آورده است.
محقق تهرانی در مصفی المقال
متذکر شده است که این کتاب، به همراه کتاب موجز المقال در علم درایه (که از تالیف‌های همین مؤلف است) چاپ شده است. ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان ملخص مقال فی نظم مختصر خلاصة الاقوال فی معرفة اسماء الرجال و نیز با عنوان ارجوزة فی الرجال
و رجال
الشیخ عبد الرحیم
فهرست نموده است.
منظومة فی الدرایة و الرجال از دیگر آثار حایری تهرانی می‌باشد.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
بجستانی خراسانی حایری، سید میرزا هادی (۱۲۹۷ - ۱۳۶۸ ق)، از ویژگی های سید هادی بجستانی خراسانی، آگاهی کامل به مسائل سیاسی و اجتماعی زمان خود، غیرت دینی در برابر بیگانگان و دشمنان
اهل بیت عصمت و
طهارت (علیهم
السلام) و
شیعیان آنان بود. وی صاحب کتاب رجالی، تمییز المشترکات می‌باشد.
طبقات الرواة از دیگر آثار بجستانی می‌باشد.
محقق تهرانی در مصفی المقال
، این کتاب را از جمله کتابهای رجالی این مؤلف به شمار آورده است.
از دیگر کتب رجالی بجستانی می‌توان از کتاب، مرقاة الثقاة نام برد.
محقق تهرانی، این کتاب را از جمله کتابهای رجالی سید میرزا هادی هروی حایری به شمار آورده که در احوال راویان حدیث، تالیف شده است.
ایشان همچنین این کتاب و کتاب طبقات الرواة را در الذریعه
با عنوان رجال السید هادی الخراسانی هم فهرست نموده است.
علم الهدی کابلی، سید
محمد (۱۲۸۴ - ۱۳۶۸ ق) مؤلف کتاب رجالی، تعلیقة علی منهج المقال للاسترآبادی می‌باشد.
حسینی مرعشی نجفی، سید شهاب الدین (۱۲۷۶ - ۱۳۶۹ ش)، وی
مرجع نستوه
شیعه در طول سالیان دراز که
مرجعیت تقلید شیعیان را بر عهده داشت، خدمات شایانی به
جهان اسلام نمود.
نماز جماعت با شکوه ایشان در صحن
حضرت معصومه (علیهاالسلام) را همه زایران به یاد دارند. آیة الله مرعشی در طول سالیان دراز
عمر با
برکت خویش کتابها و مقاله‌های زیادی درباره
علوم قرآنی،
ادبیات عرب،
حدیث،
دعا،
فقه،
اصول،
منطق،
لغت،
تاریخ،
رجال و تراجم،
انساب و ... نوشت است. از جمله این آثار کتاب رجالی با عنوان
منیة الرجال فی شرح نخبة المقال می‌باشد. قم: انتشارات حق بین، ش۱۳۴۲.
این کتاب، شرح بر کتاب
نخبة المقال تالیف مرحوم
سید حسین بروجردی (م ۱۲۷۷ق) است.
این شرح، اگرچه مختصر است؛ لیکن شامل مباحث رجالی، کتابشناسی، حدیث شناسی، نسب شناسی، واژه شناسی، تاریخ و شرح حال است.
مؤلف در بسیاری از موارد، مطالب را به اختصار نوشته است و برای تفصیل، به بعضی از آثار خود ارجاع داده است. ایشان در نقل اقوال دیگران، بیشتر به
تنقیح المقال و
مقباس الهدایة مراجعه دارد.
شایان ذکر است که تنها جلد اول کتاب (که تا حرف ذال را در بردارد) به چاپ رسیده است.
زنجانی، فضل الله (۱۳۰۲ - ۱۳۷۰ ق) مؤلف کتاب تعلیقات منهج المقال است.
محقق تهرانی در
الذریعه ، این تعلیقات را با عنوان رجال المیرزا فضل الله هم فهرست نموده است.
موسوی عاملی، سید عبدالحسین شرف الدین (۱۲۹۰ - ۱۳۷۷ یا ۱۳۷۰ ق) از علمای به نام قرن چهاردم می‌باشد وی دارای تألیفات متعدد می‌باشد از آن جمله کتاب رجالی با عنوان، المراجعات می‌باشد. تحقیق: حسین راضی، مؤسسة دار الکتاب الاسلامی، ص۵۴۸.
این کتاب، مشتمل بر شرح حال یکصد نفر از رجال
شیعه است که در
صحاح اهل سنت از آنها
روایت آورده شده است. مؤلف پس از بیان نام،
کنیه و
لقب راوی،
مذهب و راوی و مروی عنه او و اقوال علمای رجالی اهل سنت را با ذکر نام مصدر مورد مراجعه، مشخص نموده است. اسامی بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
این رساله، شانزدهمین «مراجعه» از کتاب المراجعات
همین مؤلف را تشکیل می‌دهد.
محقق تهرانی در
الذریعه این رساله را با عنوان رسالة اسناد الشیعة فی اسناد السنة فهرست نموده است.
مختصر الکلام فی مؤلفی الشیعة نیز دیگر تألیف موسوی عاملی می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر فهرست و شرح حال مؤلفان از صدر
اسلام به بعد است. محقق تهرانی متذکر شده است که تنها یک جلد از این کتاب چاپ شده است و بعضی از شرح حال‌های ذکر شده در این کتاب، در مجله العرفان، آورده شده است.
قمی، علی (م ۱۳۷۱ ق) صاحب کتاب رجالی، تنویر المرآة می‌باشد.
این کتاب، در شرح اسناد
روایات کتاب
الکافی و در بیان احوال رجال ذکر شده در سند احادیث این کتاب، تالیف شده است.
محقق تهرانی متذکر می‌شود که از این کتاب تا آخر حرف «کاف» را مشاهده نموده و این در حالی است که مؤلف، مشغول به اتمام رساندن کتاب بوده است.
ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان شرح اسانید الکافی و نیز با عنوان رجال
الشیخ علی
فهرست نموده است.
بلادی بوشهری، سید عبدالله (م ۱۳۷۲ ق)، ملقب به
مجتهد بلادی بهبهانی بوشهری،
عالم مبارز و کثیرالتألیف و از مراجع
بوشهر در
قرن چهاردهم بودند. از جمله تألیفات رجالی ایشان کتابی با عنوان کشف الاسرار می‌باشد.
محقق تهرانی در
مصفی المقال آورده است که این کتاب، در بردارنده قدح و جرح بر بسیاری از رجال است. ایشان در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال السید عبدالله هم فهرست نموده است.
رضوی، سید راحت حسین (۱۲۹۷ - ۱۳۷۶ ق) مؤلف کتاب تحقیق المقال فی شرائط الرواة و اهل الرجال می‌باشد.
تنقیح احوال الرواة از دیگر آثار رضوی می‌باشد.
این کتاب، شرح بر
نقد الرجال است.
از دیگر آثار رضوی می‌توان از کتاب حاشیة نهایة المقال نام برد.
کاشف الحجاب عن وثاقة من روی عنه الاصحاب نیز از آثار رضوی است.
کشف القناع عن وثاقة من روی عنهم اصحاب الاجماع دیگر تألیف رجالی رضوی است.
تألیف رجالی دیگر رضوی کتاب مقدمات نهایة المقال فی تحقیق احوال الرجال می‌باشد.
همچنین کتاب نهایة المقال فی علم الرجال نیز از آثار رضوی می‌باشد.
تبریزی، میرزا
محمد علی صفوت (۱۲۹۸ - ۱۳۷۷ ق/ ۱۳۳۵ ش) صاحب کتاب مرآت الاخیار فی احوال الرجال می‌باشد.
طباطبایی بروجردی، سید حسین (۱۲۹۲ - ۱۳۸۰ ق) از مراجع بزرگ شیعه و از علمای بزرگ شیعه می‌باشد. وی صاحب تألیفات ارزشمند زیادی می‌باشد، از جمله آنان می‌توان از کتاب رجالی اسانید الاستبصار نام برد.
اصلاح و مستدرک رجال الطوسی نیز از دیگر آثار آیت‌الله بروجردی می‌باشد.
از جمله آثار مرحوم بروجردی می‌توان از کتاب
اطلالة علی الرجال و الحدیث نام برد. تحقیق:
محمد مهدی نجف، قم: المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۱، اول.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه‌های سید حسین طباطبایی بروجردی بر پنج کتاب حدیثی، رجالی و فقهی است و به دلیل اهمیت این مقدمه‌ها، محقق اقدام بر جمع آوری و تصحیح آنها نموده و به همراه تعلیقاتی، این مجموعه را به طور مستقل ارائه نموده است.
این مقدمه‌ها بر کتابهای ترتیب اسانید
الکافی، تنقیح اسانید
التهذیب،
جامع الرواة، جامع الاحادیث الشیعة و مسائل الخلاف آورده شده‌اند.
مباحث مطرح شده در این مقدمه‌ها در مجموع عبارت‌اند از: بررسی نقش طبقات راویان حدیث و محدثان در
علم رجال، معرفی کتاب، مؤلف و
مشایخ مؤلف در آن کتاب و....
تجريد أسانيد الكافي وتنقيحُها، نیز دیگر اثر مرحوم بروجردی می‌باشد. تنظیم: میرزا مهدی صادقی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، ۱۴۰۹ ق، ج۲، اول.
مرحوم بروجردی (رحمه‌الله) بر حاشیه کتاب
مرآة العقول، ترتیب اسانید کتاب الکافی را با رموزی مشخص کرده و مقدمه‌ای بر آن نگاشته بودند. سپس دو نفر از شاگردان ایشان، به طور مستقل، اقدام به استخراج اسناد الکافی نموده‌اند که کتاب حاضر، یکی از این استخراج هاست.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه مؤلف در زندگی نامه
مرحوم کلینی، بررسی ویژگی‌های کتاب الکافی، بیان طبقات محدثان از زمان صحابیان تا
شیخ طوسی، اسامی راویانی که کتاب الکافی را از مرحوم کلینی روایت کرده‌اند و اسامی راویانی است که مرحوم کلینی در الکافی از آنها
روایت نقل کرده و
شیخ ایشان به حساب می‌آیند.
در این مقدمه، مرحوم بروجردی (رحمه‌الله) به نقش و جایگاه طبقات رجال حدیث در مشخص کردن اشکال‌های موجود در اسناد و رفع این اشکال‌ها، از جمله سقطها، تصحیف‌ها، قلب‌ها، زیاده و نقصان‌ها، تمییز مشترکات، توحید مختلفات، و تشخیص ارسال موجود در اسناد احادیث، اشاره می‌نماید. متن کتاب در دو «مقصد» آورده شده است. مقصد اول، مشتمل بر جلد اول، و مقصد دوم، مشتمل بر جلد دوم کتاب است.
در مقصد اول، مؤلف با استناد به اسناد موجود در کتاب الکافی و با توجه به این که راویان در ابتدای اسناد
شیخ و استاد مرحوم کلینی به حساب می‌آیند،
مشایخ وی را مشخص و ذکر نموده است تا طبقه راویان موجود در اسناد، مشخص گردد. طبقات رجال از زمان صحابیان تا
شیخ طوس، در دوازده طبقه گنجانیده شده‌اند، به طوری که مرحوم کلینی در طبقه نهم راویان حدیث قرار می‌گیرد.
در مقصد دوم، اسنادی که در صدر آنها تعبیر «عدة من اصحابنا» آورده شده و بعد از آن، اسامی «
احمد بن محمد» و یا سه نفر از
راویان طبقه هفتم به نام‌های
احمد بن
محمد بن خالد برقی،
احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی و
سهل بن زیاد آدمی قمی آورده شده است و مرحوم کلینی، از این افراد، با واسطه روایت نقل می‌نماید و در نتیجه، از
مشایخ مرحوم کلینی به حساب نمی‌آیند و به همین جهت، ذکر ترتیب اسناد روایات آنها در «مقصد» ی مستقل از
مشایخ کلینی آورده شده است.
مؤلف با دسته بندی اسناد هر یک از این راویان، طریق‌های مختلف آنها را مشخص نموده است و به این وسیله، طبقه و جایگاه روایی آن راوی در اسناد روایات، مشخص شده است.
شایان ذکر است که به دنبال ذکر هر سند، نشانی جلد و صفحه‌ای که سند از آن جا آورده شده، مشخص شده است. در ترتیب اسانید، اسامی راویان بر اساس حروف الفبا آمده است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را عنوان طبقات الرواة هم فهرست نموده است.
تحقیق عن اسانید الصحیفة السجادیة از دیگر کتب مرحوم بروجردی می‌باشد.
ترتیب اسانید کتاب الکافی (الموسوعة الرجالیة، ج۱)، تنظیم: میرزا حسن نوری همدانی، مقدمه:
محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های
اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ ق، ص۵۶۸، اول، رحلی.
مرحوم بروجردی (رحمه‌الله) بر حاشیه کتاب مرآة العقول، ترتیب اسانید کتاب الکافی را با رموزی که بر این کتاب آورده‌اند، مشخص کرده و مقدمه‌ای بر آن نگاشته است. سپس دو نفر از شاگردان ایشان به طور مستقل، اقدام بر استخراج اسناد الکافی نمودند. کتاب حاضر، یکی از این استخراج هاست. مؤلف با مشاهده نواقص و اشکالات موجود در کتاب تجرید اسانید الکافی و تنقیحها، اقدام به رفع این اشکالات و نواقص در کتاب ترتیب اسانید کتاب الکافی نموده است.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه مؤلف شامل زندگی نامه مرحوم کلینی، بررسی ویژگی‌های کتاب الکافی، بیان طبقات محدثان از زمان صحابیان تا
شیخ طوسی، اسامی راویانی که کتاب الکافی را از مرحوم کلینی روایت کرده‌اند و اسامی راویانی است که مرحوم کلینی در الکافی از آنها روایت نقل کرده و
شیخ ایشان به حساب می‌آیند.
در این مقدمه، مرحوم بروجردی (رحمه‌الله) به نقش و جایگاه طبقات رجال حدیث در مشخص کردن اشکال‌های موجود در اسناد و رفع این اشکال‌ها، از جمله سقطها، تصحیف‌ها، قلب‌ها، زیاده و نقصان‌ها، تمییز مشترکات، توحید مختلفات، و تشخیص ارسال موجود در اسناد احادیث، اشاره می‌نماید.
متن کتاب، در دو «مقصد» آورده شده است. در مقصد اول، مؤلف با استناد به اسناد موجود در کتاب
الکافی و با توجه به این مطلب که راویانی که در صدر اسناد الکافی واقع شده‌اند، صاحب «کتاب» یا «اصل»اند و مرحوم کلینی، روایت‌ها را از آنها اخذ کرده است، در نتیجه، مؤلف آنها
شیخ مرحوم کلینی به حساب می‌آید، طرق
مشایخ مرحوم کلینی را که به وسیله آنها،
روایت را در «کتاب» و یا «اصل» خود آورده است تنظیم و ذکر کرده است تا طبقه راویان موجود در اسناد، مشخص گردد. ایشان طبقات رجال از زمان اصحاب تا
شیخ طوسی را در دوازده طبقه گنجانیده است، به طوری که مرحوم کلینی در طبقه نهم راویان حدیث قرار می‌گیرد. در جای دیگری از مقصد اول، با عنوان «فصل فی الاسانید المبدوة بالمبهمات»، ترتیب اسناد که در صدر آنها «عدة من اصحابنا» به همراه «
احمد بن
محمد» آورده شده، مشخص گردیده است.
مقصد دوم کتاب، شامل اسنادی است که در صدر آنها، تعبیر «عدة من اصحابنا» آورده شده و مرحوم کلینی، منظور از «عدة» را در این موارد، مشخص کرده است. این موارد، شامل اسناد سه نفر از راویان طبقه هفتم است که عبارت‌اند از:
احمد بن
محمد بن خالد،
احمد بن
محمد بن عیسی و سهل بن زیاد آدمی. ایشان از این سه نفر با واسطه روایت نقل می‌نماید و در نتیجه،
شیخ مرحوم کلینی به حساب نمی‌آیند و به همین جهت، ذکر ترتیب روایات آنها در مقصد مستقلی از
مشایخ کلینی آورده شده است.
در بیان طریق‌های مختلف هر راوی، نشانی کامل کتاب الکافی با ذکر جلد، صفحه، نوع کتاب فقهی و غیر فقهی و باب آن، در ستون‌هایی که حاوی این اطلاعات است آورده شده و در ذکر طرق
مشایخ مرحوم کلینی، ترتیب اسانید، بر اساس حروف الفبا در اسامی راویان، تنظیم شده است.
در زیر نویس کتاب، مؤلف، نشانی‌های دیگر اسنادی را که در متن کتاب آورده شده، مشخص نموده است.
در آخر کتاب،
میرزا حسن نوری، مستدرکات کتاب ترتیب اسانید الکافی را آورده است.
مقدمه
محمد واعظ زاده خراسانی، درباره زندگی مرحوم بروجردی (رحمه‌الله) و بررسی دیدگاه و آثار رجالی ایشان است. نیز در مورد این کتاب، به طور مفصل، توضیحاتی بیان شده است و در نهایت، تصویر بعضی اجازات
مشایخ مرحوم بروجردی (رحمه‌الله) به ایشان، آورده شده است.
مقدمه میرزا حسن نوری همدانی، در بررسی خصوصیات این کتاب است. سپس جدولی را بر اساس تطبیق صفحات کتاب الکافی (چاپ سنگی).با چاپ مشهور به آخوندی ارائه شده است.
تنقیح اسانید التهذیب، تنظیم: میرزا مهدی تبریزی صادقی، قم: مطبعة سید الشهداء، ۱۴۱۱ ق، ص۶۹۱، اول.
مؤلف با تنظیم اسناد هر راوی از کتاب
تهذیب الاحکام، طرق مختلف و طبقه آن راوی را مشخص نموده است. البته ایشان، اسناد روایات کتاب الکافی را که در کتاب
التهذیب نقل شده‌اند، در این تالیف نیاورده است.
اسامی راویان، بر اساس ترتیب عنوان‌ها در کتاب
الفهرست شیخ طوسی تنظیم شده‌اند.
طبقات رجال از زمان صحابیان تا
شیخ طوسی، در دوازده طبقه گنجانیده شده است.
در بیان هر سند، نشانی آن سند، شامل شماره جلد و صفحه از کتاب تهذیب الاحکام، مشخص شده است.
ترتیب اسانید کتاب التهذیب (الموسوعة الرجالیة، ج۲)، تنظیم: میرزا حسن نوری همدانی، مقدمه:
محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های
اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ ق، ص۵۴۴، رحلی.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف که در بردارنده مختصری از ویژگی‌های این کتاب و کتاب التهذیب، به همراه شرح حال
شیخ طوسی است؛ اما مؤلف، مقدمه را به پایان نرسانیده است. در مقدمه آورده شده است که اسانید روایات الکافی که در التهذیب نقل شده، در این کتاب آورده نشده‌اند.
در جلد اول این مجموعه از کتابها که با عنوان ترتیب اسانید کتاب الکافی معرفی شده است، مؤلف در مقدمه، توضیحاتی در نقش و جایگاه طبقات رجال حدیث، بیان داشته است.
در متن کتاب، مؤلف با استناد به اسناد موجود در کتاب التهذیب و با اضافه کردن طرق
شیخ طوسی در «
مشیخه» و الفهرست، به راویانی که در صدر اسناد کتاب التهذیب واقع شده‌اند و اکثرا صاحب «کتاب» و یا «اصل» اند، اشاره کرده طریق
شیخ طوسی و
مشایخ ایشان به صاحبان این کتابها و روایات کتاب التهذیب را مشخص و ذکر نموده است و به این ترتیب، اسناد را مسند ساخته و طبقه راویان موجود در اسناد التهذیب را مشخص کرده است. طبقات رجال از زمان صحابیان تا
شیخ طوسی، در دوازده طبقه گنجانیده شده‌اند.
در بیان هر طریق، نشانی کامل کتاب التهذیب با ذکر جلد، صفحه، نوع کتاب فقهی و باب، مشخص شده است و ذکر طرق
شیخ طوسی و ذکر
مشایخ وی، بر اساس حروف الفباست.
در زیر نویس کتاب، مؤلف، نشانی‌های دیگر اسنادی که در متن کتاب آورده شده‌اند، مشخص کرده و در بعضی موارد، اشکال موجود در اسناد را مطرح نموده است.
ترتیب اسانید کتاب
الخصال، کتاب
معانی الاخبار، کتاب
علل الشرائع، کتاب
ثواب الاعمال و عقاب الاعمال (الموسوعة الرجالیة، ج۳)، تنظیم: میرزا حسن نوری همدانی، مقدمه:
محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های
اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۳ ق، ص۶۳۹، اول.
این کتاب، مشتمل بر ترتیب و تنظیم اسناد موجود در پنج کتاب حدیثی
شیخ صدوق است و با توجه به این که راویانی که در صدر اسناد این کتابها واقع شده‌اند، صاحب «کتاب» و یا «اصل»اند که
شیخ صدوق روایت‌ها را از آنها اخذ کرده است، مؤلف، طریق هر یک از
مشایخ شیخ صدوق را در این پنج کتاب حدیثی مشخص و ذکر نموده است تا به این وسیله، طبقه راویان موجود در اسناد وی مشخص گردد.
مؤلف، طبقات رجال حدیث از زمان صحابیان تا
شیخ صدوق را در ده طبقه گنجانیده است. اسناد هر یک از این پنج کتاب، به طور مستقل و با ذکر جلد و باب کتاب، تنظیم شده‌اند و به ترتیب عبارت‌اند از: کتاب الخصال، معانی الاخبار، علل الشرائع، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال.
در اول هر کتاب، اسامی
مشایخ صدوق در آن کتاب بر اساس ترتیب حروف الفبا آمده است.
رجال اسانید او طبقات رجال کتاب الکافی (الموسوعة الرجالیة، ج۴)، تنظیم: میرزا حسن نوری همدانی، مقدمه:
محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های
اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۳ ق، ص۴۶۸، اول.
این کتاب، مشتمل بر تنظیم طبقات راویان حدیث در کتاب
الکافی است، به این ترتیب که مؤلف با مراجعه به اسناد موجود در کتاب الکافی، راوی و مروی عنه هر راوی را ذکر می‌نماید و بر این اساس، طبقه هر راوی با ذکر
مشایخ و شاگردان وی مشخص گردیده است. اسامی راویان، بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در مقابل نام هر یک از آنها، طبقه وی تعیین شده است.
ترتیب اسانید و رجال اسانید (او طبقات رجال) کتاب من لا یحضره الفقیه، و ترتیب اسانید کتاب الامالی (الموسوعة الرجالیة، ج۵)، تنظیم: میرزا حسن نوری همدانی، مقدمه:
محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های
اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ ق، ص۴۹۶، اول.
این کتاب، در سه بخش تنظیم شده است:
۱. ترتیب اسانید کتاب
من لا یحضره الفقیه، که مؤلف با استناد بر اسناد موجود در این کتاب و تکمله این اسناد در
مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه، اسناد هر یک از
مشایخ شیخ صدوق در کتاب من لا یحضر را مرتب و بر اساس حروف الفبا، تنظیم کرده است و به این وسیله، طبقه راویان موجود در اسناد این کتاب، مشخص شده‌اند.
در اول هر سند، شماره مسلسل هر
روایت، به همراه نام بابی که سند روایات از آن اخذ شده، مشخص شده است. طبقات رجال از زمان صحابیان تا
شیخ صدوق، در ده طبقه گنجانیده شده است.
۲. ترتیب رجال اسانید کتاب من لا یحضره الفقیه، مشتمل بر تنظیم طبقات راویان حدیث که در کتاب من لا یحضره الفقیه آورده شده، به این ترتیب که مؤلف با مراجعه به اسناد موجود در کتاب من لا یحضره الفقیه، راوی و مروی عنه هر
راوی را مشخص نموده است و بر این اساس، طبقه هر راوی با ذکر
مشایخ و شاگردان وی مشخص گردیده است.
اسامی بر اساس حروف الفبا تنظیم شده و در مقابل نام هر یک از راویان، شماره طبقه وی تعیین شده است.
۳. ترتیب اسانید کتاب
الامالی، که مؤلف با استناد به اسناد موجود در کتاب الامالی، اسناد هر یک از
مشایخ مرحوم صدوق به روایات موجود در این کتاب را مشخص کرده و آنها را بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم و ذکر نموده است و به این وسیله، طبقه راویان موجود در اسناد این کتاب را مشخص کرده است.
تعلیقة علی منهج المقال نیز از آثار مرحوم بروجردی می‌باشد.
رجال اسانید (او طبقات رجال) کتاب رجال الکشی، فهرست
الشیخ الطوسی، فهرست
الشیخ النجاشی (الموسوعة الرجالیة، ج۶)، تنظیم: میرزا حسن نوری همدانی، مقدمه:
محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های
اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۳ ق، ص۶۸۳، اول.
این کتاب، در سه بخش مستقل تنظیم شده است که عبارت‌اند از: رجال اسانید یا طبقات رجال کتاب
رجال الکشی، رجال اسانید
الفهرست شیخ طوسی، رجال اسانید
رجال النجاشی.
مؤلف، طبقات راویان حدیث را در هر یک از این سه کتاب، به طور مستقل بیان کرده است، به این ترتیب که با مراجعه به اسناد موجود در هر کتاب،
راوی و مروی عنه
مشایخ ذکر شده در این کتابها را ذکر نموده است و بر این اساس، طبقه
مشایخ موجود در این کتابها مشخص شده‌اند.
در هر کتاب، اسامی راویان بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در مقابل هر نام، شماره طبقه وی مشخص شده است.
رجال اسانید او طبقات رجال کتاب التهذیب (الموسوعة الرجالیة، ج۷)، تنظیم: میرزا حسن نوری همدانی، مقدمه:
محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های
اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۳ ق، ص۱۳۴۱، اول.
این کتاب، مشتمل بر تنظیم طبقات راویان حدیث در کتاب
التهذیب شیخ طوسی است، به این ترتیب که مؤلف با مراجعه به اسناد موجود در کتاب التهذیب، راوی و مروی عنه هر راوی را ذکر می‌نماید و بر این اساس، طبقه هر راوی با ذکر
مشایخ و شاگردان وی مشخص گردیده است.
اسامی راویان، بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در مقابل نام هر یک از راویان، شماره طبقه وی مشخص شده است.
از آثار رجالی دیگر آیت‌الله بروجردی کتاب، ترتیب فهرس
الشیخ منتجب الدین است.
مؤلف در این کتاب، اقدام به بیان ترتیب اسامی مؤلفان موجود در کتاب
الفهرست شیخ منتجب الدین بن بابویه رازی (۵۰۴ - زنده در ۵۸۵ ق) نموده است. سپس برای تکمیل کتاب، مستدرکات خود بر آن را اضافه نموده است و در نهایت، چند فایده رجالی را در آخر کتاب بیان کرده و مورد بحث قرار داده است.
حواشی النجاشی نیز از دیگر کتب رجالی
آیت‌الله بروجردی می‌باشد.
محقق تهرانی اظهار داشته است که این حاشیه را بر نسخه‌ای از
رجال النجاشی نزد مؤلف و با خط او مشاهده نموده است.
حسینی اصفهانی، سید عبدالله (ثقة
الاسلام) (۱۲۸۵ - ۱۳۸۲ ق) مؤلف کتاب رجالی با عنوان،
مقتصر المقال فی علم الرجال می‌باشد.
محقق تهرانی در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال السید عبدالله هم فهرست نموده است.
شهرستانی حسینی حایری، سید
محمد علی (۱۳۰۱ - ۱۳۸۶ ق) صاحب کتاب سجل الاحوال من الرجال می‌باشد.
ثقات الرواة نیز از دیگر آثار شهرستانی می‌باشد.
این کتاب، فهرست اسامی
راویان موثق که بر اساس تنظیم حروف الفبا آورده شده‌اند.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از این کتاب را مشاهده کرده و یاد آوری کرده که این کتاب به چاپ رسیده است.
ایشان در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال السید
محمد علی و نیز با عنوان رجال السید هبة الدین الشهرستانی
فهرست نموده است.
منزوی تهرانی،
محمد محسن (آقا بزرگ).(۱۲۹۳ - ۱۳۸۶ ق)
فقیه و کتاب‌شناس
شیعی امامی می‌باشد. علامه تهرانی اهمیت بسیاری به
روایت و نقل حدیث می‌داد و در کسب اجازه برای نقل احادیث می‌کوشید.
علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه نامه روایتی نوشته یا از او اجازه گرفته‌اند تا آن جا که او پس از
محدث نوری، سرشناس‌ترین
شیخ روایت یاد می‌شود. از جمله آثار رجالی وی کتاب، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، می‌باشد. تصحیح:
احمد منزوی، ۱۳۷۸ ق، ص۶۲۶، دوم.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه مؤلف و متن کتاب است.
مقدمه مؤلف در جایگاه علم رجال و معرفی کتاب است.
متن کتاب، شامل اسامی مؤلفانی است که از نیمه دوم قرن اول هجری تا زمان حیات مؤلف، دارای تالیفی در موضوعات شرح حال راویان و علمای شیعه، فهرست کتابهای شیعه، اجازات، انساب، فواید رجالی و... بوده‌اند.
به دنبال ذکر اسامی مؤلفان، شرح حال بسیار مختصر آنها به همراه فهرست اسامی آثار مؤلف در موضوعات ذکر شده، آمده است.
اسامی بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
زنجانی،
شیخ موسی (۱۳۲۸ - ۱۳۹۹ ق) مؤلف کتاب رجالی، الجامع فی الرجال، می‌باشد. قم: پیروز، ۱۳۹۴ ق، ص۱۰۰۹.
تنها جلد اول آن چاپ شده است.
مؤلف در مقدمه کتاب، انگیزه و روش خود در تالیف این کتاب را بیان نموده است.
متن کتاب، شامل اسامی کلیه رجال
شیعه در کتابهای
فقه،
حدیث و
رجال است و به دنبال ذکر هر اسم، مشخص شده است که این شخص،
صحابه کدام یک از
معصومان (علیهم‌السّلام) است و در صورتی که آن شخص راوی باشد، راوی و مروی عنه وی مشخص شده، و کتابی که در آن روایت وی آمده، معرفی شده است.
در مواردی که در ضبط اسامی اشکالی باشد، به منظور رفع مشکل، ضبط
اسم یا
کنیه و یا
لقب او بیان شده است و در مواردی که اسامی مختلف، شامل یک نفر باشد و یا یک اسم، شامل دو یا چند نفر باشد (توحید مختلفات و تمییز مشترکات)، مؤلف کتاب، به این مطلب اشاره نموده است.
در بسیاری از موارد، موثق یا ضعیف و یا مجهول بودن راوی با بیان مصدر مورد مراجعه، مشخص شده است. نیز در مواردی که اسمی از راویان شیعه با راویان
اهل سنت در روایات کتاب صحیح
مسلم و بخاری مشترک باشند، این موارد، مشخص شده‌اند.
در بیان اسامی معصومان (علیهم
السّلام).و اسامی کتابهای رجالی و حدیثی و اقسام حدیث، از رموزی استفاده شده که در مقدمه کتاب مشخص شده‌اند.
اسامی موجود در کتاب، بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.
جلد اول این کتاب، تنها شامل حرف «الف» تا پایان حرف «سین» است.
محقق تهرانی در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ موسی، و در
مصفی المقال با عنوان الوجیزة فهرست کرده است.
ارومی تبریزی، اسماعیل (زنده در ۱۲۹۵ - ق ۱۴ ق) مؤلف کتاب، رجال
الشیخ اسماعیل الارومی می‌باشد.
محقق تهرانی اشاره می‌نماید که مؤلف، نام این کتاب را در فهرست آثار خود که در پایان بعضی از تصانیف وی به چاپ رسیده، آورده است.
اصفهانی حایری، میرزا عبد الرزاق بن علی رضا (۱۲۹۱ - ق ۱۴) صاحب کتاب رجالی، الوجیزة فی الدرایة و الفوائد الرجالیة، می‌باشد.
این رساله، مشتمل بر مباحثی در
علم درایه و فواید رجالی است. مؤلف در متن کتاب، این مباحث را طرح و تبیین نموده است:
تعریف علم رجال و درایه؛
موضوع و وجه نیاز به آنها؛
اقسام حدیث؛
اقسام
تحمل حدیث؛
شرایط قبول
خبر واحد؛
الفاظ مدح و ذم؛
اصول اربعمئه و جوامع حدیثی
شیعه؛
اصحاب اجماع؛
کنیه ائمه (علیهم‌السلام).
مؤلف در نهایت، فواید متفرقه‌ای در علم درایه به این وجیزه اضافه نموده است که عبارت‌اند از: توضیح بعضی از کنیه‌ها، القاب و انساب، و بیان اسامی مؤلفان بعضی از کتابهای فقهی.
کتاب، مشتمل بر حاشیه‌هایی از مؤلف است.
محقق تهرانی در
الذریعه ، این کتاب را با عنوان ذکر شده و نیز با عنوان رجال المیرزا عبد الرزاق
فهرست نموده است.
بحرانی، سید هادی بن حسین (۱۳۰۲ - ق ۱۴) مؤلف کتاب رجالی، نخبة المقال فی علم الرجال می‌باشد.
کتاب، ارجوزه‌ای در علم رجال و مشتمل بر دو هزار و پانصد بیت است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال السید هادی بن السید حسین الصباغ هم فهرست نموده است.
حر عاملی جبعی، علی بن سعید (ق ۱۴) مؤلف کتاب رجالی، مهذب الاقوال فی احوال الرجال می‌باشد.
این کتاب، از جمله مآخذ کتاب
اعیان الشیعة است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان رجال
الشیخ علی هم فهرست نموده است.
حسن آبادی،
محمد جواد (ق ۱۴) صاحب کتاب، تلخیص خلاصة الاقوال می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر تلخیصی از کتاب
خلاصة الاقوال علامه حلی (م ۷۲۶ق) است.
مرحوم
شیخ احمد بیان در خلد برین
، نام این کتاب را در فهرست آثار این مؤلف آورده است.
خوانساری ریاضی، ابوالقاسم (۱۳۱۳ - ق ۱۴) مؤلف کتاب رجالی الفوائد الرجالیة است.
تقریرات درس
سید ابو تراب خوانساری.
محقق تهرانی در
نقباء البشر ، نام این کتاب را در فهرست آثار این مؤلف آورده است.
عزاوی نجفی،
محمد رضا (ق ۱۴) صاحب کتاب رجالی با عنوان، اصدق المقال فی الدرایة والرجال می‌باشد.
محقق تهرانی بیان کرده است که فاضل اردوبادی از باب چهاردهم این کتاب، احوال بعضی از رجال را انتخاب کرده و در مجموعه الریاض الزاهرة، نقل نموده است.
معرفة الاحوال فی علم الرجال نیز از آثار عزاوی نجفی می‌باشد.
کتاب در دو بخش تالیف شده است: بخش اول، در احوال رجال صحیح است و بخش دوم، در احوال رجال موثق و ضعیف.
کلباسی،
محمد ابراهیم (۱۳۲۲ - ق ۱۴) صاحب کتاب رجالی، درر المقال فی علمی الدرایة والرجال می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر تقریرات درس
درایه و رجال سید ابوتراب خوانساری است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان کتاب الرجال هم فهرست نموده است.
نسخه خطی این کتاب، در کتاب خانه‌های
ایران موجود است.
گلپایگانی،
محمد (ق ۱۴) مؤلف کتاب تقریرات السید ابوتراب فی الفوائد الرجالیة است.
محمد گلپایگانی از شاگردان سید ابوتراب است که مباحث و فایده‌های رجالی درس استاد خود را تقریر نموده است.
مستوفی اصفهانی، یحیی بن شفیع (ق ۱۴) صاحب کتاب، الحواشی علی خاتمة المستدرک می‌باشد.
محقق تهرانی، نسخه‌ای از کتاب خاتمة المستدرک
میرزا حسین نوری (م ۱۳۲۰ق).را که این حاشیه بر آن نوشته شده، مشاهده کرده و نشانی داده است.
مطرخفاجی نجفی، جواد (۱۳۰۸ - ق ۱۴) مؤلف کتاب رجالی، غوالی سبائک المقال فی نبذ من علم الرجال می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه، سه مقصد و خاتمه است. مقدمه کتاب، دربردارنده تعریف، موضوع و غایت
علم رجال است. مقاصد سه گانه کتاب، مشتمل بر بحث در
اصحاب اجماع، مفهوم «عده» و بحث از بعضی از منصوبان به توثیق است.
خاتمه کتاب نیز در مورد بعضی از
مشایخ اجازات است.
محقق تهرانی در کتاب
مصفی المقال، از این کتاب با عنوان غوالی سبائک المقال فی بیان وجه الحاجة الی علم الرجال یاد کرده و در
الذریعه نیز آن را با عنوان رجال
الشیخ جواد مطر، فهرست نموده است.
مظفر،
محمد حسن بن
محمد (۱۳۰۱ - ق ۱۴)،
آل مظفر یکی از خاندان‌های
مشهور نجف اشرف است که از نیمه
قرن دوازدهم هجری در
عراق ظهور کرد. این
خانواده که ریشه‌های عمیقی در تاریخ
علم و
ادب و
معرفت دارد، به جد اعلای خود، مظفر بن
احمد بن علی بن حسین از آل علی قبیله‌ای معروف که امروزه در محله العوالی
مدینه منوره
سکونت دارند، منسوب هستند. چهره‌های درخشان آل مظفر که هر کدام در
فقه و
حدیث، و علم و معرفت و ادب و فضیلت جایگاه والایی دارند، فراوان هستند که از آن جمله می‌توان، به
شیخ محمدحسن مظفر اشاره کرد. وی صاحب کتاب رجالی، با عنوان رجال السنة فی المیزان، می‌باشد. مقدمه نگار: مرتضی رضوی و عبد الرحمان عبدالله زرعی، قاهره: دار المعلم للطباعة، ۱۳۹۶ ق، ص۱۵۲، اول.
این کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای در ذکر فتوای
علما و
شیوخ الازهر در مورد
مذهب شیعه و تقریب بین مذاهب
اسلامی و نیز زندگی نامه مؤلف به قلم
شیخ راضی است.
متن کتاب، شامل مباحثی در حجیت اخبار
عامه و مناقشه در اسناد
روایات آنها، خصوصا در کتب
صحاح سته است. مؤلف، فهرستی از
راویان موجود در کتابهای صحاح ششگانه
اهل سنت را که از طرف علمای آنها در کتابهای رجالی مورد
جرح و تعدیل واقع شده‌اند، بر اساس ترتیب حروف الفبا، تنظیم و ارائه نموده است.
این کتاب، در مقدمه دلائل الصدق مؤلف، آمده است. سپس سید مرتضی رضوی به عنوان ردی بر کتاب رجال الشیعة فی المیزان عبد الرحمان عبدالله زرعی، اقدام به چاپ آن به طور مستقل نموده است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان الافصاح عن احوال رواة الصحاح و نیز با عنوان رجال
الشیخ محمد حسن بن
الشیخ محمد فهرست نموده است.
موسوی آل خرسان نجفی، سیدحسن (۱۳۲۶ - ق ۱۴) مؤلف کتاب، شرح
مشیخة الاستبصار است. منتشر شده در: الاستبصار، تهران: دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳، ص۳۰۳ - ۳۴۵، چهارم.
مؤلف در این شرح به بیان احوال راویانی که دارای «کتاب» یا «اصل» هستند و از کتاب یا اصل آنها در
الاستبصار روایت آورده شده و
شیخ طوسی، طریق خود به این اشخاص را در
مشیخه ذکر نموده، و همچنین در بیان شرح احوال کلیه راویانی که در طرق این
مشایخ واقع شده‌اند پرداخته است.
شایان ذکر است که در جلد اول کتاب الاستبصار، اسناد
روایات به صورت کامل آورده شده‌اند. سپس
شیخ طوسی از جلد دوم، اقدام بر اختصار اسناد نموده و تنها به ذکر صاحبان کتاب و اصل تا
معصوم (علیهم‌السّلام) اکتفا نموده است و طریق این
مشایخ را در آخر جلد چهارم به نام
مشیخة الاستبصار، آورده است.
شارح در شرح حال هر راوی، علاوه بر ذکر عبارت‌های علمای معتمد در
علم رجال، تالیف‌های راوی و در بعضی موارد، راوی و مروی عنه آن راوی را مشخص نموده است.
شارح در آخر، فهرستی از اسامی راویان
مشیخة الاستبصار را که دارای کتاب یا اصل هستند و
شیخ طوسی برای آنها طریق ذکر کرده، بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده است.
شرح
مشیخة تهذیب الاحکام نیز از آثار سیدحسن آل خرسان می‌باشد. منتشر شده در: تهذیب الاحکام، بیروت: دار صعب - دار التعارف، ۱۴۰۱ ق، ۱۰ ج(ج ۱۰، ۹۱ ص).
مؤلف در این شرح به بیان احوال کلیه راویان صاحب «کتاب» و «اصل»اند و راویانی که در طریق
شیخ طوسی در
مشیخه تهذیب الاحکام وارد شده‌اند، پرداخته است. در شرح حال هر
راوی، علاوه بر ذکر عبارت‌های علمای رجال، تالیف‌ها و در بعضی موارد، راوی و مروی عنه آن راوی را مشخص نموده است.
مؤلف این شرح، در آخر فهرستی از اسامی راویان
مشیخه التهذیب را که دارای کتاب و اصل هستند و
شیخ طوسی در
مشیخه به آنها طریق ذکر کرده است، بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده است.
دیگر اثر سیدحسن آل خرسان، شرح
مشیخة الفقیه می‌باشد.
منتشر شده در: (کتاب)
من لا یحضره الفقیه، بیروت: دار التعارف، ۱۴۰۱ ق، ۴ ج، (ج ۴، ۱۴۸ ص).
این شرح در بیان احوال راویانی است که در
مشیخه کتاب من لا یحضر به آنها طریق ذکر شده است.
اغلب مطالب ذکر شده در مورد راویان از عبارت‌های
شیخ طوسی،
نجاشی و
علامه حلی اتخاذ شده و علاوه بر بیان شرح حال راویان، تالیف‌ها و راوی و مروی عنه آنها مشخص شده است.
شارح در آخر، فهرستی از اسامی راویان
مشیخه کتاب من لا یحضر الفقیه را که دارای طریق هستند، بر اساس حروف الفبا تنظیم نموده و در مقدمه‌ای مختصر بر این شرح، ویژگی‌های این شرح و فهرستی از مصادر مورد مراجعه را بیان نموده است.
ابوالحسن، سید علی مؤلف کتاب، الفوائد الرجالیة، می‌باشد. قم: ذوی القربی، ۲۳۰ + ۱۸۰، اول.
این کتاب، مشتمل بر ۲۴ فایده رجالی است که عناوین این فواید عبارت‌اند از:
۱. نیاز به
رجال؛
۲. شرایط
راوی؛
۳. حجیت قول اوایل متاخران؛
۴.
اصحاب اجماع؛
۵.
مشایخ ثقات؛
۶. وثاقت برخی
مشایخ؛
۷.
مشایخ اجازه؛
۸. اکثار روایت از
مشایخ؛
۹. غیر مستثنیات
ابن ولید؛
۱۰. وثاقت
مشایخ نجاشی؛
۱۱. رجال تفسیر القمی؛
۱۲. کسانی که توقیع برایشان صادر شده؛
۱۳. امارات وثاقت؛
۱۴. تعریف شخص، اماره شهرت وی؛
۱۵. موارد عطف نجاشی؛
۱۶. امامی بودن اشخاصی که در
الفهرست و در
رجال النجاشی، نام آنها فهرست شده است؛
۱۷. عدم اعتبار رای متسرع در قدح؛
۱۸. اعتبار رای رجالی غیر امامی؛
۱۹. مراد از ابوالعباس در کلام نجاشی؛
۲۰. تمییز مشترکات؛
۲۱. عدم اعتبار روایت شخص در مدح خودش؛
۲۲. عدم لزوم اعتبار خبری که در
کتب اربعه نقل شده است؛
۲۳. وجاده؛
۲۴. طرق
شیخ صدوق و
شیخ طوسی و نجاشی و فواید آنها.
به همراه این کتاب، کتاب دیگری با عنوان الانتصار للنائینی فی صحة الکافی از همین مؤلف، چاپ شده است.
الانتصار للنائینی فی صحة الکافی نیز از تألیفات سیدعلی ابوالحسن می‌باشد. منتشر شده به همراه: الفوائد الرجالیة، قم: ذوی القربی، ص۱۸۸، اول.
این رساله، در تقویت رای محقق نایینی در صحت
روایات الکافی نگاشته شده و مؤلف، قراین مختلف دال بر این مطلب را از آرای ناقدان برجسته
حدیث، گرد آورده است و در مجموع، سه قرینه مهم را ذکر کرده و سپس به دفع اشکالات معجم رجال الحدیث بر این ادعا پرداخته است.
در پایان رساله، مواردی که
شیخ طوسی بر روایات الکافی اشکال کرده، جواب داده شده است.
این کتاب، همراه کتاب الفوائد الرجالیة ی همین مؤلف، در یک مجلد آورده شده است.
اکبری، غلامرضا صاحب کتاب، بررسی زندگی علی بن یقطین، می‌باشد. مشهد: مؤسسه فرهنگی، انتشاراتی الشمس، ص۲۰۰، اول.
این کتاب به بررسی حالات
علی بن یقطین می‌پردازد که از راویان
امام کاظم (علیه‌السّلام) به شمار می‌آید و با
تشویق آن حضرت، در دستگاه
خلفای عباسی باقی ماند و خدمات شایانی را به
شیعیان زمان خود نمود.
مطالب کتاب، در چهار فصل جمع آوری شده که عبارت‌اند از:
فصل اول، زندگی نامه علی بن یقطین؛
فصل دوم، فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی او؛
فصل سوم، خاندان علی بن یقطین؛
فصل چهام، روایات علی بن یقطین با اشاره به کتابهای فقهی و باب‌هایی که این
روایات در آن جا وارد شده‌اند.
امانی،
محمد حسن صاحب کتاب، نجاشی، راوی شناس بزرگ می‌باشد. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات
اسلامی، ۱۳۷۶ ش، ص۱۴۴، اول.
این کتاب، شامل بررسی شرح حال
نجاشی، صاحب کتاب
رجال النجاشی است و در زمینه
علم رجال تالیف شده که یکی از چهار کتاب اصلی علم رجال به حساب می‌آید.
این کتاب، در هفت بخش به ولادت نجاشی، خاندان او، اساتید و راویان او، حاکمان عصر، علمای معاصر، و آثار نجاشی است و به جلوه‌هایی از زندگی او اشاره دارد.
امینی،
محمد هادی صاحب کتاب رجال، با عنوان اصحاب الامام امیرالمؤمنین (علیه
السّلام) و الرواة عنه می‌باشد. بیروت: دار الغدیر للمطبوعات - دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۱۲ ق، ۲ ج، اول.
این کتاب، در بردارنده نام و شرح حال
اصحاب امام علی (علیه‌السّلام) و راویان از آن حضرت است که اکثرا به طور مختصر بیان شده است. سپس مصادر رجالی
شیعه و
اهل سنت که شرح حالی از این صحابی و یا راوی را در بردارند، با ذکر نشانی مشخص شده است. اسامی بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
ایروانی، باقر مؤلف کتاب دروس تمهیدیة فی القواعد الرجالیة می‌باشد. منشورات سعید بن جبیر، ۱۴۱۷ ق، ص۳۴۷، اول.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف در حجیت خبر و نیاز به
علم رجال است.
متن کتاب، در دو بخش تنظیم شده است و مباحث هر دو بخش، یکسان است. تنها در بخش دوم، مباحث بخش اول به صورتی مفصل‌تر مطرح شده است. چون مؤلف، کتاب را به عنوان کتاب درسی تالیف کرده است، در آخر هر فصل، تمرین‌هایی را مطرح نموده است.
کتاب، شامل چهار فصل است که عبارت‌اند از:
فصل اول، روش‌های اثبات وثاقت راوی، توثیقات عامه، مدارک حجیت قول رجالی؛
فصل دوم، اقسام
حدیث؛
فصل سوم، معرفی و بررسی نظریات مختلف در مورد بعضی از کتابهای حدیثی؛
فصل چهارم، بررسی نظریات مختلف در مورد بعضی از کتابهای رجالی.
بغدادی،
محمود صاحب کتاب، ثقات
الاسلام است. تهران: هفتمین کنفرانس بین المللی وحدت
اسلامی، شهریور ۱۳۷۲، ص۹۱.
نویسنده در مقدمه، مطالبی در زمینه ضرورت
وحدت بین
مسلمانان و آثار آن مطرح نموده است و سپس به همین منظور، بعضی از راویان مشترک را که در کتابهای
شیعه و
اهل سنت،
ثقه شمرده شده‌اند، مشخص کرده و فهرست نموده است.
در ذیل هر نام، شرح حال مختصری از
راوی، به همراه اقوال بعضی از
علمای رجال شیعه و
سنی، و راوی و مروی عنه مشخص شده و در آخر، مصادری که شرح حال این راوی را بیان داشته‌اند، با ذکر نشانی معرفی شده‌اند.
اسامی راویان، به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است.
بهبودی،
محمد باقر صاحب کتاب رجال، با عنوان علل الحدیث است.
مؤلف، احادیث معلل را که نقصانی در متن یا سند آنها یافت می‌شود، معرفی کرده و موارد بسیاری از اشکالات سندی روایات، از جمله: تصحیف، اضطراب، تعلیق، انقطاع سند و اشتراک در اسامی راویان را مشخص نموده است.
تبریزی،
محمد صالح مؤلف کتاب، بحوث فی مبانی علم الرجال است. مؤسسه انتشارات عصر ظهور، ۱۴۲۰ ق، ص۳۳۴.
تقریرات درس
محمد سند.
این کتاب مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف در تعریف
علم رجال و بررسی ویژگی‌های کتاب است.
مدخل کتاب، در مورد احتیاج به علم رجال و ادعای قطعیت و صحت جمیع روایات
کتب اربعه، و ادعای اعتبار طرق
مشیخه شیخ طوسی و
شیخ صدوق است.
متن کتاب، دارای چهار فصل در مباحث ذیل است:
فصل اول، میزان حجیت توثیق و تضعیف؛
فصل دوم،
امارات وثاقت یا حسن؛
فصل سوم، شیوه‌های بحث رجالی؛
فصل چهارم، ضوابط تحقیق کتب روایی و بررسی
تفسیر القمی و
تفسیر المنسوب الی الامام العسکری (علیه‌السلام).
خاتمه کتاب، شامل چند «امر» است که عبارت‌اند از:
امر اول، پاکسازی کتب جوامع حدیثی از روایت‌های غیر صحیح؛
امر دوم، اقسام حدیث؛
امر سوم، تصحیح اسناد متاخران به وسیله اصول روایی؛
امر چهارم، اشخاص بحث انگیز در رجال؛
امر پنجم، اقسام مراسیل؛
امر ششم، متهمان به
غلو؛
امر هفتم، روایت‌های مضمره؛
امر هشتم،
رجال ابن الغضائری؛
امر نهم، فرق بین
الفهرست و
الرجال شیخ طوسی و
رجال النجاشی ؛
امر دهم، بررسی بعضی از الفاظ
جرح و تعدیل.
تجلیل تبریزی، ابوطالب از فقهای مشهور
قم که به
تدریس دوره عالی
فقه اشتغال دارد. معظم له سالهای متمادی است که پاسخگوی پرسش‌ها و شبهات دینی می‌باشند. وی صاحب کتاب رجالی با عنوان معجم الثقات وترتیب الطبقات می‌باشد. قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ص۴۲۴، اول.
این کتاب، در بردارنده مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف در معرفی کتاب است.
متن کتاب، دارای پنج فصل است و در هر فصل، اسامی راویان بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است و برای هر راوی، یک شماره مسلسل آورده شده است و در ذیل هر عنوان، مصادر مورد مراجعه، مشخص شده‌اند.
مباحث فصل‌های پنجگانه کتاب عبارت‌اند از:
فصل اول، اسامی راویانی که در مورد هر یک از آنها توثیق خاص وارد شده است؛
فصل دوم، اسامی راویانی که
ابن ابی عمیر،
صفوان یا
بزنطی از آنها نقل کرده‌اند و یا دیگر توثیقات عام آنها را شامل می‌شود؛
فصل سوم، اسامی راویانی که مشمول توثیق نشده‌اند؛ بلکه مدح در مورد آنها رسیده است؛
فصل چهارم، وثاقت
مشایخ اجازه؛
فصل پنجم، اسناد صحیح در
مشیخه کتاب
من لا یحضره الفقیه،
الاستبصار و
التهذیب.
مقدمه مرحوم
سید شهاب الدین مرعشی نجفی در معرفی کتاب، و اجازه نامه ایشان به مؤلف است.
ترابی، علی اکبر و
یحیی رهایی صاحب کتاب رجالی، با عنوان الموسوعة الرجالیة المیسرة او معجم رجال الوسائل می‌باشند. مقدمه و اشراف بر تحقیق: جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق (علیه
السلام)، ۱۴۱۹ ق، ج۲، اول.
مقدمه کتاب، شامل بحث مختصری در تدوین حدیث، به همراه اسناد، تنظیم اسناد به روش جوامع حدیثی، شرایط حجیت خبر و بیان ویژگی‌های این کتاب است.
متن کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی رجال و راویانی است که در
وسائل الشیعة و
کتب اربعه روایت داشته‌اند و با استفاده از کتب رجالی شیعه، شرح حال آنها آورده شده است. در ذیل هر عنوان، شرح حالی از آن
راوی، با بیان اقوال علمای
علم رجال، مشخص شده و به همراه آن، نام آثار وی مشخص شده است.
در بیان توثیق و تضعیف راویان، علاوه بر بیان اقوال قدما و متاخران، بر بعضی از توثیقات عام
اعتماد شده است؛ مانند: اعتماد بر این قول مشهور که ابن ابی عمیر و صفوان بن یحیی و بزنطی، از غیر شخص ثقه
روایت نقل نمی‌کنند؛ توثیق
مشایخ اصحاب اجماع؛ وثاقت
مشایخ صدوق و راویانی که در طریق صدوق‌اند؛ وثاقت راویانی که
ابن قولویه در کتاب
کامل الزیارات، به طور مستقیم از آنها روایت نقل کرده است.
در بسیاری از موارد، تعداد روایات راویانی که نام آنها در اسناد
کتب اربعه آمده، مشخص شده است.
در مواردی که راوی‌ای مشهور به
اسم و
کنیه و
لقب باشد، هر یک در محل خود آورده شده است؛ اما تنها در یک موضع، شماره گذاری شده است تا مشخص شود که اینها شامل یک نفرند.
در خاتمه،
آیة الله سبحانی، طریق
شیخ صدوق و
شیخ طوسی به راویانی که صاحب «کتاب» و یا «اصل» بوده‌اند و ایشان، روایات را از آن کتاب یا اصل اتخاذ کرده، آورده است.
تستری ( شوشتری)،
محمد تقی (۱۳۲۰ - ۱۴۱۵ ق)،
عالم زاهد، محقق بارع، رجالی نام دار در سال ۱۳۲۰ هـ . ق در
نجف اشرف متولد و تا سن هفتاد سالگی در همان جا زیسته است و بعد از طی مراحل
علم و رسیدن به درجات عالی علم و
معرفت به
شوشتر برگشته و به
تدریس و تحقیق پرداخته و کتابهای زیادی به رشته تحریر در آورده است که اکثر آنها از گنجینه های علمی
شیعه محسوب می شود.
شیخ از رجالیون نامدار شیعه در عصر متأخر بود.
وی مؤلف کتاب با ارزش رجالی، با عنوان،
قاموس الرجال می‌باشد.تحقیق: مؤسسة النشر الاسلامی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ ق، ۹ ج، دوم/ تهران: مرکز نشر الکتاب، ۱۳۹۱ ق، ۱۱ جو ۳ جملحقات.
کتاب مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف، در بردارنده ۲۸ فصل، در فواید رجالی است که عبارت‌اند از:
بررسی بعضی از اصطلاحات علم رجال؛ تمییز مشترکات؛ ذکر مباحثی در مورد اسامی، نسب‌ها و کنیه‌ها؛ معرفی و بررسی کتابهای معتبر و غیر معتبر رجالی؛ ددیدگاه قدما در معنای «غلو»؛ اسباب حسن؛ شمول توثیق برای غیر امامی.
متن کتاب، یک موسوعه رجالی است که ابتدا هدف از تالیف آن، نقد کتاب
تنقیح المقال عبدالله مامقانی (م ۱۳۵۱ ق) بوده است و مؤلف، پس از بیان قول مامقانی در تنقیح المقال، تعلیقات مفصل خود را که شامل مباحثی استدلالی است، بعد از تعبیر «اقول» بیان کرده است و سپس خود به عنوان یک کتاب رجالی مستقل، عرضه شده است.
در بسیاری از موارد که صاحب تنقیح المقال در مورد شخصی که عنوان شده، شرح حالی را ذکر نکرده است، مؤلف، شرح حال آن شخص را همراه با ذکر اقوال علمای علم رجال و طبقه و دیگر احوال وی بیان کرده است و در بعضی موارد، مؤلف، عناوین جدیدی را بر عناوین کتاب تنقیح المقال، اضافه کرده است.
و در شرح حال‌هایی که صاحب تنقیح المقال برای
راوی بیان داشته است، مؤلف
قاموس الرجا ل، موارد اشتباه را که در زمینه مباحث لغوی و استنباط و اسناد است، متذکر شده است.
خاتمه کتاب، در چاپ اول، شامل ۳۳ فایده رجالی به صورت مختصر است.
مقدمه ناشر، شامل معرفی این کتاب و زندگی نامه مؤلف آن است.
ناشر، ضمن تصحیح غلطهای موجود در چاپ اول، نشانی بسیاری از مصادری را که مؤلف به آنها مراجعه داشته، مشخص نموده است.
این کتاب، در چاپ اول، یازده جلد بوده است و مصنف، سه جلد دیگر به عنوان ملحقات کتاب قاموس الرجال، به آن اضافه کرده است؛ لیکن در چاپ دوم، این سه جلد در بقیه جلدها درج شده است و تاکنون، نه جلد آن به چاپ رسیده است.
در آخر جلد یازدهم از چاپ اول، سه رساله از مؤلف کتاب با عناوین: «فی المکنین بابی بصیر»، «رسالة فی سهو النبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله)» و «رسالة فی تواریخ النبی والآل (صلوات‌الله‌علیهم)» به چاپ رسیده است.
محقق تهرانی در
مصفی المقال ، این کتاب را با عنوان التعلیقات علی رجال الممقانی و در
الذریعه با عنوان تعلیقات تنقیح المقال و نیز با عنوان رجال
الشیخ محمد تقی التستری
هم فهرست نموده است.
فی المکنین بابی بصیر نیز از دیگر آثار رجالی محمدتقی شوشتری می‌باشد..
یکی از مشکلات موجود در اسناد روایات که در بیان علمای متقدم و متاخر
علم رجال، مطرح بوده است، اشتراک یک
اسم یا
لقب و
کنیه بین دو یا چند راوی است. از مشهورترین این موارد، کنیه «
ابوبصیر» است و به دلیل اهمیتی که این تعبیر در اسناد روایات دارد و
یحیی اسدی از
اصحاب اجماع به شمار می‌آید، مقتدمان و متاخران، رساله‌های متعددی را تالیف نموده‌اند.
مؤلف، ضمن بیان شکل‌های مختلف این بحث در میان متقدمان و متاخران، اقوال مختلف علمای علم رجال را بیان داشته و به نقد و بررسی این دیدگاه، اقدام می‌نماید و با استناد به احادیث، شرح حال‌ها،
راوی و مروی عنه و... که درباره صاحبان این کنیه (مانند
یوسف بن حرث،
عبدالله بن محمد اسدی،
لیث بن بختری مرادی و...) آمده، در صدد آن است که نتیجه‌ای را که خود از بررسی ادله به آن رسیده، به اثبات برساند.
ایشان به این نتیجه رسیده که ابو بصیر مطلق در اسناد روایات، همان یحیی ابوبصیر اسدی است.
محقق تهرانی در الذریعه
، این کتاب را با عنوان ترجمة ابی بصیر و نیز با عنوان الرسالة المبصرة
هم فهرست نموده است.
جدیدی نژاد،
محمد رضا، مؤلف کتاب رجالی معجم مصطلحات الرجال و الدرایة، می‌باشد. قم: دار الحدیث، ۱۳۸۰، ص۲۰۳، اول.
شناخت تعبیرها و مصطلحات هر علمی، نقشی مستقیم در دستیابی به مطالب آن
علم دارد. این کتاب، ضمن بیان فهرستی از مصطلحات
علم رجال و
درایه در بیش از ششصد عنوان، عبارت‌های عالمان و در بعضی موارد، تلخیص آنها را در تفسیر هر مصطلح با ذکر نشانی مصدر مورد مراجعه، ارائه کرده است.
محورهای الفاظ و اصطلاحات، شامل اقسام و انواع
حدیث، الفاظ مدح و ذم، توثیقات عام، اقسام
تحمل حدیث، رمزهای متداول در کتب حدیث، و دیگر مباحث علوم حدیث است.
جواهری،
محمد، صاحب کتاب، المفید من معجم رجال الحدیث می‌باشد. قم: مکتبة المحلاتی، ۱۴۱۷ ق، ص۷۶۳، رحلی.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف، که ویژگی‌های کتاب را مورد بررسی قرار داده است.
متن کتاب، شامل فهرستی است از اسامی راویان ذکر شده در معجم رجال الحدیث (که در شماره ۶۷۲ معرفی خواهد شد)، با بیان شرح حال هر
راوی سپس نتیجه‌ای که
مرحوم خویی در مورد هر راوی، به آن رسیده، مشخص شده است.
در مقابل نام هر راوی، شماره ردیف وی در چاپ‌های مختلف معجم، مشخص شده است. نیز موارد اختلاف بین نسخه‌های چاپ
نجف،
بیروت و
تهران، مشخص شده است.
حاجیانی دشتی، عباس، مؤلف کتاب رجالی، نخبة المقال فی تمییز الاسناد والرجال می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف، در مشخصات و روش کار ایشان در کتاب، همراه با ذکر چند فایده رجالی، از جمله بحث در توثیقات عامه و غیر آن، و بررسی بعضی از مصطلحات موجود در کتابهای
شیخ طوسی است.
متن کتاب، شامل: شرح طریق‌های
شیخ طوسی در
مشیخه التهذیب،
الاستبصار و
الفهرست، و طریق‌های
شیخ صدوق در
مشیخه کتاب
من لا یحضره الفقیه است. همچنین حجیت و عدم حجیت طریق‌های
شیخ طوسی و
شیخ صدوق با ذکر علت و ذکر اقوال علمای رجال در مورد رجال موجود در طریق، مورد بحث و بررسی واقع شده‌اند.
حسن زاده آملی ، حسن، از علمای مشهور
قم در
فلسفه،
عرفان،
هیئت،
ریاضیات،
شعر و
ادب و دارای تالیفات زیادی در این علوم است. از جمله آثار ایشان تألیف کتاب رجالی، با عنوان اضبط المقال فی ضبط اسماء الرجال می‌باشد. تحقیق: سید
محمد کاظم مدرسی، فاضل عرفان و
محمد کاظم
محمودی، قم: مرکز الابحاث والدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۸ ق، ص۲۰۰، اول.
این کتاب مشتمل بر ضبط اسامی، انساب،
کنیه و القاب رجال حدیثی است که مورد اشتباه واقع شده‌اند. اسامی در ۲۸ باب، بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
حسینی بغدادی، سید
محمد جواد، مؤلف کتاب رجالی، المعین علی معجم رجال الحدیث است. ج۱، مشهد: مؤسسة الامام الهادی (علیه
السلام)، ۱۴۱۵ ق، اول، ص۱۲۷؛ ۶۴۴. ج۲، مشهد: مؤسسة الامامة للنشر، ۱۴۱۷ ق، ص۱۰۲۴، اول.
این کتاب، مشتمل بر ذکر اسامی رجالی است که در کتاب
معجم رجال الحدیث (که در شماره ۶۷۲ معرفی خواهد شد).و
کتب اربعه، آورده شده‌اند.
تمام عنوان‌های متفرق در معجم رجال الحدیث که مربوط به یک
راوی است، در ذیل اولین عنوان، جمع آوری شده‌اند و بعد از آخرین عنوان، اطلاعات بسیار مختصری به همراه ذکر مصدر مورد مراجعه، بیان شده است. مؤلف، اسامی سیصد راوی را بر راویان معجم الرجال الحدیث که در کتب اربعه موجود بوده، اضافه کرده است.
جلد دوم، شامل اسامی رجالی است که در کتاب معجم رجال الحدیث و غیر کتب اربعه، آورده شده‌اند.
حسینی جلالی، سید
محمد رضا، صاحب کتاب رجالی، المنهج الرجالی والعمل الرائد فی الموسوعة الرجالیة است. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات
اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ ش، ص۳۸۴، اول.
این کتاب، مشتمل بر تمهید، مقدمه و دو باب است و در آخر کتاب، دو رساله از مرحوم
سید حسین طباطبایی بروجردی ( رحمه‌الله) آمده است.
در تمهید، زندگی نامه مرحوم بروجردی و تالیفات ایشان، بیان شده است.
مقدمه کتاب، در اهمیت علم رجال در فرهنگ
اسلامی و بیان روش‌هایی که در کتابهای رجالی شیعه آورده شده، بحث می‌نماید.
باب اول، شامل مباحثی در سبک‌های رجالی و دیدگاه مرحوم بروجردی نسبت به
کتابهای رجالی شیعه و شرایط
حجیت خبر واحد و شرایط آن و روش ایشان در تطبیق سبک‌های رجالی خود با اسناد روایات است.
باب دوم، شامل مباحثی در موسوعه رجالی مرحوم بروجردی، درباره تاریخ و علل تالیف این موسوعه و تعداد مجلدات، و فهرست محتویات آن و ابتکاری است که ایشان در اتخاذ سبک‌ها و روش‌های جدید در طرح مسائل رجالی به کار برده است.
سپس در قسمت ملحقات کتاب، متن دو رساله از مرحوم بروجردی آورده شده است. کتاب اول با عنوان «الاحادیث المقلوبة وجواباتها»، مشتمل بر سؤال‌هایی است که در مورد نه حدیث مطرح شده و مؤلف، جواب‌هایی از طریق بررسی سند و متن این احادیث، بیان داشته است.
محقق، ضمن بیان مقدمه‌ای در تعریف خبر مقلوب و حکم این گونه اخبار، مصادر و نشانی متن‌های مراجعه شده در کتاب را مشخص کرده است.
رساله دوم با عنوان «بحث حجیة شهرة»، از تقریرات درس
اصول فقه مرحوم بروجردی است که به قلم
آیت‌الله صافی گلپایگانی نوشته شده است. مباحث مطرح شده در این کتاب، عبارت‌اند از:
ادله حجیت
شهرت فتوایی؛
اولین مرجح از میان شهرت فتوایی و
شهرت به حسب
روایت، کدام یک است؟؛
حجیت شهرت فتوایی، حتی با عدم وجود روایتی که مطابق با آن است.
حسینی میر سجادی، سید علی، دروس فی علم الرجال است. المنیر للطباعة والنشر، ۱۳۷۷ ش، ص۷۱.
نویسنده کتاب، به منظور آشنایی مقدماتی اشخاصی که با علوم
اسلامی در ارتباطاند، اقدام به تبیین و توضیح بعضی از مباحث موجود در علم رجال و بیان زندگی نامه بعضی از
راویان حدیث نموده است.
مطالب مطرح شده در کتاب عبارت‌اند از:
شرایط عمل به خبر؛
تعریف
علم رجال و
درایه؛
حجیت قول رجالی؛
صحت در نزد قدما و متاخران؛
اسباب توثیق؛
اصحاب اجماع؛
«عدة» در
الکافی؛
شرح حال
محمد بن اسماعیل،
احمد بن
محمد بن
یحیی العطار،
علی بن ابی حمزه بطائنی و
محمد بن سنان.
سپس معنای طبقات راویان حدیث، به همراه فهرستی از طبقه راویان تا
شیخ طوسی و
نجاشی (که در چهارده طبقه ذکر شده‌اند) مشخص شده است.
در نهایت، فهرستی از ۲۱ کتاب معروف در علم رجال، آورده شده است.
خامنه‌ای، سید علی. خاندان خامنه‌ای از
سادات اصیل حسینی و از
نسل پاک
امام سجاد (علیه‌السّلام) هستند. ایشان دوران کودکی خویش را در همان دیار و در دامان خانواده‌ای اهل
علم و
زهد و
تقوی سپری کرد، و به مراحل بالائی از
علم و فضل نائل گردید. از جمله کلام بزرگان درباره ایشان سخن آیت‌الله مشکینی است که می‌فرمایند: حضرت مستطاب آیت الله حاج سید علی خامنه‌ای (مدظله العالی) واجد مقام
فقاهت و
اجتهاد و
قدرت استنباط احکام شرعیه، و لیاقت تصدی مقام معظم رهبری می‌باشد. ایشان دارای کتابی رجالی، با عنوان چهار کتاب اصلی علم رجال می‌باشند. تهران: دفتر نشر فرهنگ
اسلامی، ۱۳۷۴ ش، ص۶۲، دوم. ترجمه عربی: الاصول الاربعة فی علم الرجال. ترجمه: ماجد الغریاوی، مقدمه:
محمد علی تسخیری، ۱۴۱۴ ق، ص۶۴.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است: تعریف
علم رجال، ضرورت آن و بررسی موضوع علم رجال.
سپس دو کتاب
اختیار معرفة الرجال و
الفهرست شیخ طوسی بررسی شده‌اند، به این ترتیب که روش
شیخ طوسی در این دو کتاب، مورد بحث قرار گرفته است و مصادر و منابع این دو کتاب، معرفی شده‌اند.
خراسانی،
محمد جواد، صاحب کتاب، خلاصة الخلاصة می‌باشد.
کتاب مشتمل بر مطالب زیر است:
خلاصه کتاب
خلاصة الاقوال فی علم الرجال علامه حلی (م ۷۲۶ ق)، که به صورت منظومه و در ۴۲۴ بیت، به نظم در آمده است.
در مورد هر یک از رجال، در حاشیه، مختصری از مشخصات، همراه با تعبیرهای مدح یا ذم، آورده شده است.
دریاب نجفی،
محمود، مؤلف کتاب،
مشیخة النجاشی می‌باشد.
مشیخة النجاشی، قم: مؤلف، ۱۴۱۳ ق، ۴۶۹ ص، اول.
این کتاب، شامل مطالب زیر است:
تمهید، در بیان ویژگی‌های کتاب
رجال النجاشی.
مقدمه مؤلف، شامل زندگی نامه مرحوم
نجاشی و بررسی رجال النجاشی.
متن کتاب، شامل دو بخش است که عبارت‌اند از:
بخش اول، در اسامی اساتید نجاشی که از کتاب رجال النجاشی استخراج شده است.
بخش دوم، شامل اسامی اشخاصی است که در اسناد موجود در کتاب رجال النجاشی آورده شده‌اند.
المعجم الموحد نیز از آثار دریاب نجفی می‌باشد. قم: مجمع الفکر الاسلامی، ۲ ج، اول.
این کتاب مشتمل بر مطالب زیر است:
در مقدمه، ضمن بیان تعریف
علم رجال و تاریخ اجمالی آن، نیاز به علم رجال بیان شده و سپس به معرفی اجمالی کتابهای پنجگانه رجالی و مسئله «طبقات» پرداخته شده است. مؤلف همچنین شیوه کاربری کتاب را توضیح داده است.
مؤلف در محتوای کتاب، آرای رجالی موجود در اصول چهارگانه رجالی (الفهرست و الرجال
شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال و رجال النجاشی) را همراه با خلاصة الاقوال علامه حلی، به ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده است.
همچنین مروی عنه و عبارت‌های
جرح و تعدیل را در ذیل هر عنوان آورده است و با علامت‌های مخصوص، صحت، وثاقت، مدح و ضعف راوی را مشخص کرده است.
همچنین اشخاص مشترک از یکدیگر تفکیک شده‌اند و عنوان‌های متحد به یکدیگر ارجاع داده شده‌اند.
دستغیب حسینی شیرازی، سید علی
محمد، معجم الثقات من جامع الرواة است.
کتاب مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف، در نیاز به علم رجال، روش‌های اثبات وثاقت راوی، بررسی مفهوم بعضی از اصطلاحات رجالی، و شرح حال مختصر بعضی از علمای متقدم و متاخر رجالی است.
متن کتاب، در بردارنده اسامی راویان ثقه است که از کتاب جامع الرواة، اخذ شده‌اند.
اسامی راویان، بر اساس حروف الفبا تنظیم شده و برای اسامی، شماره مسلسل آورده شده است و در مقابل هر نام، تعداد اشخاص و اسامی هم شکل با اسم اول، مشخص شده و «ثقات» از آنها بیان شده‌اند. در مورد اشخاص ثقه، تعبیرهای وارد شده درباره آنها، به همراه ذکر مصدر مورد مراجعه آمده است.
راضی عبدالله، حسین، صاحب کتاب تاریخ علم الرجال است.
مؤلف کوشیده است با بیان فهرست اسامی مؤلفان کتابهای رجالی و ذکر شرح حال مختصر آنها، به همراه فهرست تالیف‌های رجالی آنها، تجسمی هر چند مختصر در تاریخ تدوین و تکامل علم رجال در پنج قرن اول هجری برای مخاطبان ارائه نماید.
مطالب مورد بحث کتاب، در سه باب تنظیم شده‌اند:
در باب اول، این موضوعات مطرح شده است: تعریف
علم رجال و موضوع آن و نیاز به علم رجال، و نیز فهرست اسامی مؤلفان با شرح حال مختصر آنها، به همراه فهرست تالیف‌های رجالی ۸۶ نفر از مؤلفان
قرن اول تا پنجم هجری.
معرفی مختصر کتابهای
رجال الکشی و
الرجال و الفهرست
شیخ طوسی.
باب دوم، مشتمل بر بیان شرح حال مختصر
ابوالعباس احمد بن علی نجاشی و کتاب معروف وی
رجال النجاشی است.
باب سوم، رد اشکال‌های سید عبدالله شرف الدین در کتاب مع موسوعات رجال الشیعة بر کتاب رجال النجاشی است.
رضوی کاشانی، سید محمدحسین، مؤلف کتاب رجالی العندبیل فی تمییز الصحیح من العلیل می‌باشد. تهران: مطبعة شرکة طبع الکتاب، ۱۳۸۵ ق، ص۳۱۷، اول.
کتاب مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف، در بررسی ویژگی‌های کتاب است که در آن اشاره شده که اسامی راویان حدیث، به ترتیب حروف الفبا، در ۲۸ باب بیان شده است؛ اما کتاب، مشتمل بر یازده باب تا حرف «ز» است.
اسامی ذکر شده در کتاب، مشتمل بر راویان ثقه و ممدوح است و از ذکر نام راویان ضعیف و مجهول، مگر در موارد کمی، دوری جسته‌اند.
مؤلف، علاوه بر ذکر شرح حال مختصری از راویان،
راوی و مروی عنه بسیاری از آنها را متذکر شده و به همراه آن، قراین دیگری را برای تمییز اسامی مشترک، بیان کرده است.
محقق تهرانی در
الذریعه این کتاب را با عنوان العندبیل و تمیز الصحیح من العلیل فهرست نموده است.
سبحانی، جعفر، استاد معظم در ۲۸
شوال المکرم ۱۳۴۷ق(۲۰
فروردین ۱۳۰۸ش) در
تبریز در
خانواده علم و
تقوا و فضیلت دیده به جهان گشود. پدر بزرگوار ایشان
زاهد وارسته، مرحوم
آیت‌الله حاج شیخ محمد حسین سبحانی خیابانی است. استاد معظم حضرت آیت الله سبحانی از دیرزمان به دفاع از باورهای عقیدتی
شیعه پرداخته و در این راستا کتابهای فراوانی را به نگارش درآورده است. ازجمله آثار با ارزش استاد کتاب رجالی، با عنوان کلیات فی علم الرجال می‌باشد. قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۰ ق، ص۵۳۱.
این کتاب، مشتمل بر هشت فصل است که در هر فصل، مباحث ذیل مورد بحث واقع شده‌اند:
فصل اول، تعریف، موضوع و مسائل
علم رجال؛
فصل دوم، نیاز به علم رجال؛
فصل سوم، مصادر اولیه علم رجال؛
فصل چهارم، مصادر ثانویه علم رجال؛
فصل پنجم، توثیقات خاصه؛
فصل ششم، توثیقات عامه؛
فصل هفتم، بررسی
کتب اربعه؛
فصل هشتم، فرقه‌های
شیعه.
خاتمه کتاب، شامل چهارده فایده رجالی است.
سیفی مازندرانی، علی اکبر، صاحب کتاب رجالی مقیاس الرواة فی کلیات علم الرجال است. قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ ق، ص۴۱۲، اول.
این کتاب، اصول و قواعد رجالی را مورد بحث قرار داده است.
عناوین کلی مطالب کتاب عبارت‌اند از:
مبادی علم رجال، ذکر وجه نیاز به علم رجال و تمایز این علم از
درایه و تراجم؛
اصول و جوامع رجالی؛
طبقات راویان و بررسی نقش آنها در اعتبار احادیث؛
مشایخی که در
جرح و تعدل راویان مورد مراجعه هستند؛
مدرک حجیت قول رجالی؛
ضوابط جرح و تعدیل؛
امارات
عدالت و وثاقت؛
توثیقات عامه؛
توثیقات خاصه؛
قاعده تبدیل سند؛
ضابطه تمییز بین اسامی مشترک؛
مهم‌ترین خصوصیات معصومان و راویان که در علم رجال مطرح است؛
مصطلحات موجود در جوامع رجالی و روایی؛
اصول روایی که در عصر
ائمه تدوین شده‌اند؛
مصادر اصلی، کتابها و جوامع روایی.
شبستری، عبد الحسین، صاحب کتاب، احسن التراجم لاصحاب الامام موسی الکاظم (علیه
السلام) است. مشهد: المؤتمر العالمی للامام رضا(علیه
السلام)، ۱۴۰۹ ق، ۲ ج، اول.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف، در معرفی کتاب و زندگی نامه
امام موسی کاظم (علیه‌السلام).
در محتوای کتاب، شرح حال اصحاب امام موسی کاظم (علیه
السلام)، راویان از آن حضرت و کسانی است که موفق به ملاقات با ایشان شده‌اند و یا به صورت مکاتبه با امام در تماس بوده‌اند. همچنین بیان مصادر و مراجعی که شرح حال هر شخص در آن موجود بوده است. ترتیب ذکر اشخاص، بر اساس نام و نام
پدر آنهاست که بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است. در ترتیب اسامی اشخاص،
کنیه آنها نقشی نداشته است.
الفائق فی رواة واصحاب الامام الصادق (علیه
السلام) نیز از آثار شبستری است. قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ ق، ۲ ج، اول.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف در بیان خصوصیت‌های این کتاب و زندگی نامه حضرت
امام صادق (علیه‌السّلام) و ذکر اقوال
علمای اهل سنت در مورد این امام شریف است.
محتوای کتاب، شامل مجموعه اسامی راویان و صحابیان امام صادق (علیه
السّلام) است که بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است.
مؤلف با بیان مختصری از شرح حال هر شخصیت، همراه با مدح و یا ذمی که در مورد آنها وارد شده، کتاب‌هایی را که در مورد هر شخص مطالبی نقل کرده‌اند، بیان داشته است. همچنین کتاب، شامل مقدمه ناشر و فهرست مفصلی است.
شبیری، سید محمدجواد، صاحب کتاب رجالی، با عنوان تعلیقات علی اسناد الاحادیث می‌باشد.
با توجه به وجود برخی اسناد مشکل در کتب معتبر حدیثی، مؤلف به شرح این گونه احادیث پرداخته است. این اسناد به جهت اشتراک در راوی، تحریف در زیادی یا نقصان، تبدیل یا دیگر عوامل، مشکل شمرده شده‌اند.
مؤلف، ضمن گردآوری ۸۷ مورد از این اسناد، به بحث و بررسی اقوال و راه کارهایی در حل هر یک از مشکلات آنها پرداخته است. توجه به اختلاف نسخه‌ها و اختلاف طرق و اسناد و مقابله آنها از خصوصیات شیوه تالیف ایشان است.
توضیح الاسناد المشکلة فی الکتب الاربعة نیز از دیگر آثار سید محمدجواد شبیری می‌باشد.
از آن جا که در استفاده از
کتب اربعه حدیثی شیعه یعنی
الکافی، کتاب
من لا یحضره الفقیه،
تهذیب الاحکام و
الاستبصار، گاه مشکلات سندی دیده می‌شود. مؤلف در این کتاب به تبیین و رفع این مشکلات پرداخته است.
وی اسناد هر کتاب را به صورت مستقل مورد بحث قرار داده و برخی مشکلات از جمله ضمایر در ابتدای اسناد، ضمیر در انتهای اسناد، اسامی اشاره (مانند «بهذا الاسناد»)، تحریف‌های سندی (همچون سقط و افتادگی)، زیادی عناوین، ادغام عناوین با یکدیگر، تبیین «باسناده»، تعلیق در اسناد و تعیین اسامی حذف شده از سند، و حیلوله در اسناد را توضیح داده است.
همچنین اختلاف اسناد و اختلاف نسخه‌ها و اختلاف اقوال را توضیح داده و برای دستیابی به رای صحیح به بحث پرداخته است.
۶۰۴. الاخبار فی ترجمة آل میثم التمار.
۶۰۵. السعی الحثیث فی تعیین المراد من المثنی الحناط، و المثنی فی اسناد کتب الحدیث.
۶۰۶. الرشاد الی ایضاح المراد من الحلبی فی الاسناد.
۶۰۷. القول الجلی فی میسر و ابنیه
محمد و علی.
۶۰۸. کلمة حول ابراهیم بن عبد
الحمید.
۶۰۹. کلمة حول الحسین بن عثمان.
۶۱۰. کلمة حول حفص الاعور.
۶۱۱. کلمة حول عبد الملک بن عتبة.
۶۱۲. کلمة فی ابی سعید العصفری.
۶۱۳. کلمة فی تعیین المراد من اسماعیل الجعفی.
۶۱۴. کلمة فی تعیین المراد من العزرمی او ابن العزرمی فی الاسناد.
۶۱۵. کلمة فی حمزة بن القاسم.
۶۱۶. کلمة فی
سلیمان بن جعفر البصری، و روایة الحسن بن ابی الحسین الفارسی.
۶۱۷. کلمة فی عبدالله بن القاسم.
۶۱۸. کلمة فی علی بن جعفر.
۶۱۹. کلمة فی علی بن عبد العزیز.
۶۲۰. کلمة فی عمرو بن خالد.
۶۲۱. کلمة فی المراد من ابی الحسن العیدی فی الاسناد.
۶۲۲. کلمة فی المراد من ابی سعید القماط.
۶۲۳. کلمة علی هامش رسالة ابی بصیر.
شایان ذکر است که رساله‌های یاد شده از این مؤلف، هنوز به چاپ نرسیده‌اند.
شبیری زنجانی، سید موسی، در سال ۱۳۴۷ ق در شهر
قم در بیت
فقاهت و
تقوی به
دنیا آمد. وی یکی از افاضل و مدرسین نام آور
حوزه علمیه قم می‌باشد که به فضل و فضیلت
مشهور و به
متانت و دقت نظر موصوف هستند. ایشان اکنون در شمار
مراجع تقلید بزرگ
شیعه قرار گرفته است. از آثار با ارزش ایشان در رجال کتاب رجالی با عنوان، اسانید کامل الزیارات و اعلام اسانیده می‌باشد.
این ترتیب، مشتمل بر دو بخش است. بخش اول، در بردارنده ترتیب اسناد
کامل الزیارات و بخش دوم، شامل فهرست عناوین راویان در اسناد این کتاب است.
در بخش اول، اسناد هر یک از راویان موجود در صدر سند کتاب (یعنی
مشایخ ابن قولویه ) در یک جا ارائه شده‌اند و عنوان‌های متعدد در مورد هر
راوی (شامل نام، نام با
لقب، نام با
کنیه و...) به همان صورت که در اسناد بوده است، دسته بندی شده‌اند و درباره هر راوی، اسناد وی بر اساس ترتیب الفبایی مروی عنه تنظیم شده است.
سلسله اسناد (شامل نام راویان سند تا
معصوم (علیه‌السلام) و در صورتی که بخشی از متن در نحوه ارتباط راوی آخر با معصوم دخالت داشته باشد، آن بخش آورده شده است.
در فهرست عناوین، ترتیب الفبایی در نام راوی رعایت شده است، به این صورت که عنوان با
خط نسخ و درشت‌تر آورده شده و قبل از این نام راوی وی و پس از آن مروی عنه وی مشخص شده است. سپس اسناد روایات این
راوی بر اساس حروف الفبای نام راوی و مروی عنه، با
خط نستعلیق تنظیم شده‌اند. شماره صفحه یا صفحه‌هایی نیز که این سند در آنها آمده است، مشخص شده‌اند. در این بخش، تمییز مشترکات و توحید مختلفات نیز انجام شده است.
از نکات شایان ذکر این که مؤلف با توجه به مراجعه به نسخه‌های مختلف، در بسیاری از موارد، نسخه بدل‌ها را در داخل پرانتز و به همراه «خ - ل» مشخص کرده است.
مؤلف، در مواردی به اشتباه در تعبیرها برخورد کرده و در نسخه‌های موجود، شکل صحیح را مشاهده ننموده است. لذا تعبیر صحیح را داخل پرانتز به همراه حرف «ظ» بیان نموده که دلالت بر اظهار نظر ایشان می‌نماید.
در مواردی که تعبیری در داخل پرانتز، بدون هیچ گونه حرفی مانند «ظ» یا «خ - ل» و... باشد، بیان کننده آن است که این تعبیر در بعضی از نسخه‌ها موجود بوده و در بعضی موجود نبوده است.
در مواردی که تعبیری اشتباه باشد، مؤلف تعبیر صحیح را آورده و به آن صریحا با تعابیری مانند «و الظاهر انه سهو» اشاره نموده است. در فهرست عناوین، به این مطلب اشاره شده و فهرست بر اساس نسخه تصحیح شده تنظیم شده است.
مؤلف در فهرست عناوین، تعلیقات خود را آورده است. نسخه دستنویس و عکس آن، موجود است.
اصحاب الاجماع نیز از دیگر آثار آیت‌الله شبیری زنجانی می‌باشد.
این فهرست، مشتمل بر ترتیب اسناد و ترتیب اساس راوی و مروی عنه هر یک از
اصحاب اجماع به طور مستقل است.
در مرحله اول، مؤلف اسناد اصحاب اجماع را در ۲۱ نفر و در سه طبقه فهرست و دسته بندی نموده است.
البته اصحاب اجماع، در اصل، شامل سه دسته شش نفره و در مجموع، هیجده نفرند؛ اما در مورد
حسن بن محبوب از طبقه سوم، اختلاف است. عده‌ای به جای وی،
حسن بن علی بن فضال و
فضالة بن ایوب را از اصحاب اجماع می‌دانند و عده‌ای به جای
حسن بن علی بن فضال،
عثمان بن عیسی را از اصحاب اجماع می‌دانند. در همین مورد، در
اختیار معرفة الرجال آمده است: «... و قال بعضهم مکان الحسن بن محبوب: الحسن بن علی بن فضال و فضالة بن ایوب، و قال بعضهم مکان ابن فضال: عثمان بن عیسی».
به همین دلیل، مؤلف اسناد روایات موارد اختلافی را هم مرتب کرده و ارائه نموده است.
همچنین در طبقه اول اصحاب اجماع، از ابو بصیر اسدی نام برده شده و عده‌ای وی را ابو بصیر لیث مرادی دانسته‌اند. مؤلف، در ذیل عنوان «ابو بصیر» در مرحله اول، اسناد ابو بصیر اسدی و پس از آن اسناد ابو بصیر لیث مرادی را فهرست نموده است. بر همین اساس، عده‌ای از اصحاب اجماع را به همراه موارد اختلافی ۲۲ نفر دانسته‌اند.
فهرست اسامی اصحاب اجماع و طبقه آنها عبارت‌اند از:
طبقه اول:
زرارة بن اعین، معروف به خربوذ،
برید بن معاویة عجلی،
ابو بصیر،
فضیل بن یسار و
محمد بن مسلم؛
طبقه دوم:
جمیل بن دراج،
عبدالله بن مسکان،
عبدالله بن بکیر،
حماد بن عیسی،
حماد بن عثمان و
ابان بن عثمان؛
طبقه سوم:
ابن ابی عمیر،
عبدالله بن مغیره،
احمد بن محمد ابی نصر،
یونس بن عبدالرحمان،
صفوان بن یحیی،
حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضال، فضالة بن ایوب و عثمان بن عیسی.
مؤلف، در مورد هر یک از اصحاب اجماع، در مرحله اول اسناد و طرق وی را بر اساس ترتیب الفبایی اسامی راویان و مروی عنه وی تنظیم نموده است. در این زمینه، عنوان‌های متعدد در مورد هر راوی یا مروی عنه (شامل نام،
نام با
لقب، نام با
کنیه و...) به همان صورت که در اسناد بوده است، در یک جا دسته بندی شده‌اند و به دنبال بیان هر طبقه، نام مصدر مورد مراجعه به همراه شماره جلد و صفحه آن، مشخص شده است.
مؤلف به منظور دستیابی به جمیع اسناد هر یک از اصحاب اجماع، به بسیاری از کتابهای تفسیری روایی، حدیثی و رجالی
شیعه (که بعضی از آنها چاپ شده و بعضی خطی‌اند) مراجعه نموده است.
در پایان، تفصیل اسناد هر راوی، فهرست اسامی مروی عنه او به همراه اسامی راویان موجود در آن طریق، فهرست شده‌اند. پس از آن، فهرست اسامی راویان وی ارائه شده‌اند.
شایان توجه است که به دنبال بیان نام بسیاری از مروی عنه‌ها و راویان هر
راوی، عناوین متحد با هر راوی و مروی عنه که در اسناد و طرق مختلف وارد شده‌اند، با علامت مساوی (=).مشخص شده‌اند که به شکل طبیعی توحید مختلفات و تمییز مشترکات را در بردارند.
نسخه دستنویس و عکس‌های آن، موجود است.
از دیگر آثار آیت‌الله شبیری می‌توان از کتاب اسانید الامالی
شیخ الطائفة و مجالسه نام برد.
این فهرست، مشتمل بر دو بخش است: بخش اول، شامل ترتیب اسناد و طرق
الامالی شیخ طوسی، و بخش دوم، شامل فهرست اسامی رجال موجود در این کتاب است.
در بخش اول، اسناد هر یک از راویان موجود در صدر سند کتاب (یعنی
مشایخ شیخ طوسی) در یک جا و بر اساس ترتیب الفبایی نام مروی عنه تنظیم و ارائه شده‌اند.
سلسله اسناد، شامل نام راویان سند تا
معصوم (علیه‌السّلام) است و در مقابل هر سند، نشانی آن مشخص شده است. یادکرد از
ابوالمفضل شیبانی، بعد از بیان ترتیب ذکر شده، مانند بقیه عناوین، فهرست کاملی از
مشایخ وی به همراه ذکر نشانی آنها در کتاب الامالی بیان شده است.
در بخش دوم، فهرست اسامی رجال موجود در اسناد بر اساس ترتیب الفبایی نام راوی تنظیم شده است، به این ترتیب که عنوان را با خط نسخ و درشت‌تر آورده و قبل از آن، نام راوی وی و پس از آن، مروی عنه مشخص شده است. سپس اسناد روایات راوی بر اساس حروف الفبا، نام راوی و مروی عنه، با
خط نستعلیق تنظیم شده که به شکل طبیعی، این امر، تمییز مشترکات و توحید مختلفات را در پی دارد.
در مقابل هر سند، شماره صفحه یا صفحاتی که هر سند در آن جا آمده، مشخص شده‌اند. مؤلف با مراجعه به نسخه‌های موجود در نزد ایشان، به نسخه به بدل‌ها، زیادی و نقصان راویان یا تعابیر وارد شده در سند را مشخص کرده است و در مواردی که احتمال تصحیف داده، شکل صحیح را حدس زده است.
ایشان تعلیقاتی نیز در ترتیب الاسناد آورده است.
نسخه دستنویس و عکس‌های آن، موجود است.
ترتیب اسانید مناقب ابن مغازلی نیز از کتب رجالی آیت‌الله شبیری زنجانی می‌باشد.
مناقب، مشتمل بر روایاتی است که در مدح و منزلت
معصومان (علیهم‌السّلام) وارد شده‌اند.
مؤلف با مراجعه به المناقب ابو الحسن یا ابو
محمد علی بن
محمد بن
محمد طیب جلالی شافعی، مشهور به
ابن مغازلی (م ۴۸۳ق)، اسناد هر یک از راویان موجود در صدر سند این کتاب را که از
مشایخ ابن مغازلی به شمار می‌آیند، جمع آوری نموده است. اسامی راویان موجود در اسناد کتاب، بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند.
اسناد موجود در این فهرست، بر اساس ترتیب الفبایی نام
مشایخ صاحب کتاب و راویان مذکور پس از آن تا آخر سند، تنظیم شده‌اند.
نسخه دستنویس و عکس‌های آن، موجود است.
فهرست اسانید الاختصاصنیز از آثار آیت‌الله شبیری زنجانی است..
این فهرست، مشتمل بر اسانید و طرق هر یک از راویان موجود در صدر سندهای الاختصاص
شیخ مفید است که در یک جا و بر اساس ترتیب الفبایی مروی عنه‌ها تنظیم شده و به همراه نشانی صفحه در الاختصاص، ارائه شده است.
اسناد، شامل نام راویان سند تا معصوم (علیه
السّلام) است، البته اگر سند به معصوم (علیه
السّلام) ختم شده باشد.
در موارد لزوم، مؤلف تعلیقاتی را در مورد اسناد احادیث بیان داشته است. ایشان با مراجعه به نسخه‌های خطی موجود، نسخه بدل‌ها، زیادی و نقصان راویان یا تعابیر وارد در سند را مشخص کرده است.
نسخه دستنویس و عکس‌های آن، موجود است.
یکی دیگر از تألیفات رجالی آیت‌الله شبیری زنجانی کتاب فهرس اسانید بصائر الدرجات می‌باشد.
این فهرست، مشتمل بر اسناد و طرق
راویان موجود در سندهای
بصائر الدرجات محمد بن حسن بن فروخ (صفار) است که بر اساس ترتیب الفبایی اسامی مروی عنه‌ها تنظیم شده و به همراه نشانی صفحه بصائر الدرجات، ارائه شده‌اند.
اسناد، شامل نام راویان سند تا معصوم (علیه
السّلام) است.
در موارد لزوم، مؤلف تعلیقاتی را در مورد اسناد احادیث، بیان داشته است.
مؤلف با مراجعه به نسخه‌های خطی موجود، نسخه بدل‌ها، زیادی و نقصان راویان یا تعابیر وارد شده در سند را مشخص کرده است. همچنین در مواردی اقدام به تصحیح اسناد این کتاب نموده است.
نسخه دستنویس و عکس‌های آن، موجود است.
کتاب فهرست اسانید تاویل الآیات در تفسیر ابن ماهیار، نیز از دیگر آثار آیت‌الله شبیری زنجانی است.
تاویل الآیات، مشتمل بر روایاتی است که در ذیل آیات مربوط به شان و منزلت معصومان (علیهم
السّلام) ارائه شده‌اند.
روایات بیان شده، از راویان مختلف، از جمله
ابن ماهیار است، اما مؤلف تنها اسناد روایات مربوط به ابن ماهیار را فهرست و ارائه نموده است؛ چون اسناد و روایات دیگر راویان در کتابهای دیگر، ارائه شده‌اند.
دسته بندی اسناد ابن ماهیار به این ترتیب است که اسنادی را که در صدر آنها تعبیر «
محمد بن العباس» آمده است، بر اساس ترتیب الفبایی اسامی مروی عنه‌های وی، دسته بندی و ارائه شده‌اند.
سلسله اسناد، شامل نام راویان سند تا
معصوم (علیه‌السّلام) (البته اگر سند به نام معصوم (علیه
السّلام) ختم شده باشد) به همراه نام
سوره و در داخل پرانتز با یک یا دو کلمه از
آیه مورد بحث است. به همراه هر سند، نشانی صفحه کتاب تاویل الآیات، مشخص شده است.
مؤلف با مراجعه به نسخه‌های خطی موجود، نسخه بدل‌ها، زیادی و نقصان راویان را با تعابیر وارد در سند مشخص کرده‌اند. ایشان همچنین در مواردی اقدام به تصحیح اسناد نموده است. نسخه دستنویس و عکس‌های آن، موجود است.
همچنین کتاب فهرس اسانید الفهرست از آثار رجالی آیت‌الله شبیری زنجانی می‌باشد.
این فهرست، مشتمل بر دو بخش است: بخش اول، در بردارنده ترتیب اسناد و طرق
الفهرست شیخ طوسی و بخش دوم، شامل فهرست اسامی رجال موجود در این کتاب اوست.
در بخش اول، اسناد و طرق هر یک از راویان در یک جا و بر اساس ترتیب الفبایی نام
مشایخ شیخ طوسی و راویان مذکور پس از آن تا آخر سند، تنظیم شده و در مقابل هر یک از اسناد، شماره ردیف آن در الفهرست مشخص شده است.
در این بخش، تعابیری جون «بالاسناد الاول» و «بهذا الاسناد» و امثال آن در اسناد الفهرست تبیین شده‌اند. مؤلف، همچنین تعلیقاتی نیز بر برخی از اسناد ذکر کرده که ارائه شده‌اند.
در بخش دوم، فهرست عناوین تمامی رجال اسناد موجود در الفهرست به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است و در مقابل نام هر راوی، نشانی موجود در بخش ترتیب اسناد، بر اساس صفحه و سطر، مشخص شده است.
در این بخش، عناوین مختلف یک راوی که در اسناد و طرق الفهرست وارد شده‌اند، با ذکر علامت مساوی (=) مشخص شده که به شکل طبیعی، این امر، توحید مختلفات را در پی دارد.
مؤلف با مراجعه به نسخه‌های خطی موجود، نسخه بدل‌ها، زیادی و نقصان راویان با تعابیر وارد در سند را مشخص کرده است و در مواردی که احتمال تصحیف داده، شکل صحیح را به طور حدسی بیان نموده است.
نسخه دستنویس و عکس آن موجود است.
از دیگر تألیفات رجالی
آیت‌الله شبیری زنجانی کتاب، فهرست اسانید مآخذ کتب الایضاح است.
این فهرست در بردارنده اسناد و طرق مصادر موجود در کتاب
الایضاح قاضی نعمان مغربی (صاحب
دعائم الاسلام) است.
مؤلف، مصادر موجود در این کتاب را به همراه ذکر نام مؤلف‌های آنها مشخص نموده و در ذیل نام هر مصدر، اسناد و طرق هر یک از آنها را از کتاب الایضاح، به همراه شماره صفحه آن، جمع آوری و ارائه نموده است.
ایشان در مواردی اظهار نظرهای خود را مطرح نموده است.
نسخه دستنویس و عکس آن، موجود است.
ترتیب اسانید و فهرست الرجال
شیخ صدوق نیز از آثار آیت‌الله شبیری زنجانی است.
این مجموعه، شامل دو بخش است: بخش اول، شامل ترتیب اسناد و طرق کتابهای
شیخ صدوق است و بخش دوم، در بردارنده فهرست اسامی رجال موجود در اسناد کتابهای وی است.
در بخش اول، اسناد و طرق هر یک از راویان موجود در صدر سندهای کتابهای صدوق (شامل
الامالی،
التوحید،
ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،
الخصال،
صفات الشیعة،
علل الشرائع،
عیون الاخبار،
فضائل الاشهر الثلاثة،
کمال الدین،
مشیخة الفقیه و
معانی الاخبار) که از
مشایخ وی به حساب می‌آیند، در یک جا ارائه شده و بر اساس ترتیب الفبایی مروی عنه‌ها تنظیم شده‌اند.
سلسله اسناد، شامل نام راویان سند، به همراه مقدار کمی از متن احادیث است و در موارد تکرار قسمتی از متن سند در اسناد دیگر، از تکرار آن قسمت اجتناب شده و تنها به بیان تعبیر «عنه» به همراه مقداری از متن حدیث، اکتفا شده است.
مؤلف، در موارد لزوم، حواشی و تعلیقاتی را در مورد اسناد احادیث بیان داشته و در بسیاری از موارد، به کتابهای حدیث، شرح حال و تاریخ از
شیعه و
اهل سنت، مانند:
الفهرست شیخ طوسی،
شواهد التنزیل،
بحار الانوار،
تاریخ بغداد،
النجوم الزاهرة، تاریخ
اصفهان و
تهذیب التهذیب، استناد نموده است.
در بخش دوم، فهرست اسامی تمامی راویانی که در اسناد کتابهای
شیخ صدوق (که فهرست آنها بیان شد) موجود بوده، به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در مقابل نام هر
راوی، نشانی‌های موجود در بخش ترتیب اسناد در مورد آن راوی بر اساس صفحه و سطر، مشخص شده است و سپس راوی و مروی عنه آن راوی با بیان نشانی مصدرهای مورد مراجعه آورده شده است. در این موارد، به جای نام راوی از تعبیر «عنه» استفاده شده که به شکل طبیعی این امر، «توحید مختلفات و تمییز مشترکات» در مورد بسیاری از راویان را در پی دارد.
مؤلف، در مواردی اقدام به تصحیح اسناد این کتاب نموده است.
نسخه دستنویس و عکس آن، موجود است.
شمس الدین،
محمد جعفر مؤلف کتابی رجالی، با عنوان
مشیخة الفقیه می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
متن
مشیخه کتاب
من لا یحضره الفقیه، با حاشیه‌هایی شامل شرح حال و تعلیق بر راویانی که در این
مشیخه عنوان شده‌اند. در آخر کتاب، فهرست‌هایی آورده شده است.
صادقی اردستانی،
احمد، مؤلف کتاب زنان دانشمند و راوی حدیث می‌باشد. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات
اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۵ ش، ص۴۰۸، اول.
این کتاب، در سه بخش تهیه شده است:
بخش اول،
زنان راوی حدیث از
پیامبر اسلام؛
بخش دوم، زنان راوی حدیث از
معصومان (علیهم‌السّلام) که در دوازده فصل تهیه شده است؛
بخش سوم، زنانی که از غیر معصوم (علیهم
السلام)، احادیثی را روایت کرده‌اند.
اسامی راویان در هر بخش و فصل، بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است و کنیه‌ها در قسمت حرف «الف» آورده شده‌اند.
در شرح حال هر یک از راویان زن، علاوه بر بیان احوال و تاریخ زندگی شان، احادیث آنها نیز مطرح شده است.
در ذیل هر صفحه، مصادر مورد مراجعه، معرفی شده‌اند.
صفری فروشانی، نعمة الله صاحب کتاب رجالی با عنوان، غالیان، کاوشی در جریان‌ها و برآیندها می‌باشد. مشهد: بنیاد پژوهش‌های
اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ ش، ۴۱۲ ص، اول.
شناخت جریان‌های مختلفی که در میان راویان احادیث وجود داشته‌اند، نقش بسیار مهمی در بررسی متن و اسناد روایات دارد.
مؤلف کتاب، اگر چه انگیزه و محور مباحث در مورد جریان
غلات را در بررسی تاریخی این جریان تا اوایل
قرن چهارم و به منظور تبیین اختلاف عقاید غالیان با
شیعه مطرح می‌نماید؛ اما داشتن شناختی محققانه از این راویان و این جریان فکری سیاسی، می‌تواند در بررسی راویان در اسناد روایات، تاثیر بسزایی در برداشته باشد.
کتاب، مشتمل بر مقدمه و چهار فصل است. مقدمه کتاب، در بیان ضرورت و پیشینه تحقیق درباره غالیان و فهرستی از کتاب‌هایی است که درباره این جریان تالیف شده‌اند.
فصل اول، شامل مباحث کلی در تعریف
غلو، غلو در
قرآن،
روایات و ادیان پیشین و... ؛
فصل دوم، بررسی غلات در تاریخ؛
فصل سوم، غلات در آینه عقیده و عمل؛
فصل چهارم، تاثیرات غلات بر تاریخ
شیعه.
عرفانیان یزدی خراسانی، میرزا غلامرضا مؤلف کتاب
مشایخ الثقات است. الحلقة الاولی، قم: مجتبی عرفانیان، ۱۴۰۹ ق، ص۳۷۵؛ الحلقة الثانیة: قم: مؤلف، ۱۴۱۶ ق، ص۱۰۴.؛
مشایخ الثقات، الحلقة الثانیة: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ ق، ص۲۴۴، اول.
این کتاب مشتمل بر جلدهای مجزاست و در هر جلد (که با عنوان یک «حلقه» مشخص شده است) یک تا چند نفر از
مشایخ ثقه، مورد بحث واقع شده‌اند که عبارت‌اند از:
«الحلقة الاولی»، در بررسی ادله وثاقت
مشایخ ابن ابی عمیر،
صفوان و
بزنطی، و نیز برشمردن اسانید ایشان که همراه با نشانی روایت‌های آنها مورد بحث واقع شده‌اند.
«الحلقة الثانیة»، در بررسی ادله وثاقت
سهل بن زیاد و
مشایخ وی، ذیل عنوان «الرشاد»،
بطائنی و فرزند وی حسن در ذیل عنوان «النور الجلی»،
محمد بن سنان، در ذیل عنوان «انیس الجنان».
در مورد «ابی الحسن علی بن ابی حمزة الواقفی البطائنی، ونجله الحسن»، کتاب مستقلی با همین عنوان (که از همین جلد اخذ شده) به چاپ رسیده است.
در خاتمه، اشکال‌ها و مناقشه‌هایی که در الصحیحة البیانیة‌ی
حماد بن عیسی ابو
محمد جهنی بصری آورده شده، مورد بررسی و دفع واقع شده‌اند.
در الحلقة الثانیة، ادله وثاقت
مشایخ نه نفر از راویان بزرگ
شیعه، بررسی شده است.
مؤلف، فهرست اسامی
مشایخ هر یک از این ثقات را به ترتیب حروف الفبا تنظیم نموده و در بعضی موارد، شرح حال مختصری از
مشایخ، به همراه وجه وثاقت آنها آورده است.
در آخر کتاب، ذیل عنوان «ملحق فی هدایتین رجالیتین»، دو بحث رجالی مطرح شده است، شامل: تکرار راویان بعضی از
ائمه (علیهم‌السلام)، در باب «من لا یروی عنهم (علیهم
السلام)»،
الرجال شیخ طوسی و معنای «اسند عنه».
عزیزی، حسین و
پرویز رستکار و [[یوسف بیات]، مؤلفان کتاب رجالی، راویان مشترک می‌باشند. تهیه و تحقیق: مرکز مطالعات و تحقیقات
اسلامی پژوهشکده تاریخ، قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات
اسلامی)، ۱۳۸۰ ش، ۲ ج، اول.
این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی ۱۰۹۱ نفر از راویان مشترک
اهل سنت و
شیعه امامیه که به عنوان ناقل (با واسطه یا بی واسطه)
حدیث از
معصوم (علیه‌السّلام) هستند نوشته شده که در دو قسمت، تنظیم شده است: قسمت اول، شامل شرح حال مفصل ۲۷۴ نفر از راویان است و قسمت دوم، تنها فهرست اسامی ۸۱۷ نفر از راویان با ذکر نشانی مصدر مورد مراجعه در منابع شیعه و اهل سنت، آورده شده است.
در بیان شرح حال راویان به منابع گسترده‌ای مراجعه شده که مهم‌ترین و غالب‌ترین منابع مورد مراجعه عبارت‌اند از:
رجال النجاشی،
اختیار معرفة الرجال،
الفهرست و الرجال
شیخ طوسی،
رجال البرقی،
معجم رجال الحدیث،
مستدرکات علم رجال الحدیث،
تهذیب التهذیب،
لسان المیزان،
تهذیب الکمال و...
در بیان اقوال از کتابهای رجالی و حدیثی، تا حد امکان، ترتیب زمانی نویسندگان آنها بر اساس تاریخ حیات و وفات آنها رعایت شده است.
پس از بیان شرح حال راویان در ذیل عنوان «منابع دیگر»، فهرست و نشانی مصادر دیگری که در شرح حال این راوی مطلبی را آورده‌اند، مشخص شده است.
محورهای مطرح شده در شرح حال راویان، به ترتیب شامل
نام،
کنیه،
نسب،
لقب، تاریخ حیات، ویژگی‌های خانوادگی و خصوصیات فردی،
مذهب، و آرای فقهی و سیاسی، موقعیت‌های اجتماعی و سیاسی و رابطه متقابل راوی با
اهل بیت (علیهم‌السّلام) است.
اسامی راویان در دوازده طبقه و بر اساس طبقه بندی موجود در کتاب
تقریب التهذیب ابن حجر، دسته بندی شده است. شایان ذکر است که در شرح حال هر راوی، طبقه وی مشخص شده است و در مواردی که به تاریخ حیات راوی دسترس نبوده و ابن حجر، طبقه وی را مشخص ننموده و از قراین و شواهد، نمی‌توان طبقه وی را مشخص نمود، به طبقه راوی اشاره نشده است.
مقدمه کتاب، در بیان ضرورت معرفی راویان مشترک بین شیعه و اهل سنت و ویژگی‌های موجود در کتاب است.
عسکری، سید مرتضی مؤلف کتاب خمسون و مائة صحابی مختلق. بیروت: دار الزهراء، ۱۴۱۲ ق، ۲ ج، ششم/ بغداد: منشورات کلیة اصول الدین، ۱۳۸۷ ق، ۳ ج. ؛ترجمه: عطاء
محمد سردارنیا، تهران: کتاب خانه بزرگ
اسلامی، ۱۳۵۵ ش/ تهران: انتشارات بدر، ۱۳۶۱ ش، ۴ ج.
این کتاب مشتمل بر مطالب زیر است:
در مقدمه، مؤلف ویژگی‌های کتاب را متذکر شده است.
متن کتاب، شامل تحقیق و معرفی صد و پنجاه تن از صحابیان ساختگی توسط
سیف بن عمر است که در کتابهای حدیثی و تاریخی و رجال
اهل سنت، نام و روایت‌های آنها مطرح شده است.
مؤلف، ضمن معرفی هر یک از صحابیان ساختگی، در نظر دارد ریشه طرح صحابی ساختگی و اهداف و علل انتشار احادیث این گونه صحابیان را مشخص کند.
این چاپ، با تجدید نظر در چاپ‌های قبلی تهیه شده است.
عطاردی، عزیز الله مؤلف کتاب زندگانی حضرت عبد العظیم (علیه
السلام) می‌باشد. تهران: عطارد، ۱۳۷۳ ش، ص۳۸۵، سوم.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف در بیان چگونگی انتقال احادیث
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و
امامام معصوم (علیهم‌السّلام) از زمان پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) تا زمان
مشایخ و مؤلفان
کتب اربعه حدیثی است. سپس به بررسی اهمیت
علم رجال و فواید آن و کتاب‌هایی که در این زمینه تالیف شده، پرداخته شده است.
متن کتاب، در بردارنده شرح حال
حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السّلام) است و در شش بخش، جمع آوری شده است که عبارت‌اند از:
بخش اول، شرح زندگانی حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه
السلام)؛
بخش دوم، آبا و اجداد آن حضرت؛
بخش سوم، اخبار و روایات ایشان؛
بخش چهارم،
مشایخ و اساتید ایشان؛
بخش پنجم، راویان و شاگردان ایشان؛
بخش ششم، مقبره حضرت عبد العظیم حسنی (علیه
السلام)، و مؤسسات وابسته به آن.
کتاب
مشایخ فقه و حدیث در جماران، کلین و درشت از دیگر آثار عطاردی است. تهران: انتشارات عطارد، ۱۳۷۳ ش، ص۲۴۸، اول.
این کتاب، مشتمل بر مطالب زیر است:
مقدمه مؤلف، در بررسی تاریخچه
شهرری و روستاهای اطراف این شهر و چگونگی فتح آن به وسیله
مسلمانان و پیشرفت
اسلام در این منطقه است.
متن کتاب، شامل سه بخش زیر است:
بخش اول،
مشایخ حدیث در
جماران؛
بخش دوم،
مشایخ حدیث در
کلین؛
بخش سوم،
مشایخ حدیث در
درشت.
این سه روستا و آبادی، از توابع شهر ری‌اند که در گذر زمان، دارای راویان و
مشایخ متعددی بوده‌اند. مؤلف در هر بخش، ضمن معرفی
مشایخ موجود در آن آبادی، شرح حال مختصری از هر یک از این
مشایخ، به همراه نشانی مصدر مورد مراجعه را آورده است.
علی صالح معلم،
محمد علی، صاحب کتاب، اصول علم الرجال بین النظریة والتطبیق می‌باشد.
از تقریرات درس
مسلم داوری.
مؤلف در تمهید، ضرورت
علم رجال و ویژگی‌های کتاب، و در مقدمه، تعریف، موضوع و ضرورت علم رجال را مورد بحث قرار داده است.
محتوای کتاب، شامل چهار فصل و یک خاتمه است:
فصل اول، بررسی
کتب اربعه؛
فصل دوم، بررسی کتاب‌هایی که ممکن است حکم بر صحت روایت‌های آنها نمود؛
فصل سوم، طریق تحمل روایت‌ها و کیفیت نقل آنها؛
فصل چهارم، توثیقات عامه.
خاتمه، مشتمل بر شرح حال چهارده نفر از رجال مورد اختلاف است.
در آخر کتاب، فهرست‌های متعدد و مفصلی آورده شده است.
غرباوی، ماجد، صاحب کتاب رجال کتاب الاختصاص می‌باشد. المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری الالفیة لوفاة
الشیخ المفیدرحمه الله، ۱۳۷۲ ش، ص۱۰۱.
در این که کتاب
الاختصاص، تالیف
شیخ مفید است یا خیر، در میان
علما، اختلاف است؛ زیرا سبک تالیف و روش نگارش این کتاب با دیگر کتابهای
شیخ مفید، تفاوت دارد و از طرف دیگر،
شیخ طوسی،
نجاشی و
ابن شهر آشوب، در شرح حال
شیخ مفید، نامی از این کتاب نیاورده‌اند و
مرحوم خویی، در شرح حال عمرو بن عبدالله بن علی سبیعی کوفی، ضمن طرح روایتی می‌گوید که اعتمادی بر این روایت نیست، به دلیل این که نسبت کتاب الاختصاص به
شیخ مفید، ثابت نشده است.
نویسنده مقاله، به دلیل عدم حصول قطع در نسبت این کتاب به
شیخ مفید، اسامی رجال موجود در این کتاب را مستقل از کتابهای دیگر
شیخ مفید، گرد آوری کرده است.
مقاله، شامل اسامی ۱۳۳ نفر از رجال موجود در کتاب الاختصاص است که به همراه بیان اقوال بعضی از علمای علم رجال، جرح یا تعدیل ذکر شده در مورد آنها را مشخص کرده است و در ذیل نام این رجال، نشانی مصادر دیگری که مطالبی در مورد این شخصیت بیان شده، آمده است.
الرجال المستخرجة من آثار
الشیخ المفید نیز از آثار غرباوی می‌باشد. المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری الالفیة لوفاة
الشیخ المفیدرحمه الله، ۱۳۷۲ ش، ص۱۶۵، سی‌ام.
منابع و مصادر مورد مراجعه در علم رجال، شامل کتابهای رجالی می‌شود که به وسیله بزرگان علم رجال در قرن‌های اول
اسلامی تالیف شده‌اند، مانند:
رجال الکشی،
الرجال و
الفهرست شیخ طوسی،
رجال النجاشی و...
اما دسترسی به احوال و جرح یا تعدیل راویان حدیث را می‌توان از کتابهای بزرگان دیگری، همچون
شیخ مفید، استخراج کرد که می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات رجالی باشد.
نویسنده مقاله با در نظر داشتن مطالب ذکر شده، در مقدمه، پنج فایده رجالی در توثیقات و تجریحات عامه را که با تمسک به آنها، راویان این رساله،
جرح و تعدیل شده‌اند، بیان داشته است که عبارت‌اند از:
۱. توثیق اصحاب
امام صادق (علیه‌السلام)؛
۲. توثیق اشخاصی که نصی بر امامت
حضرت حجت (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بیان داشته‌اند؛
۳.
اصحاب اجماع؛
۴. مدح اشخاصی که با
حضرت علی (علیه‌السّلام) بیعت کرده‌اند؛
۵. اتفاق
امامیه بر
کفر اشخاصی که با حضرت علی (علیه
السّلام) وارد
جنگ شدند.
نویسنده در متن مقاله، اسامی ۵۵۳ نفر از رجالی که در کتابها و رساله‌های
شیخ مفید (به استثنای کتاب الاختصاص) وارد شده و از طرف ایشان، دارای شرح حال و جرح یا تعدیل‌اند، فهرست کرده است. البته این فهرست، شامل اسامی
مشرکان و
کافران نیست.
در ذکر احوال و بیان جرح یا تعدیل رجال ذکر شده، تنها به کتابهای
شیخ مفید مراجعه شده است، مگر در موارد نادر که ضرورت اقتضا می‌کرده و یا به عنوان مؤید در بیان جرح و تعدیل، به کتابهای دیگران مراجعه شده است.
در حاشیه، نشانی مصادری که متن‌ها از آن جا اتخاذ شده‌اند، بیان شده است.
از دیگر آثار غرباوی کتاب رجالی، با عنوان
الشیخ المفید و علوم الحدیث می‌باشد. المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری الالفیة لوفاة
الشیخ المفیدرحمه الله، ۱۳۷۲ ش، ج۲۶، ص۱۱۱.
تالیف کتابی مستقل در موضوع علوم حدیث، از جمله علم رجال، متاسفانه به علت‌های مختلف، از روش‌های علمای بزرگی همچون
شیخ مفید نبوده است و چون دستیابی به اقوال این بزرگان می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات در اسناد روایات باشد. نویسنده این رساله، ضمن مراجعه به کتابها و رساله‌های
شیخ مفید، دیدگاه‌های ایشان در قسمت‌های مختلف علوم حدیث، از جمله علم رجال را گردآوری نموده و آن را در این رساله، ارائه نموده است.
رساله، شامل هشت فصل است: فصل اول و دوم، درباره دیدگاه
شیخ مفید در
علم درایه و اقسام حدیث است. از فصل سوم به بعد، دیدگاه‌های ایشان در محورهای مختلف علم رجال، گرد آوری شده است که عبارت‌اند از: جرح و تعدیل، اقسام حمل حدیث، صفات
راوی و مروی، معرفت صحابیان و طبقات آنها، املا، کتب و
روایت.
غروی نایینی، نهلا، مؤلف کتاب رجالی، با عنوان محدثات شیعه می‌باشد. تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۵ ش، ص۳۷۵، اول.
این کتاب، شامل معرفی
حضرت زهرا (علیهاالسّلام) و
زنان راوی از
معصومان (علیهم‌السّلام) و بعد از ایشان، زنان راوی از بزرگان و
مشایخ حدیث است.
تألیفات رجالی قرن اول و دوم؛
تألیفات رجالی قرن سوم؛
تألیفات رجالی قرن چهارم؛
تألیفات رجالی قرن پنجم؛
تألیفات رجالی قرن ششم؛
تألیفات رجالی قرن هفتم؛
تألیفات رجالی قرن هشتم؛
تألیفات رجالی قرن نهم؛
تألیفات رجالی قرن دهم؛
تألیفات رجالی قرن یازدهم؛
تألیفات رجالی قرن دوازدهم؛
تألیفات رجالی قرن سیزدهم.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن سیزدهم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۲/۲۵.
