کتاب‌های چهارگانه شیعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب‌های چهارگانه شیعه (کتب اربعه یا اصول اربعه)، به چهار مجموعه کتاب حدیثی مهم
شیعه گفته می‌شود که بعد از
قرآن کریم، منبع اصلی عقاید و
احکام شیعیان به شمار می‌آیند. به دلیل درهم آمیختگی احادیث صحیح و جعلی اسلامی، سه تن از بزرگان شیعه، اقدام به گردآوری و نوشتن چهار مجموعه کتاب روایی کردند که به
کتب اربعه معروف هستند. این کتاب‌ها به
کافی،
تهذیب،
استبصار و
من لا یحضره الفقیه مشهورند.
کتاب‌های چهارگانه شیعه، عبارت‌اند از: کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب الاحکام و استبصار.
اکنون هر یک از این کتاب‌ها را بررسی می‌کنیم:
کتاب «الکافی» تألیف شیخ
شیخ محمد بن یعقوب کلینی بغدادی ـ درگذشته به سال ۳۲۸ ه. ق ـ است.
درباره شیخ کلینی دیدگاه‌هایی بیان شده است:
در کتاب «
تاج العروس» زیر واژه «کلان» چنین نوشته شده است:
«ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی از فقیهان و عالمان بزرگ
شیعه در عهد
خلافت المقتدر بالله عباسی بوده و به جهت ورودش به ناحیه «درب السلسلة» در
بغداد، سلسلی
لقب یافته است». او به سال ۳۲۷ ه. ق در ناحیه «درب السلسله»
و نیز در «صور»
روایت حدیث می‌کرد.
شیخ طوسی گفته است:
شیخ کلینی قابل اعتمادترین و استوارترین دانشمند در
علم حدیث بود که کتاب «الکافی» را در طول بیست سال تصنیف کرد و به سال ۳۲۸ ه. ق درگذشت.
نجاشی گفته است:
شیخ کلینی به سال ۳۲۹ ه. ق ـ سال پراکندگی
ستارگان (سالی را گویند که ظاهراً حوادث جوی و ریزش شهاب‌های ثاقب در آن بسیار رخ می‌داده است. (مترجم)) ـ وفات یافت و ابوقیراط، محمد بن جعفر حسینی بر
جنازه وی
نماز گزارد و در آرامگاهی که در «باب الکوفة» است، به
خاک سپرده شد.
ابن‌عبدون گفته است:
من
قبر او را در جاده طائی دیده‌ام که تخته سنگی بر روی آن نهاده شده و بر آن تخته سنگ نام وی و پدرش نوشته شده است.
ابوعلی در کتاب «منتهی المقال» گفته است:
آرامگاه شیخ کلینی در تکیه مشهور مولوی در ناحیه شرقی بغداد واقع شده که زیارتگاه خاص و عام است و بر نمای بیرونی آن پنجره‌ای کار گذاشته شده که در سمت چپ عابری که به قصد ورود به شهر از روی پل (مراد از پل، به احتمال قوی «جسر عتیق» است که امروزه آن را «جسر مامون» می‌نامند، چه نجاشی در کتاب «الرجال»، ص۲۶۷ وضعیت جغرافیایی مقبره شیخ کلینی را به نقل از ابن‌عبدون چنین توصیف می‌کند: ... و اکنون آرامگاه وی در جانب شرقی دجله در مدخل جسر عتیق «جسر مامون کنونی» واقع شده که در سمت چپ عابری که از سمت مشرق به سوی کرخ می‌رود، نیز قرار گرفته است. (مترجم)) می‌گذرد، قرار گرفته است.
تألیفات شیخ کلینی، عبارت‌اند از:
۱. کتاب «رسائل الائمة» (علیهم‌السلام) که
سید بن طاووس مطالبی از آن را در کتاب «
کشف المحجة» آورده است.
۲. کتاب «الرد علی القرامطة».
۳. کتاب «ما قیل فی الائمة من الشعر».
۴. کتاب «الرجال».
۵. کتاب «تعبیر الرؤیا».
۶. کتاب «
الکافی».
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب «
الذریعة»، ج۱۷، ص۲۴۵ به توصیف کتاب «الکافی» پرداخته و چنین گفته است:
این کتاب یکی از مهم‌ترین کتاب‌های چهارگانه است که مبتنی بر اصول قابل
اعتماد است و کتابی همانند آن در نقل و
روایت احادیث از
پیامبر اکرم و
امامان (علیهم‌السلام) به رشته تحریر در نیامده است.
این
کتاب مشتمل برسی و چهار رساله و سیصد و بیست و شش باب است که شیخ کلینی آن را در دوران
غیبت صغرای امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در طول مدت بیست سال تألیف کرده است.
کتاب مذکور دارای سه بخش است:
۱.
اصول کافی؛ ۲.
فروع کافی؛ ۳.
روضه کافی.
بر این
کتاب شروح و حواشی و تعلیقات بسیاری نیز نوشته شده است.
شیخ
یوسف بحرانی در کتاب «لؤلؤة البحرین»، ص۳۹۴ مجموع احادیث کتاب «الکافی» را به ترتیب زیر چنین
ذکر کرده است:
۵۰۷۷
حدیث صحیح.
۱۴۴
حدیث حسن.
۱۱۱۸
حدیث موثق.
۳۰۲
حدیث قوی.
۹۴۸۰
حدیث ضعیف.
بنابراین کتاب «الکافی» مجموعاً ۱۶۱۲۱ حدیث دارد و نسخه‌های خطی آن نیز بسیار است. کهن‌ترین نسخه‌ای که من از این کتاب دیده‌ام، نسخه موجود در کتاب‌خانه مدرسه علمیه نواب در شهر مقدس
مشهد است که به خط علی بن ابی‌المیامین (ظ) علی بن احمد بن علی بوده و به سال ۶۷۵ ه. ق در شهر واسط نگارش یافته است و اکنون نیز در میان میکرو فیلم‌های کتاب‌خانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره ۵۱۵۶ یافت می‌شود.
کتاب «الکافی» چندین بار در
ایران و
هند به چاپ رسیده است؛ از جمله:
أ. در لکهنو به سال ۱۳۰۲ ه. ق.
ب. در ایران به سال ۱۲۷۸، ۱۲۸۱، ۱۳۱۱، ۱۳۱۵، و ۱۳۷۴ ه. ق.
ج. اخیرا نیز به سال ۱۳۸۱ ه. ق در هشت مجلد به سرمایه کتاب‌خانه اسلامیه به زیور
طبع آراسته شده است. هم‌چنین دکتر حسین‌علی محفوظ شرح حال مفصلی از شیخ کلینی نوشته است که در آغاز کتاب «الکافی» چاپ شده و نیز به صورت جداگانه تحت عنوان «سیرة الکلینی» انتشار یافته است.
کتاب «من لا یحضره الفقیه» تألیف شیخ محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (شیخ صدوق) ـ درگذشته به سال ۳۸۱ ه. ق ـ است.
درباره
شیخ صدوق دیدگاه‌هایی بیان شده است:
علامه حلی درباره وی چنین گفته است: «شیخ و
فقیه ما و زعیم
مذهب شیعه در
خراسان که مردی کهن‌سال بود و همه مشایخ شیعه از او پی‌روی می‌کردند، به سال ۳۵۵ ه. ق وارد بغداد شد. او از فقیهان عالی‌قدر، حافظان حدیث، عالمان
علم رجال و
راویان اخبار به شمار می‌رفت که در
حفظ حدیث و کثرت
دانش میان اهالی قم بی‌نظیر بود. وی در حدود سیصد تألیف داشته و به سال ۳۸۱ ه. ق در شهر ری در گذشته است.
علامه
سید بحرالعلوم درباره او نیز گفته است:
«محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی یکی از شخصیت‌های بزرگ شیعه و رکنی از ارکان
شریعت اسلام و سرآمد محدثان بود که در
روایت حدیث از
امامان راستین (علیهم‌السلام) صداقت داشت. او از
برکت دعای امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) دیده به
جهان گشود و بدان جهت به درجاتی عالی از فضل و
کرامت نائل آمد و
امام در توقیعی که از ناحیه مقدسش صادر شده بود، وی را چنین توصیف کرده است:
«صدوق فقیهی بزرگوار است که
خداوند، مردم را به وسیله او بهره‌مند می‌گرداند».
پاره‌ای از تألیفات شیخ صدوق، عبارت‌اند از:
۱. کتاب «
علل الشرایع».
۲. کتاب «
عیون اخبار الرضا» و کتاب «
الامالی».
۴. کتاب «
الخصال».
۵. کتاب «
ثواب الاعمال».
۶. کتاب «
من لا یحضره الفقیه».
علامه سید بحرالعلوم به توصیف کتاب «من لا یحضره الفقیه» پرداخته و چنین گفته است:
«این
کتاب یکی از کتاب‌هایی است که در شهرت و اعتبار به روشنایی روز می‌ماند.
محدث نوری نیز درباره کتاب مذکور گفته است:
«بسیاری از
علما،
احادیث موجود در کتاب «من لا یحضره الفقیه» را از چند نظر بر احادیث مذکور در سه کتاب دیگر از کتاب‌های چهارگانه ترجیح داده‌اند، چه آنان
اعتقاد داشتند که شیخ صدوق احادیث بسیاری را حفظ بوده و آن‌ها را نیک ضبط کرده و در روایت تأمل روا داشته است و نیز کتاب خود را پس از کتاب «الکافی» تألیف نموده و صحت احادیثی را که در کتاب آورده، تضمین کرده است، و نه‌تنها مانند دیگر مؤلفان قصد گردآوری همه احادیث روایت شده را نداشته، بلکه به ثبت احادیث پرداخته است که بدان‌ها
فتوا داده و بر صحت آن‌ها حکم کرده است و با اعتقادی راسخ آن‌ها را
حجت میان خود و
خدا می‌دانسته است».
وی نام کتاب «من لا یحضره الفقیه» را از کتاب «من لا یحضره الطبیب» تألیف محمد بن زکریای رازی
اقتباس کرده است.
شیخ صدوق این کتاب را در چهار مجلد تألیف نمود و محدث بحرانی احادیث مذکور در چهار مجلد را شماره کرده و مجموع آن‌ها را ۵۹۶۳ حدیث در ۴۴۶ باب به ترتیب زیر
ذکر نموده است:
۳۹۱۳
حدیث مسند.
۲۰۵۰
حدیث مرسل.
نسخه‌های خطی این کتاب فراوان است که یکی از آن‌ها نسخه مورخ سال ۶۸۱ ه. ق در کتاب‌خانه منچستر است؛ هم‌چنان که در صفحه ۲۹۸ فهرست کتاب‌های خطی آن کتاب‌خانه به سال ۱۹۳۴ م چاپ شده، آمده است.
البته من هنوز بدان نسخه خطی دست نیافته‌ام.
هم‌چنین کتاب فوق‌الذکر چندین بار به چاپ رسیده است؛ از جمله:
أ. در لکهنوی هند به سال ۱۳۰۰ ه. ق.
ب. در
تبریز به سال ۱۳۲۲ ه. ق.
ج. در
تهران به سال ۱۳۷۲ ه. ق.
د. در
نجف اشرف به سال ۱۳۷۷ ه. ق.
سید حسن
خراسان شرح حال مبسوطی از شیخ صدوق نگاشته که به عنوان مقدمه جلد اول کتاب «من لا یحضره الفقیه» در سال ۱۳۷۷ ه. ق به زیور طبع آراسته شده است.
کتاب «تهذیب الاحکام» تألیف شیخ الطائفة ابو جعفر محمد بن حسن طوسی ـ درگذشته به سال ۴۶۰ ه. ق ـ است.
درباره شیخ طوسی دیدگاه‌هایی بیان شده است:
علامه حلی درباره وی گفته است:
«شیخ الطائفه و زعیم و پیشوای شیعه دانشمندی عالی‌قدر و بلند‌مرتبت و مورد
اعتماد و راستگو بوده که در علم اخبار،
رجال،
فقه،
اصول،
کلام، ادب و جمیع فضائل انسانی سرآمد روزگار خویش به شمار می‌رفته است. وی در همه فنون اسلامی دست به تألیف زده و به
تهذیب عقاید و اصول و فروع پرداخته و از جهت علمی و عملی جامع کمالات نفسانی بوده است».
شیخ‌الطائفه در
ماه رمضان سال ۳۸۵ ه. ق به
دنیا آمد و به سال ۴۰۸ ه. ق به بغداد رفت و خلیفه عباسی عبدالله بن قادر، ملقب به «القائم بامر الله» کرسی
علم کلام را در
اختیار وی نهاد. سپس شیخ در سال ۴۴۸ ه. ق به نجف اشرف
هجرت کرد و فعالیت علمی را در آن‌جا از نو زنده کرد و رونق بخشید و از آن پس نجف به صورت
حوزه علمیه بزرگ
شیعه درآمد که تا به امروز هم‌چنان پابرجاست.
شیخ طوسی (رحمة‌الله‌علیه) هم‌چنان در نجف بود تا در شب ۲۲ محرم سال ۴۶۰ ه. ق
چشم از
جهان فرو بست و در آن ایام تعداد شاگردان شیعی وی به سیصد تن می‌رسید و تعداد شاگردان سنی مذهبش نیز بسیار بود.
شیخ طوسی بیش از پنجاه کتاب تألیف کرده است که پاره‌ای از آن‌ها، عبارت‌اند از:
۱. کتاب «
مسائل الخلاف».
۲. کتاب «
التبیان فی تفسیر القرآن».
۳. کتاب «
المبسوط فی الفقه».
۴. کتاب «
الرجال» یا «
الابواب».
۵. کتاب «
الفهرست».
۶. کتاب «
التهذیب».
علامه شیخ
آقا بزرگ تهرانی در کتاب «
الذریعة»، ج۴، ص۵۰۴ به توصیف کتاب «التهذیب» پرداخته و گفته است:
«این کتاب یکی از کتاب‌های چهارگانه و مجموعه‌های کهن است که از زمان تألیف آن تا به امروز ماخذ و مرجع دانشمندان شیعه بوده است.
شیخ‌الطائفه این کتاب را از اصول صحیح و قابل
اعتماد نزد علمای پیشین و نیز از کتاب‌هایی اتخاذ کرده و به رشته
تحریر درآورده است که خود آن‌ها را از هنگام ورود به بغداد در سال ۴۰۸ ه. ق تا زمان هجرت به نجف در سال ۴۴۸ ه. ق در
اختیار داشته است».
این کتاب شرحی است بر رساله «المقنعة» تألیف استادش شیخ محمد بن محمد بن نعمان، معروف به
شیخ مفید ـ درگذشته به سال ۴۱۳ ه. ق ـ که در زمینه
فقه نگاشته شده است. (جمله «رحم المفید» طبق حساب جمل با عدد ۴۱۳ یعنی سال وفات شیخ برابر است).
محدث بحرانی گفته است:
«ابواب کتاب «التهذیب» را شمرده‌ام، ۹۳ باب بوده و ۱۲۵۹۰
حدیث داشته است».
نسخه‌های خطی این
کتاب فراوان است.
شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب «الذریعة» گفته است:
«جزء اول کتاب در
تبریز و به خط مؤلف آن شیخ الطائفه یافت می‌شود و این نسخه که خطی شیخ بهایی نیز بر روی آن به
چشم می‌خورد، در کتاب‌خانه سیدمیرزا محمدحسین بن علی‌اصغر شیخ الاسلام طباطبایی ـ درگذشته به سال ۱۲۹۲ ه. ق ـ وجود دارد و اکنون در اختیار نوادگان وی می‌باشد».
شیخ عزالدین بن عبدالصمد عاملی، نسخه‌ای از آن را در سال ۹۴۹ ه. ق به خط خویش نوشته و در پایان آن چنین نگاشته است:
«من نسخه دست‌نویس خود را با نسخه اصلی
کتاب که به خط مؤلف کتاب، شیخ طوسی است، مقابله و تصحیح نموده‌ام».
این کتاب تاکنون چندین بار به چاپ رسیده است که یک‌بار در سال ۱۳۱۸ ه. ق و بار دیگر در سال ۱۳۷۸ ه. ق در ده مجلد در
نجف اشرف به زیور
طبع آراسته شده است. علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی شرح احوال و آثار شیخ طوسی را مفصلاً به عنوان مقدمه‌ای بر تفسیر «التبیان» شیخ طوسی به رشته تحریر در آورده که به سال ۱۳۸۱ ه. ق در نجف اشرف به چاپ رسیده است و همین مقدمه نیز با عنوان «حیاة الشیخ الطوسی» به طور مستقل چاپ شده است.
کتاب «
الاستبصار» نیز تألیف شیخ طوسی است که شرح حال وی به طور خلاصه در صفحات قبل بیان شد.
درباره کتاب استبصار دیدگاه‌هایی بیان شده است:
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی به توصیف این کتاب پرداخته و چنین گفته است:
«این کتاب یکی از کتاب‌های چهارگانه و مجموعه‌های
حدیث است که نزد فقیهان شیعی دوازده امامی مدار
استنباط احکام شرعی بوده‌اند و مشتمل بر چندین کتاب تهذیب است که تنها موارد
اختلاف اخبار در آن ذکر گردیده و روش جمع و
ائتلاف میان اخبار مخالف و موافق بیان شده است».
شیخ طوسی گفته است:
«بدانید ـ خدایتان تأیید کناد ـ که من این کتاب را به سه بخش
تقسیم کرده‌ام: بخش اول و دوم مسائل مربوط به
عبادات را شامل می‌شود و بخش سوم در زمینه
معاملات و دیگر ابواب فقهی است».
شیخ‌الطائفه ـ خدایش
رحمت کناد ـ
احادیث این کتاب را به ترتیب زیر دسته‌بندی کرده است:
۱. بخش اول: شامل ۳۰۰ باب و ۱۸۹۹ حدیث.
۲. بخش دوم: شامل ۲۱۷ باب و ۱۱۷۷ حدیث.
۳. بخش سوم: شامل ۳۹۸ باب و ۲۴۵۵ حدیث.
بنابراین کتاب «الاستبصار» مجموعاً ۹۱۵ باب و ۵۵۳۱ حدیث را دربر می‌گیرد.
نسخه خطی این کتاب فراوان است که یکی از آن‌ها نسخه‌ای است به خط شیخ جعفر بن علی بن جعفر مشهدی که در روز هشتم ماه
ذی‌قعده سال ۵۷۳ ه. ق کتابت آن را به پایان برده است.
وی این نسخه را از روی نسخه دست‌نویس مؤلف، شیخ طوسی ـ درگذشته به سال ۴۶۰ ه. ق ـ نوشته است که اکنون در کتاب‌خانه
شیخ علی کاشف‌الغطاء در نجف اشرف وجود دارد.
این کتاب چندین بار به چاپ رسیده است؛ از جمله:
أ. در لکهنوی
هند به سال ۱۳۰۷ ه. ق، در دو مجلد بزرگ و حجیم.
ب. در نجف اشرف به سال ۱۳۷۵ ه. ق، در چهار مجلد.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «کتاب‌های چهارگانه شیعه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۴/۱۲/۱۷.
