• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

مذهب اباضیه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اباضیه، یکی از فرقه‌های معتدل خوارج و پیروان عبداللّه بن اباض مقاعسی تمیمی (متوفی۸۶هـ)می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ - فرقه اباضیه عصر حاضر
۲ - اباضیه در لغت
۳ - پیدایش فرقه اباضیه
۴ - سال تولد عبداللّه بن اباض
۵ - اختلاف در بنیانگذار اباضیه
۶ - عبداللّه بن اباض شاگرد جابر بن زید
۷ - اختلاف نظر در متابعت عبدالله از جابر
       ۷.۱ - وجه جمع در متابعت عبدالله از جابر
       ۷.۲ - نقد این وجه جمع
۸ - آغاز فعالیت اباضیه
۹ - شخصیت های بارز اباضی
       ۹.۱ - مسلم بن ابو کریمه سومین پیشوا
       ۹.۲ - ربیع بن حبیب چهارمین پیشوای اباضیه
              ۹.۲.۱ - اعتقاد اباضیه به مسند ربیع
۱۰ - شکل گیری دومین دوره امامت اباضی در عمان
۱۱ - اباضیه و تشکیل دولت‌
       ۱۱.۱ - امامت اباضیان در عمان
۱۲ - معتقدات اباضیه امروز
۱۳ - اکراه اباضیه از انتساب به خوارج
       ۱۳.۱ - دلایل منتسب نبودن اباضیه از فرقه خوارج
       ۱۳.۲ - شواهد تردید در جداانگاری اباضیه از خوارج
              ۱۳.۲.۱ - شاهد اول
              ۱۳.۲.۲ - شاهد دوم
              ۱۳.۲.۳ - شاهد سوم
              ۱۳.۲.۴ - شاهد چهارم
              ۱۳.۲.۵ - شاهد پنجم
              ۱۳.۲.۶ - شاهد ششم
۱۴ - اشترکات اباضیه با دیگر فرقه‌های خوارج
۱۵ - برخی از عقاید و احکام اباضیه
۱۶ - مسالک دین از دیدگاه اباضیه
       ۱۶.۱ - ظهور
       ۱۶.۲ - دفاع
       ۱۶.۳ - شراء
       ۱۶.۴ - کتمان
۱۷ - امامت در اباضیه
       ۱۷.۱ - برخی از احکام و عقاید مهم اباضیه معاصر
۱۸ - اختلافات اباضی‌ها با وهابیون
۱۹ - فرق اباضیه
۲۰ - فهرست منابع
۲۱ - پانویس
۲۲ - منابع

اباضیه تنها فرقه باقی‌مانده از فرقه‌های خوارج است که در حال حاضر پیروانی در کشورهای عمان، زنگبار و شمال آفریقا، الجزایر، لیبی و تونس دارد، چنان که مذهب رسمی کشور عمان، اباضی است.
[۱] دراسات عن الاباضیه، نامی عمرو خلیفه، ج۱، ص۳۳، تحقیق: محمد صالح ناصر،، دارالمغرب الاسلامی، بیروت، ۲۰۰۱م.
[۲] دراسات عن الاباضیه، نامی عمرو خلیفه، ج۱، ص۳۵، تحقیق: محمد صالح ناصر،، دارالمغرب الاسلامی، بیروت، ۲۰۰۱م.
[۳] الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۲۲، دار الجیل، بیروت، بی تا.
[۴] دراسات عن الاباضیه، نامی عمرو خلیفه، ج۱، ص۲۳، تحقیق: محمد صالح ناصر، دارالمغرب الاسلامی، بیروت، ۲۰۰۱م.


اباضیه به فتح و کسر همزه خوانده شده است و به ضم همزه (أُباض) قریه واقع در یمامه، سرزمینی در عربستان امروزی است
[۵] کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، مقریزی تقی الدین ابوالعباس احمد بن علی، ج۲، ص۳۵۵، المعروف بالخطط المقریزیّة، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ۱۹۸۷.


اندکی پس از مرگ یزید بن معاویه، بنابر عواملی در پیکره خوارج انشعاباتی پدید آمد و گروهی پیرامون عبداللّه بن اباض از ذریّه مرة بن عبید مقاعسی تمیمی گرد آمدند که ابتدا قاعدین خوانده و بعدها به اباضیه مشهور شدند
[۶] تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۴، ص۴۳۸، انتشارات اعلمی، بیروت.
[۷] دراسات فی الاصول الاباضیة، أعوشت بکیر بن سعید، ص۱۹ـ ۲۲، مطابع العالمیة، عمان، ۱۴۰۹ق.
[۸] الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۲۲ - ۲۳، دار الجیل، بیروت، بی تا.

گفته شده که عبداللّه بن اباض در زمان حکومت مروان بن محمد ( مروان حمار ) خروج کرده است.
[۹] الملل والنحل، شهرستانی عبدالکریم، ج۱، ص۱۳۴، دار المعرفة، بیروت.
[۱۰] کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، مقریزی تقی الدین ابوالعباس احمد بن علی، ج۲، ص۳۵۵، المعروف بالخطط المقریزیّة، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ۱۹۸۷.
[۱۱] تاج العروس من جواهر القاموس، زبیدی محمد مرتضی، ج۴، ص۶۲، دار مکتبة الحیاة، مصر، ۱۳۰۶.

ولی این سخن با ادعای اباضیه که او چهل سال پیش از عصر مروان درگذشته است، سازگار نیست.
[۱۲] الاعلام، زرکلی خیرالدین، ج۴، ص۶۲، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۰م.
[۱۳] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۰ - ۲۲۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.

شاید منشأ اشتباه، جریانی باشد که از طرف اباضیه در اواخر حکومت مروان بن محمد به رهبری عبداللّه بن یحیی ( طالب حق ) که اباضی بود، رخ داد و این عبداللّه با عبداللّه بن اباض اشتباه شده باشد.
[۱۴] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.

گفته شده است عبداللّه بن اباض حدود سال‌های ۶۳هـ مانند سایر خوارج، دور عبداللّه بن زبیر گرد آمد و در سال‌های ۶۴ و ۶۵ با دیدگاه‌های افراطی ابن ازرق ( پیشوای ازارقه) مخالفت کرد و وقتی عقیده ابن زبیر را مبنی بر تبرئه عثمان و زبیر، مخالف عقیده خود یافت از او جدا شد و به سوی بصره حرکت کرد
[۱۵] تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۴، ص۴۳۸، انتشارات اعلمی، بیروت.
[۱۶] الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم، ج۲، ص۲۱۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.
[۱۷] الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۲۹، دار الجیل، بیروت، بی تا.


از این گزارش معلوم می‌شود که عبداللّه بن اباض در این ایام مرد سالخورده‌ای بوده که از رهبران سایر گروه‌ها سن کمتری نداشته است و شاید در آن روزگار دست کم چهل سال داشته است و می‌توان گفت متولد سال‌های ۲۴هـ بوده است..
[۱۸] العقود الفضیة فی اصول الاباضیة، حارقی سالم بن حمید، ج۱، ص۱۲۲، دار الیقظة العربیة، سوریه ولبنان.


مشهور دانشمندان ملل و نحل و محققان اباضیه بر این هستند که پیشوای نخستین و بنیان گذار فرقه اباضیه، عبداللّه بن اباض است.
[۱۹] العقود الفضیة فی اصول الاباضیة، حارقی سالم بن حمید، ج۱، ص۱۲۲، دار الیقظة العربیة، سوریه ولبنان.
[۲۰] الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۳۳، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
[۲۱] الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۵۴، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
[۲۲] الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۲۰۰، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.

اما برخی از اباضیه، هر چند نسبت خود را به عبداللّه بن اباض نفی نمی‌کنند ولی پیشوای اباضیه را فردی به نام ابوشعثاء جابر بن زید می‌دانند..
[۲۳] فرق و مذاهب کلامی، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۲۸۵، علی، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، ۱۳۷۷ش.


معمّر می‌گوید: پس از وفات جابر بن زید، عبداللّه بن اباض با تمام مظاهر غیرت دینی ظهور کرد... در جلسه درس جابر بن زید، قتاده، ایوب ... و عبداللّه بن اباض حاضر می‌شدند.
[۲۴] الاباضیة فی موکب التاریخ، معمر علی یحیی، ج۱، ص۱۵۱، دارالکتب العربی، قاهره، ۱۳۸۴ق.
[۲۵] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۲، ص۱۳۵، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.


این گروه معتقدند که عبداللّه بن اباض در کلیه امور به فتاوی جابر اتکا داشته و در کارها با او مشورت و از آراء او متابعت می‌کرده و در حقیقت سخن گوی جابر بوده است و جابر در خفاء به رهبری می‌پرداخته است، ولی این بیانات در تاریخ ثبت نشده چون به گمان غالب عبداللّه بن اباض قبل از جابر مرده است.
[۲۶] الملل والنحل، شهرستانی عبدالکریم، ج۵، ص۳۱۷، دار المعرفة، بیروت.


۷.۱ - وجه جمع در متابعت عبدالله از جابر

برخی دیگر از صاحب نظران اباضی، راهی جمعی را مطرح کرده‌اند و گفته‌اند: این دو نفر هم عصر بوده اما شرایط زمانی سبب شده که جابر خود را مخفی کند و ابن اباض در میدان حاضر شود.
[۲۷] الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، ج۱، ص۱۵۳، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.

بر این اساس فرقه اباضیه دو مؤسس داشته است و بر همین اساس عبداللّه بن اباض را رهبر سیاسی و جابر بن زید را رهبر فکری دانسته‌اند
[۲۸] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۱۹۲، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.


۷.۲ - نقد این وجه جمع

این سخن نیز صحیح به نظر نمی‌رسد، چون جابر بن زید از علما و محدثان مشهور و سرشناس نبوده تا بیم و ترسی از به خطر افتادن جانش برود
[۲۹] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۳۱۹، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
و ثابت نشده که جابر، اباضی بوده باشد، چون پشت سر حجاج نماز می‌خوانده و از او جایزه دریافت می‌کرد.
[۳۰] الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۱۶، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
[۳۱] الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۳۲، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
چنان که خودش از انتساب به اباضیه برائت می‌جست
[۳۲] الجرح والتعدیل، رازی ابوحاتم ابومحمد عبدالرحمن، ج۲، ص۴۹۵، مطبعة العثمانیه، حیدرآباد، دکن، هند.
[۳۳] تهذیب التهذیب، عسقلانی، ج۲، ص۳۸، احمد بن علی بن حجر، تحقیق: مصطفی عطاء، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۵ق.

منابع مهم نیز انتساب جابر به اباضیه را انکار می‌کنند.
[۳۴] حلیة الاولیاء وطبقات الاصفیاء، اصفهانی حافظ ابونعیم احمد بن عبد اللّه، ج۳، ص۸۹، مطبعة السعادة بی جا، ۱۴۱۲ق.
[۳۵] المعرفة والتاریخ، فسوی ابویوسف یعقوب بن سفیان، ج۲، ص۸، محشی خلیل منصور، دار الکتب العلمیه، بیروت ۱۴۱۹ق.


منابع، آغاز فعالیت و پیدایش اباضیه را، شوال سال ۳۷هجری، و پس از جنگ صفین با انتخاب عبداللّه بن وهب راسبی به عنوان امام یا خلیفه و با شعار «حکمی جز حکم خدا نیست» اعلام می‌دارند.
[۳۶] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۲،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
این گروه به نام محکّمة الاولی یا شراه یا خوارج نامیده می‌شدند.
عبداللّه بن وهب راسبی و دیگر همدستانش در نهروان کشته شدند، در سال ۶۳ هجری سران خوارج به دنبال جنایات مسلم بن عقبه ( واقعه حرّه ) برای دفاع از مکه، در مدینه گرد هم آمدند ولی به زودی دچار اختلاف شدند، گروهی اطراف نافع بن ازرق جمع شدند و خوارج افراطی و خشن را تشکیل دادند، عده ای گرد نجدة بن عامر حنفی جمع شدند و با اعتدال گروه نجدات راتشکیل دادند، گروهی به رهبری شیبان فرقه میان روی صفریه را به وجود آوردند، اما گروهی اطراف عبداللّه بن اباض گرد آمدند و از قیام علیه خلیفه وقت خودداری کردند و در بصره باقی ماندند.
[۳۷] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۵،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.




۹.۱ - مسلم بن ابو کریمه سومین پیشوا

پس از عبداللّه بن اباض و جابر بن زید عمانی ازدی یحمدی معروف به ابوشعثاء، ابوعبیده مسلم بن ابو کریمه تمیمی سومین پیشوا و از شخصیت‌های بارز اباضی است، برخی منابع او را از متروکین و ضعفاء
[۳۸] مسلسل۳۳۱۱، کتاب الضعفاء والمتروکین، ج۳، ص۱۱۸، ابن جوزی جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، تحقیق ابوالفداء،، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۰۶ق.
و برخی دیگر او را مجهول به حساب آورده‌اند
[۳۹] الجرح والتعدیل، رازی ابوحاتم ابومحمد عبدالرحمن، مطبعة العثمانیه، ج۸، ص۱۹۳، حیدرآباد، دکن، هند.
شمار زیادی از او کسب علم کرده‌اند. ربیع بن حبیب پیشوای بعدی اباضیه از شاگردان او بود. از ابوعبیده چنین نقل شده است: کسی که استادی از صحابه نداشته باشد چیزی از دین ندارد و خداوند با استادی عبدالله بن عباس و عبدالله بن مسعود و عبدالله بن سلام بر ما منّت گذارد.
[۴۰] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۶۶، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
[۴۱] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۶۷، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.


۹.۲ - ربیع بن حبیب چهارمین پیشوای اباضیه

چهارمین پیشوای اباضیه ابوعمرو ربیع بن حبیب فراهیدی ازدی بصری از پیشوایان اباضیه و صاحب مسند مطبوع به نام الجامع الصحیح یا المسند الاباضی می‌باشد، وی شرح حال مناسبی در کتاب‌های رجالی ندارد، ابوعبیده وصیت کرده بود که وی نیابت او را در هدایت قوم عهده دار شود.
[۴۲] طبقات المشایخ بالمغرب، درجینی ابوالعباس احمد بن سعید، ج۲، ص۲۴۵، تحقیق ابراهیم طلال، مطبعة البعث قسطنطنیة الجزایر، ۱۳۹۴ق.
[۴۳] کتاب فیه بدء الاسلام وشرایع الدین، ابن سلام اباضی، ج۱، ص۱۱۰، تحقیق: قیریز سقارتس، دارصادر، بیروت ۱۴۰۶ق.
[۴۴] الاعلام، زرکلی خیرالدین، ج۳، ص۱۳، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۰م.


۹.۲.۱ - اعتقاد اباضیه به مسند ربیع

اعتقاد اباضیه به مسند ربیع تا آن جاست که شیخ عبداللّه بن حمید سالمی ادعا کرده که صحیحترین کتاب حدیثی از لحاظ روایت و با فضیلتترین کتاب حدیثی از لحاظ سند است و بعد از قرآن کریم صحیح ‌ترین کتاب‌ها است.
[۴۵] الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۱۰۶، دار الجیل، بیروت، بی تا.

ثلاثیات ربیع بن حبیب در مسندش جمع شده و رجال سلسله سه ‌گانه آن ابوعبیده تمیمی و جابر بن زید ازدی و عبداللّه بن عباس وسایر صحابه‌اند، در این مسند روایاتی بسیار عالی از امیرالمؤمنین علی بن ابو طالب نقل کرده که معلوم می‌شود این مرد با انصاف و با ثبات و استوار است.
در این مقام به آنچه که استاد تنوخی در مقدمه‌اش بر شرح جامع الصحیح آورده بسنده می‌شود:... لطف باری تعالی شامل حال من شده که مسند ربیع بن حبیب را برای من باقی گذارده و از نعمات او خواهد بود که توفیقم دهد تا آن را با شرح علامه عمان عبداللّه بن حمید سالمی منتشر سازم، علمای مصر و شام و عراق جز عده قلیلی از آن‌ها بر این مسند و شرح آن دست نیافته‌اند
[۴۶] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۳۳۰ - ۳۳۲، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.


در دوران ربیع، حرکت اباضیه در بصره رو به سستی نهاد و با پیش آمدن موقعیت‌های بهتر رو به عمان و مغرب نهادند و در سال ۱۷۷ق دومین دوره امامت اباضی در عمان شکل گرفت.
[۴۷] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۷،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.

ابویحیی عبداللّه بن یحیی بن عمر بن الاسود ... ابن الحارث الکندی
[۴۸] خلیلی احمد بن حمد، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.
از دیگر رهبران اباضیه است، اهل حضر موت بود از طرف ابراهیم بن جبله کارگزار مروان در یمن، قاضی آن‌جا بود.
[۴۹] الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، ج۱، ص۱۷۶، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.
[۵۰] العقود الفضیة فی اصول الاباضیة، حارقی سالم بن حمید، ج۱، ص۱۸۷، دار الیقظة العربیة، سوریه ولبنان.
طی نامه‌ای از اباضیه بصره درباره قیام نظرخواهی کرد به او نوشتند اگر توانایی بر قیام داری حتی یک روز هم درنگ نکن، یارانش با او بیعت کردند و بدین ترتیب اولین امامت(علنی)اباضیه تأسیس شد.
به دارالعماره حمله کردند و حکومت حضرموت را گرفتند پیروان او زیاد شد و او را « طالب الحق » لقب دادند. در سال ۱۲۸هـ بر صنعا و یمن دست یافت خطاب به مردم گفت اسلام دین ماست و محمد پیامبر ماست کعبه قبله و قرآن پیشوای ماست... هر کس زنا کند، دزدی کند، شراب بخورد کافر است و هر کسی در اینها شک کند کافر است.
[۵۱] الاغانی، اصفهانی ابوالفرج علی بن حسین، ج۲۳، ص۲۲۴، احیاء التراث، بیروت.
در زمانی که شورش بنی عباس از خراسان آغاز شده بود و دولت مرکزی مروان سرگرم جنگ با آن‌ها بود طالب الحق از این فرصت استفاده و مکه و مدینه و تمام حجاز را تصرف کرد.
در سال ۱۳۰هـ مروان بن محمد، سپاهی برای سرکوبی آن‌ها فرستاد که تا یمن پیش رفت. طالب الحق از صنعا برای مقابله بیرون آمد طی یک نبرد خونین طالب الحق و همراهانش کشته شدند و بقیه به حضرموت پناه بردند، مسعودی می‌گوید: هم اکنون که سال ۳۳۲ است بیش‌تر مردم آن‌جا اباضی‌اند و با خوارج عمان تفاوتی ندارند.
[۵۲] مروج الذهب ومعادن الجوهر، مسعودی ابوالحسن علی بن الحسین بن علی، ج۳، ص۲۴۲، دار الاندلس.
[۵۳] تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۶، ص۴۱، انتشارات اعلمی، بیروت.
[۵۴] تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۷، ص۳۹۴، انتشارات اعلمی، بیروت.


به هر حال اباضیه در قرن دوم هجری در یمن، حضرموت و حجاز منتشر گردید، عنصر فعال در نشر این مذهب قیام عبداللّه بن یحیی
[۵۵] خلیلی احمد بن حمد، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.
در زمان مروان آخرین خلیفه اموی بود، اباضیه در چهار نقطه از سرزمین اسلامی دولت‌هایی به وجود آوردند؛
در عمان از سال ۱۳۲هجری دولتی مستقل از دولت ابوالعباس سفاح تشکیل دادند که امروزه نیز اباضیان آن‌جا حاکم هستند؛
در لیبی در سال ۱۴۰هجری دولتی به وجود آوردند که پس از سه سال سقوط کرد که امروزه نیز در کوه نفوسه حضور دارند؛
[۵۶] عرب محمد،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.

در اندلس مخصوصاً در دو جزیره « میورقه » و « مینورقه » دولت اباضی روی کار آمد که با سقوط اندلس برافتاد و امروزه در جزیره جربه حضور دارند
[۵۷] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۸،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۵۸] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۰،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۵۹] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۱،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۶۰] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ص۹۲، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.

تاریخ عمان حاکی از مقابله مستمر سلاطین و امامان اباضی است، اقتصاد نیرومند عمان در گذشته و موقعیت دریایی آن زمینه مساعدی برای انتشار اباضیان در افریقا و خاور دور بوده است.
[۶۱] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۹،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.


۱۱.۱ - امامت اباضیان در عمان

امامت اباضیان در عمان یک بار دیگر در آغاز قرن بیستم قدرت و اعتبار گرفت در سال ۱۹۱۳م سالم بن راشد به عنوان امام انتخاب گردید و اباضیان در صدد براندازی سلطنت مسقط برآمدند ولی سلطنت مورد حمایت دولت انگلیس، پس از ترور امام سالم در ۱۹۲۰م با محمد بن عبداللّه خلیلی که به جای او به امامت رسیده بود موافقت نامه معروف به «سیب» را امضا کرد که ۳۵سال آرامش نسبی را به دنبال داشت.
امام محمد بن عبداللّه خلیلی به تحکیم قدرت داخلی در عمان پرداخت و در جهت کسب استقلال توانست عضویت در اتحادیه عرب و سازمان ملل را به دست آورد.
در سال ۱۹۵۴م خلیلی درگذشت و غالب بن علی هنائی به جای او نشست که در این دوره اباضیان با سلطان عمان به جنگ پرداختند و در سال ۱۹۵۹م غالب شکت خورد و در عربستان به مبارزه خود علیه سلطان ادامه داد و با روی کار آمدن سلطان قابوس ۱۹۷۰م مبارزه با اباضیه کم رنگ و مسئله امامت اباضیان به فراموشی سپرده شد.
امام غالب بن علی، اکنون (سال ۱۳۷۰) پیرمرد زمین گیر و مقیم شهر دمام عربستان است، برادرش طالب فرماندهی نیروهای جنگی اباضی را عهده دار است و فرزندانش در رأس قدرت‌اند، خاندان سلطنتی عمان خود را معتقد به مذهب اباضی می‌دانند، یکی ازعلمای جوان اباضی به نام شیخ احمد بن حمد خلیلی به عنوان مفتی اعظم با درجه وزیری در دولت عمان حضور دارد.
[۶۲] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۷ـ۱۱،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.


اباضیه امروز که در عمان و مغرب عربی ( لیبی، الجزایر، تونس و مصر ) به سر می‌برند، در کتاب‌هایشان، غیر از تخطئه تحکیم و تصویب محکمه اولی چیز دیگری نمی‌گویند و با امام علی (علیه‌السلام) اظهار عداوت نمی‌کنند، پس ما در حق آنان جز آنچه آشکار است نمی‌گوییم و از طرفی به اظهارات آنان نیز اتکا نمی‌شود چون تقیه و کتمان یکی از مسالک چهارگانه آنان است.
[۶۳] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۴۲، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.


بررسی سرگذشت اباضیه و سران آن در منابع معتبر نشان می‌دهد که این فرقه از انشعابات خوارج است، ولی دانشمندان اباضی از این‌که خوارج و یا شعبه‌ای از آن نامیده شوند اکراه دارند
[۶۴] اباضیه یکی از مذاهب میانه رو اسلامی (مجله مشکوة، معمّر علی یحیی، ج۳۳، ص۶۷، ترجمه حمیدرضا شیخی، ش، ۳۳، زمستان سال ۱۳۷۰).
[۶۵] وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ص۴۲، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
و مخالفت سران فرقه اباضیه با امامت حضرت امیر (علیه‌السلام) را به مخالفت‌های چون اهل ردّه در عصر ابوبکر و مخالفت‌های اصحاب با عثمان و مخالفت اهل جمل با علی (علیه‌السلام) تشبیه می‌کنند که هیچ‌کدام از مخالفت‌های مذکور موجب خروج علیه اسلام و اطلاق خارجی نشد.
[۶۶] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۲ـ۳،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.


۱۳.۱ - دلایل منتسب نبودن اباضیه از فرقه خوارج

می گویند اتفاق نظر اباضیه با خوارج در مورد امامت (عدم انحصار خلافت در خاندان یا قبیله معین) موجب نمی‌شود اباضیه از فرقه خوارج باشد و گرنه اباضیه بااشاعره در مسئله قدر و با معتزله در خلق قرآن و با شیعه در مسائل توحید و ایمان و خلود در دوزخ هم عقیده است و مع ذلک هر کدام فرقه‌های جدایی هستند
[۶۷] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۲۰،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.

نویسندگان اباضی می‌گویند مذهب اباضیه در اواخر قرن اوّل پایه گذاری شد و خوارج تنها افراطی‌هایی چون ازارقه هستند که مسلمانان را مشرک و مال شان را مباح می‌دانستند و اینان از دین خارجند، اما اباضیه به جماعت مسلمین، اهل حق و استقامت و دعوت معروف‌اند .
[۶۸] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۶۹] الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۱۲، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
[۷۰] الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۵۴، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
[۷۱] الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.

و نیز می‌گویند: اباضیه علی رغم آن‌که ولایت محکمه اولی و در رأس آن عبداللّه بن وهب راسبی و ردّ حکمیت علی (علیه‌السلام) و معاویه را پذیرفته‌اند (همچون تمام فرقه‌های خوارج) امّا با ازارقه و کسانی که ولایت اشخاصی پس از راسبی را پذیرفته‌اند، موافق نیستند بنابراین اباضیه غیر از خوارج‌اند.
[۷۲] الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، ج۱، ص۲۱۲، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.
در ابتدا نام خوارج در بین اصحاب علی (علیه‌السلام) شناخته شده نبود و شاید پس از بالا گرفتن کار ازارقه و استقرار خلافت معاویه این اصطلاح ظهور کرد و آنان در این اطلاق بین منحرفان (ازارقه) و دیگران
[۷۳] معمّر علی یحیی، ترجمه حمیدرضا شیخی، ش، ۳۳، زمستان سال ۱۳۷۰).
فرقی نگذاشتند.
[۷۴] الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، ج۱، ص۲۱۳، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.

پس، اصطلاحِ خوارج از طرف حزب معاویه بر ازارقه وضع شده است.
[۷۵] الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۵۴، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
[۷۶] الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۵۶، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
شیخ جانفی می‌گوید: آرای اباضیه پیش از ظهور سخنان و عقاید خوارج و معتزله و جهمیه تبلور یافته است.
[۷۷] شماره ۳۳، ص۶۷، اباضیه یکی از مذاهب میانه رو اسلامی (مجله مشکوة، معمّر علی یحیی، ترجمه حمیدرضا شیخی، ش، ۳۳، زمستان سال ۱۳۷۰).

ناصر سابحی می‌گوید:اصطلاح خوارج مخصوص کسانی است که مخالفان خود از سایر فرقه‌های اسلامی را مشرک می‌دانند، اما اباضیه آنان را کافر نعمت ولی موحد می دانند.
[۷۸] الخوارج والحقیقة الغائیة، سابعی ناصر بن سلیمان بن سعید، ج۱، ص۱۸۶، دار المنتظر، بیروت، ۱۴۲۰ق.


۱۳.۲ - شواهد تردید در جداانگاری اباضیه از خوارج

بازخوانی تاریخ و شواهد تحلیلی، جداانگاری اباضیه از خوارج را مورد تردید قرار می‌دهد.
[۷۹] الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۲۹، دار الجیل، بیروت، بی تا.
[۸۰] الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۳۱، دار الجیل، بیروت، بی تا.
بلکه در مواردی شمول خوارج بر اباضیه را تأیید می‌کند، این جا برخی از شواهد یادآوری می‌شود:

۱۳.۲.۱ - شاهد اول

اصطلاح خوارج به هیچ وجه ابتکار عوامل معاویه نبوده است، رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) درباره ذوالخویصره از سران خوارج اصطلاح خارجی را به کار برده و فرموده است: به زودی او پیروانی خواهد داشت که دین را با افکار خام خود می‌سنجد و از دین خارج می‌شود مانند تیری که بر صید نشیند و از آن بیرون رود.
[۸۱] السیرة النبویة، ابن هشام، ج۴، ص۱۳۹، تحقیق مصطفی سقاء، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.
[۸۲] الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم، ج۲، ص۲۷۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.
[۸۳] الکامل فی التاریخ، مبرّد محمد بن یزید، ج۲، ص۱۴۲، الرسالة، بیروت، ۱۴۱۳ق.


۱۳.۲.۲ - شاهد دوم

عنوان خارجی در عصر امام علی (علیه‌السلام) بر عبداللّه راسبی و ذوالخویصره و همراهانشان در جنگ نهروان اطلاق می‌شده است، امام (علیه‌السلام) پس از پیروزی در نهروان فرمودند: پس از من خوارج را نکشید....
[۸۴] خطبه ۶۰، نهج البلاغة، سید رضی.


۱۳.۲.۳ - شاهد سوم

از اشعار خوارج به دست می‌آید که اسم خارجی پیش از فتنه ازارقه و... بر آن‌ها اطلاق می‌شده است، عیسی بن فاتک تمیمی در تأیید موضع ابوهلال مرداس، که اباضی‌ها او را از ائمه خود می‌دانند (مقتول ۶۰هـ) می گوید: کذبتم لیس ذاک کما زعمتم ••• ولکن الخــوارج مـؤمنـونـا
[۸۵] الکامل فی التاریخ، مبرّد محمد بن یزید، ج۲، ص۱۸۶، الرسالة، بیروت، ۱۴۱۳ق.


۱۳.۲.۴ - شاهد چهارم

محکمه اولی و در رأس آنان عبداللّه بن وهب راسبی بر افراط و تعدی تأکید داشت، آنان هنگام خروج به سوی نهروان به یارانشان خطاب کردند... (ربّنا اخرج من هذه القریة الظالم أهلها)
[۸۶] تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۴، ص۵۴، انتشارات اعلمی، بیروت.
[۸۷] مروج الذهب ومعادن الجوهر، مسعودی ابوالحسن علی بن الحسین بن علی، ج۳، ص۱۵۶، دار الاندلس.
که مراد از قریه کوفه و اهل، امام علی (علیه‌السلام) بود، در حالی که این آیه در حق مشرکان نازل شده و امام علی (علیه‌السلام) به اتفاق اهل سنت و شیعه کسی است که دوستی او نشانه ایمان و دشمنی با او مایه نفاق است.
[۸۸] صحیح مسلم، نیشابوری ابوالحسین مسلم بن حجاج، باب۳۳، حدیث۱۳۱، ص۵۷، دار ابن حزم، بیروت ۱۴۲۳ق.
[۸۹] مسندالامام حنبل، ج۱، ص۱۲۵، حدیث۵۷۷، احمد بن حنبل ابوعبداللّه شیبانی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
[۹۰] مسندالامام حنبل، ج۱، ص۱۵۳، حدیث۷۳۳، احمد بن حنبل ابوعبداللّه شیبانی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۲ق.


۱۳.۲.۵ - شاهد پنجم

جنایات محکمه اولی و وهب راسبی از مسلمات تاریخ است و این جنایات پیش از قیام نافع بن ازرق ( پیشوای ازارقه) است و فتنه ازارقه و صفریه و نجدیه از گروه‌های خوارج به زمان تسلط معاویه بر کوفه برمی گردد.
بنابراین اعتراض بر تحکیم و شیوه امام علی (علیه‌السلام)، پذیرش امامت راسبی و رضایت به جنایات او، گواه محکمی بر انشعاب اباضیه از خوارج است، پدید آمدن اصطلاح خوارج در عصر معاویه و از طرف عمال او و نیز متوجه ساختن جنایت‌ها به ازارقه و صفریه و... ادعای بی دلیل بلکه دلیل بر خلاف آن است.

۱۳.۲.۶ - شاهد ششم

افزون بر این شواهد، ارباب ملل و نحل و تاریخ و کلام، اباضیه را از فرقه‌های انشعاب و خوارج می‌دانند
[۹۱] مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۸، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
[۹۲] مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۰۱، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
[۹۳] الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۴۹، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
[۹۴] الملل والنحل، شهرستانی عبدالکریم، ج۱، ص۱۱۴، دار المعرفة، بیروت. الملل والنحل، شهرستانی عبدالکریم، ج۱، ص۱۳۸، دار المعرفة، بیروت.
[۹۵] الکامل فی التاریخ، مبرّد محمد بن یزید، ج۲، ص۲۱۴، الرسالة، بیروت، ۱۴۱۳ق.

به هر حال اباضیه از نظر مشهور دانشمندان ملل و نحل، نزدیک ‌ترین فرقه‌ها به اهل سنت
[۹۶] الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم، ج۲، ص۲۱۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.
و از فرقه‌های معتدل خوارج‌اند که به دلیل همین اعتدال و دوری از افراط تا امروز باقی‌مانده‌اند، اباضیه در آغاز به صورت یک مکتب منسجم فقهی و کلامی نبوده بلکه مانند خوارج صرفاً یک حرکت سیاسی بوده است.
[۹۷] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۵۰ - ۲۵۲، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.


اباضیه در اموری با دیگر فرقه‌های خوارج مشترک است، از جمله:
۱- تخطئه تحکیم یعنی همه کسانی که در جنگ صفین به حکمیّت رأی دادند معصیت کرده و واجب است توبه کنند؛ از جمله خود امام علی (علیه‌السلام) بر همین اساس محکمه اولی را قبول دارند؛
۲. عدم لزوم قریشی بودن در امامت و خلیفه شدن، از همین روی امامت عبداللّه بن وهب راسبی را قبول دارند.
[۹۸] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۴۹، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
[۹۹] الاباضیة فی موکب التاریخ، معمر علی یحیی، ج۱، ص۲۷، دارالکتب العربی، قاهره، ۱۳۸۴ق.

۳. لزوم قیام بر ضد حاکم ستمگر.
[۱۰۰] مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۸۹، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.

۴. اعتراض بر عثمان بن عفان و امام علی بن ابو طالب (علیه‌السلام).
[۱۰۱] المعتبر، الکرمی محمد بن سعید، ج۲، ص۴۱، منشورات وزارة التراث القومی، سلطنة عمان.
[۱۰۲] کتاب فیه بدء الاسلام وشرایع الدین، ابن سلام اباضی، ج۱، ص۱۰۶، تحقیق: قیریز سقارتس، دارصادر، بیروت ۱۴۰۶ق.


گزیده ای از عقاید و احکام اباضیه به قرار ذیل است: مسلمانان غیر اباضی پس از اتمام حجت، خونشان حلال و مالشان حرام است ولی مشرک نیستند بلکه تنها کافر نعمت هستند
[۱۰۳] تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۴، ص۴۳۸ - ۴۴۰، انتشارات اعلمی، بیروت.
[۱۰۴] الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم، ج۲، ص۲۱۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.
[۱۰۵] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۳، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.

به خلاف عقیده ازارقه که مسلمانان غیر ازرقی مذهب را مشرک می‌دانستند.
اموال مسلمانان غیر اباضی نظیر سلاح و آذوقه، اگر در جنگ گرفته شود غنیمت و حلال است، ارثیه آنان و ازدواج با آنان حلال است، ترور و آدم ربایی حرام است مگر ترور کسی که در بلاد تقیه دیگران را به شرک دعوت کند و خود نیز مشرک باشد، سرزمین فرقه‌های مخالف، سرزمین توحید و تنها اردوگاه نظامی سلطان سرزمین کفر محسوب می‌شود، به سبب همین عقاید اعتدالی، دیگر فرقه‌های خوارج از اباضیه تبری جسته‌اند
[۱۰۶] مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
[۱۰۷] الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۷۰، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.

تولی یعنی وجوب محبت هر اباضی نسبت به مؤمنی که مشتاق به انجام فرایض و دوری از محرمات است و تبری یعنی دوری جستن از هر فاسقی مشرک و یا کافر نعمت یکی دیگر از اصول اباضیه است.
[۱۰۸] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۹ - ۲۳۵، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.

نزد ارباب ملل و نحل مشهور و در متون اباضی مستند است که اباضیه، شیخین ( ابوبکر و عمر ) را دوست و صهرین ( عثمان و امام علی (علیه‌السلام)) را دشمن می‌دارند.
[۱۰۹] السیر والجوابات، کاشف سیده اسماعیل، ج۱، ص۳۷۰، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۱۰ق.
[۱۱۰] کتاب الاهتداء والمنتخب، نزدانی ابوبکر احمد بن عبداللّه الکندی، ج۱، ص۲۳۷، تحقیق اسماعیل کاشف، وزارة التراث القومی، عمان، ۱۴۰۶ق.
[۱۱۱] الفصول المختارة من العیون والمحاسن، مفید محمد بن نعمان عکبری بغدادی، ج۱، ص۱۷، مکتبة الداوری، قم۱۳۹۶.

اباضیان بر آنند که اگر مرتکبان کبایر بدون توبه از دنیا روند، برای همیشه در آتش دوزخ‌اند با این حال به شفاعت هم قایلند و آن را به معنای دخول سریع مؤمنان به بهشت تفسیر کرده‌اند. بر خلاف اهل حدیث و مشهور اشاعره، اباضیه دیدار حسی خداوند را در دنیا و آخرت ممتنع می‌دانند و بر خلاف اشاعره قایلند صفات خدا زاید بر ذاتش نیست بلکه صفات نه قایم به ذاتند و نه جدای از آن، از این روی وجود مستقل از ذات ندارند.
[۱۱۲] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۱۳، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
[۱۱۳] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۱۵، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
[۱۱۴] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
[۱۱۵] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۵۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.


می گویند مسالک دین چهار تاست:

۱۶.۱ - ظهور

ظهور : این بهترین حالت برای جامعه اسلامی است که مسلمانان در سرزمین خود آزاد و مستقل به کتاب و سنت عمل می‌کنند و باید متحد باشند.

۱۶.۲ - دفاع

دفاع : اگر این نعمت را ازدست دادند و دشمن خارجی بر آن‌ها مسلط شد یا سرپرست آن‌ها به بیراهه رفت مسلمانان باید امر به معروف و نهی از منکر کنند اگر اصلاح نشد باید دفاع کنند و رهبری آن‌ها به عهده امیر دفاع است؛ وقتی امور اصلاح شد امیر دفاع حقی بر مردم ندارد مگر آن‌که مردم با رعایت شرایطی که در انتخاب امیرمؤمنان لازم است او را انتخاب کنند.

۱۶.۳ - شراء

شراء : اما اگر مسلمانان آماده دفاع نشدند و مسلکآسایش و آرامش را پیش گرفتند نوبت مسلک شراء می‌رسد، شراء وظیفه کسانی است که تعدادشان اندک است همین که به چهل نفر برسند باید علیه فساد قیام کنند؛ گرچه احتمال پیروزی هم نرود.

۱۶.۴ - کتمان

کتمان : اگر عافیت طلبی و عیاشی فراگیر شد و کسی برای کرامت و عزّت اسلام قیام نکرد و گروه فدایی تشکیل نشد نوبت مسلک کتمان می‌رسد یعنی مؤمنان از پذیرش مسئولیت های ظالمانه و همکاری با ظالمان امتناع ورزند؛ خودشان‌ به‌طور دسته جمعی امورشان را عهده دار شوند تا بتوانند دین خدا را تبلیغ کنند، این همان جمعیات یا «حلقه عزّابه» است.
[۱۱۶] الاباضیة فی موکب التاریخ، معمر علی یحیی، ج۱، ص۹۳، دارالکتب العربی، قاهره، ۱۳۸۴ق.
[۱۱۷] الاباضیة فی موکب التاریخ، معمر علی یحیی، ج۱، ص۹۶، دارالکتب العربی، قاهره، ۱۳۸۴ق.
[۱۱۸] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۸، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۱۱۹] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۹،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.


در « مسلک الظهور » که شرایط برای تشکیل حکومت وجود دارد، اباضیان برای خود « امام » انتخاب می‌کنند، امامت نزد ایشان خلافت و جانشینی حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در اقامه دین و حفظ اسلام است.
اباضیان نصب امام عادل را واجب دانسته، زیرا امر به معروف و نهی از منکر، اقامه حدود الهی و قیام به عدل و انصاف و دفع تجاوز، به آن بستگی دارد، می گویند امامت نباید بر اساس نظام موروثی باشد، در امام، کفایت دینی و علم و عقل لازم است، قرشی و عدم قرشی بودن لازم نیست. با وجود فرد شایسته تر، فرد شایسته می‌تواند امام باشد، هرگاه پیمان امامت با کسی بسته شد وی مجاز به ترک آن نیست و بر مؤمنان مساعدت و پیروی از او واجب است.
[۱۲۰] بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۵۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.

در متون اباضیه معمولاً برای حالت « ظهور » دوران ابوبکر و عمر مثال زده می‌شود ولی در نوشته‌های اخیرشان گاه دوران صدر اسلام تا پایان خلافت امام علی (علیه‌السلام) نمونه «ظهور» معرفی شود.
[۱۲۱] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۹،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.


۱۷.۱ - برخی از احکام و عقاید مهم اباضیه معاصر

برخی از احکام و عقاید مهم اباضیه از زبان مفتی اعظم و معاصر ( احمد بن حمد خلیلی ) و علی یحیی معمّر از نویسندگان معاصر اباضیه به شرح ذیل است:
هرگاه اهل بغی (مسلمانانی که علیه امام حق می‌جنگند) کشته شود، اموال آن‌ها حلال نیست(بر سربازان امام ).
[۱۲۲] وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۵۹،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.

قرآن مجید کتابی است که برای فهم و تفسیرش نیاز به چیز دیگری نیست.
[۱۲۳] وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۷۹،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
[۱۲۴] وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۴۸،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.

عصمت تنها از آن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) است و هیچ‌کس پس از او معصوم نیست.
[۱۲۵] وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۵۳،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
[۱۲۶] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۳۲۶، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.

رؤیة اللّه به هیچ عنوان درست نیست.
[۱۲۷] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۴۲، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
[۱۲۸] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۴۰، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
[۱۲۹] الحق الدامغ، خلیلی احمد بن حمد، ج۱، ص۹۵، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.

قرآن مجید مانند دیگر مخلوقات خدا، حادث است، اگر قدیم باشد تعدد قدماء لازم می‌آید.
[۱۳۰] الحق الدامغ، خلیلی احمد بن حمد، ج۱، ص۱۸۰، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.

اصحاب کبایر (کسانی که مرتکب گناه کبیره شده‌اند) خالد در جهنم‌اند و مدعی‌اند این عقیده برگرفته از قرآن و آیات است.
[۱۳۱] الحق الدامغ، خلیلی احمد بن حمد، ج۱، ص۲۲۶، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.

سرزمین مخالفین اباضیه از دیگر فرقه‌های اسلامی، سرزمین توحید محسوب می‌شود جز لشگرگاه سلطان که سرزمین بغی است؛
کسی که مرتکب زنا، دزدی و... می شود حدّ شرعی بر او اقامه و توبه داده می‌شود و اگر توبه نکرد کشته می‌شود؛
کسانی که مرتد شوند مانند مشبهه محکوم به قتل اند، همان طور که ابوبکر چنین کرد.
[۱۳۲] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۲۲، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.

نسبت به هیچ‌یک از صحابه دشمنی ندارند همه عادل، طاهر، منزه و مورد توصیف اند.
[۱۳۳] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۳۲۷، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
همه از اولیاء الهی اند.
[۱۳۴] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۳۲۵، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.

امیرالمؤمنین ابوالحسن علی بن ابو طالب، احتیاجی به ذکر فضایل او مانند زهد و عقل و علم و شجاعت و عدل نیست چون مشهورتر از آن است که نیاز به بیان باشد.
[۱۳۵] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۳۲۶، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.


اباضی‌ها با وهابیون اختلافات عمیق و دشمنانه‌ای دارند به ویژه در مقوله عدم رؤیت خداوند در قیامت، اباضی‌ها بر عقاید غلاة ایراداتی دارند، در مباحث امامت مسائلی را مطرح ساخته‌اند که با بحث « ولایت فقیه » مشابهاتی دارد.
[۱۳۶] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۰،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.

خصومت اباضیه با وهابیت در جدیدترین اثر اباضی که توسط مفتی اعظم آنان نگارش یافته است به خوبی روشن است که در چندین جا به ابن تیمیه و سران وهابی تاخته است.
[۱۳۷] وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۰۲،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
[۱۳۸] وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۴۲،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
[۱۳۹] وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۵۲،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.


اباضیه به فرقه‌هایی تقسیم شده که از اعتدال و میانه روی به دور و به تندروی و خشونت نزدیک ترند
[۱۴۰] مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
[۱۴۱] الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد،ص۴۹، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
[۱۴۲] الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۵۰، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
[۱۴۳] الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۷۶، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
[۱۴۴] الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۷۷، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
حفصیه، حارثیه، یزیدیه و اصحاب طاعت از اسامی فرقه‌های انشعابی اباضیه است.
[۱۴۵] الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۱۰۳، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.

وهبیه که خود را « اهل المذهب » و « اهل الدعوة » می خوانند از مهم ‌ترین فرقه‌های اباضی است طریقیّه، نکار، نفاثیه، خلفیه، عمریّه، حسنیّه، سکاکیه نیز از فرقه‌های اباضیه نام برده شده‌اند.
[۱۴۶] فرهنگ فرق اسلامی، مشکور محمد جواد، ج۱، ص۸، مقدمه مدیرشانه چی، آستان قدس، ۱۳۷۵ش.
[۱۴۷] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۲۷ ۳۰،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۱۴۸] الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۲۹۲ـ ۳۱۸، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.

اباضیه امروز این فرقه‌ها را مستقل و یا جزء اباضیه نمی‌دانند، می گویند: «نکار» فرقه مستقل است مانند فرقه‌های دیگر غیر اباضی؛ حسینیه وسکاکیه جزء نحله‌های خارج از اسلام‌اند چون منکر سنت و اجماع و وجوب ایمان به رسل و ملائکه و بهشت و جهنم اند؛ فرثیه و نفاثیه نیز فرقه جدا از اباضیه نیستند بلکه پیرو دو دانشمند اباضی‌اند.
[۱۴۹] آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۳۳،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.


• آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
• اباضیه یکی از مذاهب میانه رو اسلامی (مجله مشکوة، معمّر علی یحیی، ترجمه حمیدرضا شیخی، ش، ۳۳، زمستان سال ۱۳۷۰).
• الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
• الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، دار الجیل، بیروت، بی تا.
• الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
• الاباضیة فی موکب التاریخ، معمر علی یحیی، دارالکتب العربی، قاهره، ۱۳۸۴ق.
• الاعلام، زرکلی خیرالدین، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۰م.
• الاغانی، اصفهانی ابوالفرج علی بن حسین، احیاء التراث، بیروت.
• الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.
• بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
• تاج العروس من جواهر القاموس، زبیدی محمد مرتضی، دار مکتبة الحیاة، مصر، ۱۳۰۶.
• تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، انتشارات اعلمی، بیروت.
• تهذیب التهذیب، عسقلانی، احمد بن علی بن حجر، تحقیق: مصطفی عطاء، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۵ق.
• الجرح والتعدیل، رازی ابوحاتم،، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق.
• الجرح والتعدیل، رازی ابوحاتم ابومحمد عبدالرحمن، مطبعة العثمانیه، حیدرآباد، دکن، هند.
• الحق الدامغ، خلیلی احمد بن حمد، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.
• حلیة الاولیاء وطبقات الاصفیاء، اصفهانی حافظ ابونعیم احمد بن عبد اللّه، مطبعة السعادة بی جا، ۱۴۱۲ق.
• الخوارج والحقیقة الغائیة، سابعی ناصر بن سلیمان بن سعید، دار المنتظر، بیروت، ۱۴۲۰ق.
• دراسات عن الاباضیه، نامی عمرو خلیفه، تحقیق: محمد صالح ناصر،، دارالمغرب الاسلامی، بیروت، ۲۰۰۱م.
• دراسات فی الاصول الاباضیة، أعوشت بکیر بن سعید، مطابع العالمیة، عمان، ۱۴۰۹ق.
• السیر والجوابات، کاشف سیده اسماعیل، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۱۰ق.
• السیرة النبویة، ابن هشام، تحقیق مصطفی سقاء، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.
• صحیح مسلم، نیشابوری ابوالحسین مسلم بن حجاج،، دار ابن حزم، بیروت ۱۴۲۳ق.
• طبقات المشایخ بالمغرب، درجینی ابوالعباس احمد بن سعید، تحقیق ابراهیم طلال، مطبعة البعث قسطنطنیة الجزایر، ۱۳۹۴ق.
• العقود الفضیة فی اصول الاباضیة، حارقی سالم بن حمید، دار الیقظة العربیة، سوریه ولبنان.
• الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
• فرق و مذاهب کلامی، ربانی گلپایگانی، علی، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، ۱۳۷۷ش.
• فرهنگ فرق اسلامی، مشکور محمد جواد، مقدمه مدیرشانه چی، آستان قدس، ۱۳۷۵ش.
• الفصول المختارة من العیون والمحاسن، مفید محمد بن نعمان عکبری بغدادی، مکتبة الداوری، قم۱۳۹۶.
• الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.
• الکامل فی التاریخ، مبرّد محمد بن یزید، الرسالة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
• کتاب الاهتداء والمنتخب، نزدانی ابوبکر احمد بن عبداللّه الکندی، تحقیق اسماعیل کاشف، وزارة التراث القومی، عمان، ۱۴۰۶ق.
• کتاب الضعفاء والمتروکین، ابن جوزی جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، تحقیق ابوالفداء،، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۰۶ق.
• کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، مقریزی تقی الدین ابوالعباس احمد بن علی، المعروف بالخطط المقریزیّة، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ۱۹۸۷.
• کتاب فیه بدء الاسلام وشرایع الدین، ابن سلام اباضی، تحقیق: قیریز سقارتس، دارصادر، بیروت ۱۴۰۶ق.
• مروج الذهب ومعادن الجوهر، مسعودی ابوالحسن علی بن الحسین بن علی، دار الاندلس.
• مسندالامام حنبل، احمد بن حنبل ابوعبداللّه شیبانی،، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
• المعتبر، الکرمی محمد بن سعید، منشورات وزارة التراث القومی، سلطنة عمان.
• المعرفة والتاریخ، فسوی ابویوسف یعقوب بن سفیان، محشی خلیل منصور، دار الکتب العلمیه، بیروت ۱۴۱۹ق.
• مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
• الملل والنحل، شهرستانی عبدالکریم، دار المعرفة، بیروت.
• نهج البلاغة، سید رضی.
• وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.

۱. ↑ دراسات عن الاباضیه، نامی عمرو خلیفه، ج۱، ص۳۳، تحقیق: محمد صالح ناصر،، دارالمغرب الاسلامی، بیروت، ۲۰۰۱م.
۲. ↑ دراسات عن الاباضیه، نامی عمرو خلیفه، ج۱، ص۳۵، تحقیق: محمد صالح ناصر،، دارالمغرب الاسلامی، بیروت، ۲۰۰۱م.
۳. ↑ الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۲۲، دار الجیل، بیروت، بی تا.
۴. ↑ دراسات عن الاباضیه، نامی عمرو خلیفه، ج۱، ص۲۳، تحقیق: محمد صالح ناصر، دارالمغرب الاسلامی، بیروت، ۲۰۰۱م.
۵. ↑ کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، مقریزی تقی الدین ابوالعباس احمد بن علی، ج۲، ص۳۵۵، المعروف بالخطط المقریزیّة، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ۱۹۸۷.
۶. ↑ تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۴، ص۴۳۸، انتشارات اعلمی، بیروت.
۷. ↑ دراسات فی الاصول الاباضیة، أعوشت بکیر بن سعید، ص۱۹ـ ۲۲، مطابع العالمیة، عمان، ۱۴۰۹ق.
۸. ↑ الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۲۲ - ۲۳، دار الجیل، بیروت، بی تا.
۹. ↑ الملل والنحل، شهرستانی عبدالکریم، ج۱، ص۱۳۴، دار المعرفة، بیروت.
۱۰. ↑ کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، مقریزی تقی الدین ابوالعباس احمد بن علی، ج۲، ص۳۵۵، المعروف بالخطط المقریزیّة، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، ۱۹۸۷.
۱۱. ↑ تاج العروس من جواهر القاموس، زبیدی محمد مرتضی، ج۴، ص۶۲، دار مکتبة الحیاة، مصر، ۱۳۰۶.
۱۲. ↑ الاعلام، زرکلی خیرالدین، ج۴، ص۶۲، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۰م.
۱۳. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۰ - ۲۲۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۱۴. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۱۵. ↑ تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۴، ص۴۳۸، انتشارات اعلمی، بیروت.
۱۶. ↑ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم، ج۲، ص۲۱۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.
۱۷. ↑ الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۲۹، دار الجیل، بیروت، بی تا.
۱۸. ↑ العقود الفضیة فی اصول الاباضیة، حارقی سالم بن حمید، ج۱، ص۱۲۲، دار الیقظة العربیة، سوریه ولبنان.
۱۹. ↑ العقود الفضیة فی اصول الاباضیة، حارقی سالم بن حمید، ج۱، ص۱۲۲، دار الیقظة العربیة، سوریه ولبنان.
۲۰. ↑ الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۳۳، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
۲۱. ↑ الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۵۴، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
۲۲. ↑ الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۲۰۰، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
۲۳. ↑ فرق و مذاهب کلامی، ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۲۸۵، علی، مرکز جهانی علوم اسلامی، قم، ۱۳۷۷ش.
۲۴. ↑ الاباضیة فی موکب التاریخ، معمر علی یحیی، ج۱، ص۱۵۱، دارالکتب العربی، قاهره، ۱۳۸۴ق.
۲۵. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۲، ص۱۳۵، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۲۶. ↑ الملل والنحل، شهرستانی عبدالکریم، ج۵، ص۳۱۷، دار المعرفة، بیروت.
۲۷. ↑ الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، ج۱، ص۱۵۳، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.
۲۸. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۱۹۲، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۲۹. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۳۱۹، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۳۰. ↑ الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۱۶، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
۳۱. ↑ الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۳۲، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
۳۲. ↑ الجرح والتعدیل، رازی ابوحاتم ابومحمد عبدالرحمن، ج۲، ص۴۹۵، مطبعة العثمانیه، حیدرآباد، دکن، هند.
۳۳. ↑ تهذیب التهذیب، عسقلانی، ج۲، ص۳۸، احمد بن علی بن حجر، تحقیق: مصطفی عطاء، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۵ق.
۳۴. ↑ حلیة الاولیاء وطبقات الاصفیاء، اصفهانی حافظ ابونعیم احمد بن عبد اللّه، ج۳، ص۸۹، مطبعة السعادة بی جا، ۱۴۱۲ق.
۳۵. ↑ المعرفة والتاریخ، فسوی ابویوسف یعقوب بن سفیان، ج۲، ص۸، محشی خلیل منصور، دار الکتب العلمیه، بیروت ۱۴۱۹ق.
۳۶. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۲،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۳۷. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۵،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۳۸. ↑ مسلسل۳۳۱۱، کتاب الضعفاء والمتروکین، ج۳، ص۱۱۸، ابن جوزی جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، تحقیق ابوالفداء،، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۰۶ق.
۳۹. ↑ الجرح والتعدیل، رازی ابوحاتم ابومحمد عبدالرحمن، مطبعة العثمانیه، ج۸، ص۱۹۳، حیدرآباد، دکن، هند.
۴۰. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۶۶، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۴۱. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۶۷، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۴۲. ↑ طبقات المشایخ بالمغرب، درجینی ابوالعباس احمد بن سعید، ج۲، ص۲۴۵، تحقیق ابراهیم طلال، مطبعة البعث قسطنطنیة الجزایر، ۱۳۹۴ق.
۴۳. ↑ کتاب فیه بدء الاسلام وشرایع الدین، ابن سلام اباضی، ج۱، ص۱۱۰، تحقیق: قیریز سقارتس، دارصادر، بیروت ۱۴۰۶ق.
۴۴. ↑ الاعلام، زرکلی خیرالدین، ج۳، ص۱۳، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۹۹۰م.
۴۵. ↑ الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۱۰۶، دار الجیل، بیروت، بی تا.
۴۶. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۳۳۰ - ۳۳۲، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۴۷. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۷،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۴۸. ↑ خلیلی احمد بن حمد، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.
۴۹. ↑ الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، ج۱، ص۱۷۶، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.
۵۰. ↑ العقود الفضیة فی اصول الاباضیة، حارقی سالم بن حمید، ج۱، ص۱۸۷، دار الیقظة العربیة، سوریه ولبنان.
۵۱. ↑ الاغانی، اصفهانی ابوالفرج علی بن حسین، ج۲۳، ص۲۲۴، احیاء التراث، بیروت.
۵۲. ↑ مروج الذهب ومعادن الجوهر، مسعودی ابوالحسن علی بن الحسین بن علی، ج۳، ص۲۴۲، دار الاندلس.
۵۳. ↑ تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۶، ص۴۱، انتشارات اعلمی، بیروت.
۵۴. ↑ تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۷، ص۳۹۴، انتشارات اعلمی، بیروت.
۵۵. ↑ خلیلی احمد بن حمد، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.
۵۶. ↑ عرب محمد،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۵۷. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۸،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۵۸. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۰،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۵۹. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۱،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۶۰. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ص۹۲، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۶۱. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۹،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۶۲. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۷ـ۱۱،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۶۳. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۴۲، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۶۴. ↑ اباضیه یکی از مذاهب میانه رو اسلامی (مجله مشکوة، معمّر علی یحیی، ج۳۳، ص۶۷، ترجمه حمیدرضا شیخی، ش، ۳۳، زمستان سال ۱۳۷۰).
۶۵. ↑ وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ص۴۲، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
۶۶. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۲ـ۳،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۶۷. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۲۰،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۶۸. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۶۹. ↑ الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۱۲، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
۷۰. ↑ الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۵۴، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
۷۱. ↑ الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.
۷۲. ↑ الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، ج۱، ص۲۱۲، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.
۷۳. ↑ معمّر علی یحیی، ترجمه حمیدرضا شیخی، ش، ۳۳، زمستان سال ۱۳۷۰).
۷۴. ↑ الامام جابر بن زید العمانی، صوافی صالح بن احمد، ج۱، ص۲۱۳، وزارة التراث القومی والثقافة عمان، ۱۴۰۹ق.
۷۵. ↑ الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۵۴، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
۷۶. ↑ الاباضیة فی مصر والمغرب وعلاقتهم، عبدالحلیم رجب محمد، ج۱، ص۵۶، مکتبة العلوم، مسقط، ۱۴۱۰ق.
۷۷. ↑ شماره ۳۳، ص۶۷، اباضیه یکی از مذاهب میانه رو اسلامی (مجله مشکوة، معمّر علی یحیی، ترجمه حمیدرضا شیخی، ش، ۳۳، زمستان سال ۱۳۷۰).
۷۸. ↑ الخوارج والحقیقة الغائیة، سابعی ناصر بن سلیمان بن سعید، ج۱، ص۱۸۶، دار المنتظر، بیروت، ۱۴۲۰ق.
۷۹. ↑ الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۲۹، دار الجیل، بیروت، بی تا.
۸۰. ↑ الاباضیة عقیدة ومذهباً، طعیمه صابر، ج۱، ص۳۱، دار الجیل، بیروت، بی تا.
۸۱. ↑ السیرة النبویة، ابن هشام، ج۴، ص۱۳۹، تحقیق مصطفی سقاء، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.
۸۲. ↑ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم، ج۲، ص۲۷۱، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.
۸۳. ↑ الکامل فی التاریخ، مبرّد محمد بن یزید، ج۲، ص۱۴۲، الرسالة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
۸۴. ↑ خطبه ۶۰، نهج البلاغة، سید رضی.
۸۵. ↑ الکامل فی التاریخ، مبرّد محمد بن یزید، ج۲، ص۱۸۶، الرسالة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
۸۶. ↑ تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۴، ص۵۴، انتشارات اعلمی، بیروت.
۸۷. ↑ مروج الذهب ومعادن الجوهر، مسعودی ابوالحسن علی بن الحسین بن علی، ج۳، ص۱۵۶، دار الاندلس.
۸۸. ↑ صحیح مسلم، نیشابوری ابوالحسین مسلم بن حجاج، باب۳۳، حدیث۱۳۱، ص۵۷، دار ابن حزم، بیروت ۱۴۲۳ق.
۸۹. ↑ مسندالامام حنبل، ج۱، ص۱۲۵، حدیث۵۷۷، احمد بن حنبل ابوعبداللّه شیبانی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۹۰. ↑ مسندالامام حنبل، ج۱، ص۱۵۳، حدیث۷۳۳، احمد بن حنبل ابوعبداللّه شیبانی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۱۲ق.
۹۱. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۸، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
۹۲. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۰۱، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
۹۳. ↑ الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۴۹، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
۹۴. ↑ الملل والنحل، شهرستانی عبدالکریم، ج۱، ص۱۱۴، دار المعرفة، بیروت. الملل والنحل، شهرستانی عبدالکریم، ج۱، ص۱۳۸، دار المعرفة، بیروت.
۹۵. ↑ الکامل فی التاریخ، مبرّد محمد بن یزید، ج۲، ص۲۱۴، الرسالة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
۹۶. ↑ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم، ج۲، ص۲۱۴، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.
۹۷. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۵۰ - ۲۵۲، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۹۸. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۴۹، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۹۹. ↑ الاباضیة فی موکب التاریخ، معمر علی یحیی، ج۱، ص۲۷، دارالکتب العربی، قاهره، ۱۳۸۴ق.
۱۰۰. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۸۹، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
۱۰۱. ↑ المعتبر، الکرمی محمد بن سعید، ج۲، ص۴۱، منشورات وزارة التراث القومی، سلطنة عمان.
۱۰۲. ↑ کتاب فیه بدء الاسلام وشرایع الدین، ابن سلام اباضی، ج۱، ص۱۰۶، تحقیق: قیریز سقارتس، دارصادر، بیروت ۱۴۰۶ق.
۱۰۳. ↑ تاریخ طبری، طبری محمد بن جریر، ج۴، ص۴۳۸ - ۴۴۰، انتشارات اعلمی، بیروت.
۱۰۴. ↑ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم، ج۲، ص۲۱۳، دارصادر، بیروت، ۱۳۹۹ق.
۱۰۵. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۳، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۱۰۶. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
۱۰۷. ↑ الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۷۰، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
۱۰۸. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۹ - ۲۳۵، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۱۰۹. ↑ السیر والجوابات، کاشف سیده اسماعیل، ج۱، ص۳۷۰، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۱۰ق.
۱۱۰. ↑ کتاب الاهتداء والمنتخب، نزدانی ابوبکر احمد بن عبداللّه الکندی، ج۱، ص۲۳۷، تحقیق اسماعیل کاشف، وزارة التراث القومی، عمان، ۱۴۰۶ق.
۱۱۱. ↑ الفصول المختارة من العیون والمحاسن، مفید محمد بن نعمان عکبری بغدادی، ج۱، ص۱۷، مکتبة الداوری، قم۱۳۹۶.
۱۱۲. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۱۳، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۱۱۳. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۱۵، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۱۱۴. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۲۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۱۱۵. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۵۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۱۱۶. ↑ الاباضیة فی موکب التاریخ، معمر علی یحیی، ج۱، ص۹۳، دارالکتب العربی، قاهره، ۱۳۸۴ق.
۱۱۷. ↑ الاباضیة فی موکب التاریخ، معمر علی یحیی، ج۱، ص۹۶، دارالکتب العربی، قاهره، ۱۳۸۴ق.
۱۱۸. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۸، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۱۱۹. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۹،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۱۲۰. ↑ بحوث فی الملل والنحل، سبحانی، ج۵، ص۲۵۱، شیخ جعفر، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
۱۲۱. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۹،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۱۲۲. ↑ وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۵۹،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
۱۲۳. ↑ وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۷۹،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
۱۲۴. ↑ وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۴۸،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
۱۲۵. ↑ وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۵۳،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
۱۲۶. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۳۲۶، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۱۲۷. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۴۲، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۱۲۸. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۴۰، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۱۲۹. ↑ الحق الدامغ، خلیلی احمد بن حمد، ج۱، ص۹۵، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.
۱۳۰. ↑ الحق الدامغ، خلیلی احمد بن حمد، ج۱، ص۱۸۰، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.
۱۳۱. ↑ الحق الدامغ، خلیلی احمد بن حمد، ج۱، ص۲۲۶، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۲ق.
۱۳۲. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۱۲۲، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۱۳۳. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۳۲۷، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۱۳۴. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۳۲۵، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۱۳۵. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۳۲۶، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۱۳۶. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۱۰،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۱۳۷. ↑ وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۰۲،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
۱۳۸. ↑ وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۴۲،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
۱۳۹. ↑ وسقط القناع، خلیلی احمد بن حمد بن سلیمان، ج۱، ص۱۵۲،، مکتبة الضامری، عمان، ۱۴۱۸ق.
۱۴۰. ↑ مقالات الاسلامیین، اشعری ابوالحسن علی بن اسماعیل، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، بی تا، تحقیق محی الدین عبدالحمید، الحکمة، دمشق، ۱۴۱۵ق.
۱۴۱. ↑ الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد،ص۴۹، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
۱۴۲. ↑ الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۵۰، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
۱۴۳. ↑ الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۷۶، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
۱۴۴. ↑ الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۷۷، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
۱۴۵. ↑ الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر بن محمد، ص۱۰۳، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۲۶ق.
۱۴۶. ↑ فرهنگ فرق اسلامی، مشکور محمد جواد، ج۱، ص۸، مقدمه مدیرشانه چی، آستان قدس، ۱۳۷۵ش.
۱۴۷. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۲۷ ۳۰،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.
۱۴۸. ↑ الاباضیة بین الفرق الاسلامیة، معمّر علی یحیی، ج۱، ص۲۹۲ـ ۳۱۸، وزارة التراث القومی والثقافة، عمان، ۱۴۰۶ق، دوجلدی.
۱۴۹. ↑ آشنایی با مذهب اباضی، عرب محمد، ج۱، ص۳۳،، علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۷۷ش.


دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق(علیه‌السلام)، برگرفته از مقاله «اباضیه »، شماره۱۷.    


رده‌های این صفحه : اباضیه | خوارج | فرق و مذاهب | مذاهب اسلامی
جعبه ابزار