• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تقوا (اخلاق)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





پرهیز از گناه را تقوا گویند و از آن به مناسبت در باب‌های اجتهاد و تقلید، صلاة و جهاد سخن رفته است.

فهرست مندرجات

۱ - تقوا در لغت
۲ - تقوا در اصطلاح
۳ - تقوا یکی از اسباب ترجیح
۴ - ویژگی مشترک اقسام تقوا
۵ - کاربرد تقوا در قرآن
۶ - تقوا امری قلبی
۷ - وسعت حوزه‌های تقوا
۸ - شعب تقوا در قرآن
۹ - اهمیت و جایگاه تقوا
۱۰ - اوصاف تقوا در قرآن
       ۱۰.۱ - بهترین پوشش معنوی
       ۱۰.۲ - بهترین توشه معنوی
       ۱۰.۳ - تنها ملاک کرامت، سعادت و برتری
۱۱ - عوامل تقوا
       ۱۱.۱ - پیروی از صراط مستقیم و دوری از راه های دیگر
       ۱۱.۲ - مراعات و اجرای حدود الهی
       ۱۱.۳ - روزه داری
       ۱۱.۴ - یادآوری پیام های آسمان
       ۱۱.۵ - پرستش خدا
۱۲ - مراتب و درجات تقوا
       ۱۲.۱ - تقوای خاص الخاص
       ۱۲.۲ - تقوای خاص
       ۱۲.۳ - تقوای عام
۱۳ - آثار تقوا
       ۱۳.۱ - آثار دنیوی-فردی
       ۱۳.۲ - آثار دنیوی-اجتماعی
       ۱۳.۳ - آثار اخروی
۱۴ - ویژگی های متقیان
       ۱۴.۱ - ایمان به غیب، معاد، ملائکه، انبیاء و کتب اسمانی
       ۱۴.۲ - ترس از خدا و نگرانی درباره قیامت
       ۱۴.۳ - برپا داشتن حقیقی نماز
       ۱۴.۴ - زکات و انفاق مال در راه خدا
       ۱۴.۵ - طلب مغفرت و عدم اصرار بر گناه
       ۱۴.۶ - وفا به عهد و صبر در سختی ها
       ۱۴.۷ - طهارت از گناه و شرک
       ۱۴.۸ - احسان کردن
       ۱۴.۹ - فرونشاندن خشم و گذشت از لغزش ها
       ۱۴.۱۰ - تعظیم شعائر الله
       ۱۴.۱۱ - رعایت عدالت
۱۵ - مقالات مرتبط
۱۶ - پانویس
۱۷ - منابع


تقوا اسم مصدر از ریشه «و ق ی»، در لغت به معنای پرهیز، حفاظت و مراقبت شدید و فوق العاده است.
[۲] المصباح، ص۶۶۹، واژه وقی.



۱) تقوا صفتی است که انسان را از گناه و نافرمانی خداوند متعال، باز می‌دارد و بر طاعت و بندگی او برمی‌انگیزد. به شخص متّصف به این صفت، متقی گفته می‌شود.
۲) در ادبیات معارف اسلامی به معنای حفظ خویشتن از مطلق محظورات است؛ اعم از محرمات و مکروهات.
[۳] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۴۶.

برخی ترک بعضی از مباحات را نیز در تحقق این معنا لازم دانسته‌اند ، چنان که پیامبر اکرم صلوات الله علیه، وجه نام‌گذاری پرهیزگار به متّقی را، انجام ندادن برخی از مباحات به انگیزه پرهیز از حرام‌ها دانسته است. بر این اساس، عارفان افزون بر دوری از محرمات، اجتناب از لذتهای حلال دنیوی را در مراتبی از تقوا لازم شمرده اند.
[۸] المحیط الاعظم ج۱، ص۲۷۸.
[۹] التقوی فی القرآن، ص۲۸.



در صورت مساوی بودن دو مجتهد از نظر علمی، با تقواتر بودن یکی از آنان از اسباب ترجیح تقلید به ‌شمار می‌رود.
همچنین پرهیزگارتر بودن در فرض تعدّد امام جماعت و اختلاف نماز گزاران در تقدیم یکی از آنان، جزء اسباب تقدیم و ترجیح شمرده شده است.


می توان گفت تقوا خصوصیاتی دارد که به حسب موارد، مختلف می‌گردند و قدر جامع آن‌ها پرهیز از محرمات شرعی و عقلی، توجه به حق و التفات به پاک‌سازی عمل و به سوی مجرای طبیعی و متعارف اعمال، حرکت کردن است، همان‌گونه که فجور، فاصله گرفتن از حالت اعتدال و خارج شدن از جریان طبیعی کارهاست
[۱۲] التحقیق ج۱۳، ص۱۸۴، واژه وقی.
و از آغاز پیدایش ایمان در دل مومن تا آخرین درجه کمال، همواره ملازم مؤمن است و در هر مرحله‌ای اقتضایی دارد؛ مانند محافظت نفس از عذاب و آتش، پرهیز از سخط خدا و مخالفت با وی و اجتناب از دوری و محجوبیت از خداوند.
[۱۳] التحقیق ج۱۳، ص۱۸۵-۱۸۶، واژه وقی.



واژه تقوا و دیگر مشتقات ریشه‌ آن، ۲۵۸ بار در قرآن کریم آمده‌اند و مباحثی گوناگون را دربر دارند.
الف) از جمله مباحث مربوط به تقوا در قرآن، عبارتند از؛
۱) معنوی بودن تقوا
۲) تقوا بهترین پوشش معنوی
۳) تقوا ملاک برتری انسان‌ها
۴) تقوا بهترین توشه
۵) علل تقوا
۶) آثار تقوا
۷) ویژگی‌های متقیان
ب) برخی مشتقات تقوا در قرآن، تنها در معنای لغوی آن به کار رفته‌اند:
ج) در آیه‌ای نیز تقوا مضاف الیه واژه «کلمه» است: «اِذ جَعَلَ الَّذینَ کَفَروا فی قُلوبِهِمُ الحَمیَّةَ حَمیَّةَ الجـهِلیَّةِ فَاَنزَلَ اللّهُ سَکینَتَهُ عَلی رَسولِهِ و عَلَی المُؤمِنینَ و اَلزَمَهُم کَلِمَةَ التَّقوی وکانوا اَحَقَّ بِها و اَهلَها و کانَ اللّهُ بِکُلِّ شَیء عَلیمـا» بیشتر مفسران گفته‌اند: مراد از «کلمة التقوی» کلمه توحید یعنی قول لا اله إلاّ الله است
[۳۱] جامع البیان ج۶، ص۱۳۵-۱۳۸.
و نیز روایاتی کلمه تقوا را رسول خدا صلوات الله علیه، امیر مومنان، امام علی علیه السلام و امامان معصوم علیهم السلام، دانسته‌اند.
[۳۲] جامع البیان ج۲۶، ص۱۳۵.
اطلاق کلمه تقوا بر امامان معصوم علیهم السلام، یا از این روست که آن‌ها کلمات الهی‌اند و همان طور که کلمات، از ضمیر خبر می‌دهند، آنان مراد خداوند را بیان می کنند یا بدان جهت است که ولایت ایشان و پذیرفتن امامت آنان، انسان را از آتش جهنم نگه می‌دارد
[۳۶] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۴۷.
، چنان که در بعضی از روایات از ولایت امیرمؤمنان به «کلمة التقوی» یاد شده است. در زیارت‌های زیادی همچون زیارت امام حسین علیه السلام در اربعین، عید فطر و عید قربان، شهادت داده می‌شود که امامان از فرزندان او، کلمه تقوایند.


تعبیر تقوای قلوب، در آیه شریفه «فَاِنَّها مِن تَقوَی القُلوب »می‌رساند که تقوا، امری معنوی و مرتبط با روح و نفس انسان است
[۴۵] اطیب البیان ج۹، ص۲۹۸.
و همچون اعمال نیست که متشکل از حرکات و سکنات و از نظر ظاهری، مشترک بین طاعت و معصیت باشد و همچنین از عناوینی نیست که بتوان آن را قطعاً از افعالی چون احسان، طاعت و امثال این‌ها انتزاع کرد و به شکلی حتمی به تقوا عامل آن پی برد.
[۴۷] اطیب البیان ج۹، ص۲۹۸.
و آیه شریفه دیگری از قرآننیز می‌رساند که تقوا با قلب، پیوند دارد: «اِنَّ الَّذینَ یَغُضّونَ اَصوتَهُم عِندَ رَسولِ اللّهِ اُولـئِکَ الَّذینَ امتَحَنَ اللّهُ قُلوبَهُم لِلتَّقوی لَهُم مَغفِرَةٌ واَجرٌ عَظیم».
برپایه روایات معصومان علیهم السلام هم، تقوا امری قلبی و نفسی است، چنان که به فرموده رسول اکرم صلوات الله علیه هر چیزی معدنی دارد و معدن تقوا قلوب عاقلان است یا این حدیث که تقوا ریشه ایمان است.


تقوا دارای حوزه‌های گوناگونی است و امور اعتقادی، اخلاقی و رفتاری را در‌بر می‌گیرد، از این رو برخی به استناد نخستین آیات سوره بقره، گفته‌اند که خداوند در آیات یاد شده، اوصافی را برای متقیان ذکر می‌کند که هریک بیانگر شعبه‌ای از تقواست؛ از «یُؤمِنونَ بِالغَیب»، تقوای اعتقادی و از «یُقیمونَ الصَّلوة»، تقوای عبادی و از«مِمّا رَزَقنـهُم یُنفِقون»، تقوای مالی و غیر مالی (همچون مقام و موقعیت) مراد است.
[۵۵] تفسیر تسنیم ج۲، ص۱۷۵-۱۷۷.



شعبه‌ها و موارد تقوا در آیات فراوان نام برده شده‌اند و برخی از آن‌ها عبارت اند از:
۱) توحید و پرستش خدا
۲) ایمان به کتاب‌های آسمانی، آیات و احکام الهی، پیامبران و تسلیم محض بودن در برابر ایشان
۳) عدالت در رفتار و گفتار
[۷۳] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۴۸.

۴) امر به نماز و اتمام حج و عمره
۵) دستور دادن به یادآوری خدا در ایام خاص حج
۶) اجتناب از صید خشکی در حال احرام
۷) پرهیز از ربا
۸) دوری از نجوا به قصد گناه و تجاوز
۹) لزوم وصیت و ادای امانت
۱۰) پاس داشتن حق در نوشتن دیون و ادای شهادات
۱۱) پرهیز کردن از استهزا، عیب‌ جویی، لقب زشت دادن، گمان بد، تجسس، غیبت و بدگویی.


الف) از منظر قرآن، فقط اعمال متقیان پذیرفته است: «اِنَّما یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ المُتَّقین» و به کاری که بنیان آن براساس تقوا نباشد، هرگز اعتنایی نیست
[۹۱] فتح القدیر ج۲، ص۳۰.
، هرچند ساختن مسجد باشد: «والَّذینَ اتَّخَذوا مَسجِدًا ضِرارًا و کُفرًا... •لاتَقُم فیهِ اَبَدًا لَمَسجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقوی مِن اَوَّلِ یَوم اَحَقُّ اَن تَقومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُحِبّونَ اَن یَتَطَهَّروا واللّهُ یُحِبُّ المُطَّهِّرین • اَفَمَن اَسَّسَ بُنیـنَهُ عَلی تَقوی مِنَ اللّهِ...»
ب) بر پایه روایات فراوانی، شرط قبولی اعمال، تقواست.
[۹۳] جامع احادیث الشیعه ج۱۸، ص۶۷.

ج) تقوا دستور خداوند به خاتم پیامبران صلوات الله علیه: «یـاَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللّه...» و نیز سفارش او به پیروان اسلام و دیگر ادیان الهی است و چنانچه ویژگی دیگری بیش از آن به صلاح بندگان و در خوبی، جامع‌تر و در ارزش عظیم‌تر و در عبودیت فراگیرتر می بود، خداوند مهربان به آن وصیت می‌کرد
[۹۵] سفینة البحار ج۴، ص۷۳۴.
: «ولِلّهِ ما فِی السَّمـوتِ وما فِی الاَرضِ ولَقَد وصَّینَا الَّذینَ اوتوا الکِتـبَ مِن قَبلِکُم واِیّاکُم اَنِ اتَّقوا اللّهَ» پیامبر صلوات الله علیه و امامان معصوم علیهم السلام نیز به رعایت تقوای الهی سفارش کرده
[۹۷] سفینة البحار ج۴، ص۷۳۳.
، آن را سرآمد کارها
[۹۸] جامع احادیث الشیعه ج۱۸، ص۶۴.
و بزرگ‌ترین وصیت دانسته‌اند.
[۹۹] سفینة البحار ج۴، ص۷۳۳.

د) صفت تقوا محبوب و ممدوح خداوند است و در قرآن کریم بهترین توشه آخرت دانسته شده و در روایات به آن بسیار سفارش شده است.


در قرآن کریم از تقوا با اوصافی یاد شده که بیانگر اهمیت و جایگاه ویژه آن از دیدگاه قرآن‌اند.

۱۰.۱ - بهترین پوشش معنوی

تقوا بهترین پوشش معنوی است: «یـبَنی ءادَمَ قَد اَنزَلنا عَلَیکُم لِباسـًا یُوری سَوءتِکُم و ریشـًا و لِباسُ التَّقوی ذلِکَ خَیرٌ ذلِکَ مِن ءایـتِ اللّهِ لَعَلَّهُم یَذَّکَّرون» خداوند متعالی در این آیه پس از یادآوری لباس ظاهری انسان که عورت وی را می پوشاند و مایه زیبایی اوست به ذکر لباس باطنی و معنوی می پردازد که بدی‌های باطنی انسان مانند شرک، گناهان، رذایل و جز این‌ها را می‌پوشاند.
[۱۰۲] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۴۹.
این لباس، همان تقواست که خداوند مردم را به آن امر کرده است و پیداست که ذلت آشکار شدن بدی‌های باطنی، شدیدتر و تلخ‌تر و ماندگارتر است، از این رو لباس تقوا بهتر از لباس ظاهر است. نیز به فرزندان آدم علیه السلام هشدار می دهد که شیطان، شما را نفریبد و لباس تقوایی را که بر اندام شما پوشاندیم و فطرت شما را بر آن سرشتیم از شما نگیرد، آن گونه که لباس پدر و مادر شما را با حیله از تن ایشان به درآورد، در نتیجه عورت آنان نمایان گشت: «یـبَنی ءادَمَ لا یَفتِنَنَّکُمُ الشَّیطـنُ کَما اَخرَجَ اَبَوَیکُم مِنَ الجَنَّةِ یَنزِعُ عَنهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوءتِهِما... .» برای لباس تقوا تفاسیر دیگری نیز هست؛ مانند لباس جنگ
[۱۰۵] زادالمسیر ج۳، ص۱۲۴.
(زره، خود و...)، آنچه انسان با آن عورت ظاهری خود را می‌پوشاند
[۱۰۶] جامع البیان ج۸، ص۱۹۷.
و لباس متقیان در قیامت؛ لیکن هیچ یک از این تفاسیر با سیاق آیه هماهنگ نیستند. روایات نیز تفاسیری برای لباس تقوا برمی‌شمارند
[۱۰۹] تفسیر عیاشی ج۲، ص۱۱.
که در حقیقت بیان مصداق است و با تفسیر ارائه شده تعارضی ندارد.

۱۰.۲ - بهترین توشه معنوی

قرآن در ضمن بیان بعضی احکام حج به برگرفتن توشه از اعمال نیک
[۱۱۴] احکام القرآن ج۱، ص۳۷۴.
فرمان داده و از تقوا به عنوان بهترین توشه یاد می کند: «تَزَوَّدوا فَاِنَّ خَیرَ الزّادِ التَّقوی واتَّقونِ یـأولِی الاَلبـب» ذکر این مطلب در ضمن بیان اعمال حج، یا برای آن است که حج، سزاوارترین عملی است که انسان باید در آن در پی انجام دادن هرچه بیشتر کارهای نیک باشد یا از آن روست که همان گونه که انسان در سفر حج نیازمند توشه مادی کافی و مناسب است، در عزیمت به آخرت نیز محتاج اندوخته معنوی تقواست و چون انسان در سفر پرمخاطره حج به ضرورت زاد و نیاز مبرم به آن پی می برد، به خوبی می تواند دریابد سفر آخرت نیز بی توشه تقوا میسّر نیست و از آنجا که حرکت به سوی آخرت بسی پرمخاطره تر از سفرهای دنیایی و رحلتی جاودانه است، نیاز انسان به توشه آخرت بسیار بیشتر و اساسی‌تر است
[۱۲۰] مواهب الرحمن ج۳، ص۱۵۲.
و این از لطافت، ظرافت و حکمت کلام الهی و مصداق تشبیه معقول به محسوس است که موضوع توشه تقوا و نیز لباس تقوا را همراه مناسب‌ترین موضوع مرتبط با آن دو بیان کرده است؛ به گونه ای که مطلب کاملا حسّی می شود
[۱۲۱] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۰.
و اثر شگرفی از خود به جا می گذارد.
[۱۲۲] تفسیر تسنیم ج۱، ص۴۴.
در روایات نیز به فراهم آوردن توشه آخرت سفارش شده است، چنان که امام حسن مجتبی علیه السلام ضمن استشهاد به آیه یاد شده فرموده است: «ای فرزند آدم! همانا تو از زمانی که از مادر زاییده شدی یکسره در نابودی عمرت به سر می بری، پس از آنچه در اختیار داری برای روزی که در پیش داری (آخرت) چیزی کسب و ذخیره کن. همانا مؤمن (برای آخرت) توشه برمی گیرد و کافر فقط مشغول لذت بردن و بهره وری از دنیاست (و به فکر آخرت نیست).»

۱۰.۳ - تنها ملاک کرامت، سعادت و برتری

میان مرد و زن، عرب و عجم و گروه‌ها، قبائل مختلف و نژادهای گوناگون انسان فرقی نیست و همه از یک پدر و مادرند، پس از این جهت بر یکدیگر برتری ندارند و برتری فقط در رعایت تقواست و با تقواتر در پیشگاه خداوند گرامی تر است:
[۱۲۴] معدن الجواهر، ص۲۱.
[۱۲۵] کنزالعمال ج۳، ص۹۳.
«یـاَیُّهَا النّاسُ اِنّا خَلَقنـکُم مِن ذَکَر واُنثی و جَعَلنـکُم شُعوبـًا و قَبائِلَ لِتَعارَفوا اِنَّ اَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ اَتقـکُم اِنَّ اللّهَ عَلیمٌ خَبیر» پیامبر اکرم صلوات الله علیه فرموده است: «خداوند در قیامت به همه انسان‌ها خطاب می کند که من شما را به اموری فرمان دادم؛ ولی آن‌ها را ضایع ساختید و در مقابل، انساب خود را بالا بردید و امروز من منسوبان به خود را بالا می برم و نسب‌های شما را فرو می‌نهم. کجایند متقیان؟»
[۱۲۸] مستدرک الوسائل ج۲، ص۴۶۴.
بر پایه این روایت پرهیزگاران به خدا منسوب‌اند. حضرت عیسی علیه السلام در پاسخ کسی که پرسید: کدامین مردم برترند، دو مشت خاک برداشت و گفت که کدام یک از این دو برتر است؛ آن گاه فرمود که مردم همه از خاک آفریده شده‌اند و گرامی ترین آن‌ها نزد خدا پرهیزگارترین ایشان است. آیه شریفه دیگری نیز می‌رساند زنان پیامبر در صورتی مقام و جایگاهشان از دیگر زنان بالاتر است که بیشتر از دیگران تقوا را رعایت کنند و درباره دین خداوند با احتیاط‌ تر باشند: «یـانِساءَ النَّبیِّ لَستُنَّ کَاَحَد مِنَ النِّساءِ اِنِ اتَّقَیتُنَّ»
[۱۳۳] زادالمسیر ج۶، ص۱۹۶.



برای کسب تقوا عواملی ذکر شده که در ذیل به آن‌ها می‌پردازیم.

۱۱.۱ - پیروی از صراط مستقیم و دوری از راه های دیگر

تقوای دینی بدون تبعیت از صراط مستقیم و اجتناب از راه‌های دیگر به دست نمی‌آید: «واَنَّ هـذا صِرطی مُستَقیمـًا فَاتَّبِعوهُ ولا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُم عَن سَبیلِهِ ذلِکُم وصـّـکُم بِهِ لَعَلَّکُم تَتَّقون»
[۱۳۷] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۱.
، همان گونه که در این آیه شریفه ، بخشیدن تقوا بر تسلیم شدن در برابر فطرت پاک انسانی و پیروی از حق ، مترتب گشته است: «والَّذینَ اهتَدَوا زادَهُم هُدًی وءاتـهُم تَقوهُ « خداوند طریق هدایت و کسب تقوا را به انسان، الهام و برای وی بیان کرده است: «فَاَلهَمَها فُجورَها و تَقوها» ؛ «و ما کانَ اللّهُ لِیُضِلَّ قَومـًا بَعدَ اِذ هَدهُم حَتّی یُبَیِّنَ لَهُم ما یَتَّقون»

۱۱.۲ - مراعات و اجرای حدود الهی

از آنجا که خداوند، امور دشواری چون قصاص را به انگیزه پرهیز از آتش با اجتناب از معاصی واجب ساخته است، می توان اجرای حدود الهی و از جمله قصاص را از عوامل تقوا دانست: «ولَکُم فِی القِصاصِ حَیوةٌ یـاُولِی الاَلبـبِ لَعَلَّکُم تَتَّقون» ، هرچند برخی احتمال داده‌اند مراد از «لَعَلَّکُم تَتَّقون» در این آیه، تنها پرهیز از قتل باشد نه مطلق تقوی از هر جهت.
[۱۴۳] التفسیر الکبیر ج۵، ص۶۳.


۱۱.۳ - روزه داری

روزه داری سبب تقویت اراده، مقاومت در برابر شهوات و فروکش کردن هواهای نفسانی و در نهایت، رسیدن به تقواست:
[۱۴۴] التفسیر الکبیر ج۵، ص۷۷.
«یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا کُتِبَ عَلَیکُمُ الصّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقون»

۱۱.۴ - یادآوری پیام های آسمان

پذیرش جدّی کتاب‌های آسمانی و یادآوری پیام‌های آن‌ها می‌تواند انسان‌ها را به تقوا برساند. « و اِذ اَخَذنا میثـقَکُم و رَفَعنا فَوقَکُمُ الطّورَ خُذوا ما ءاتَینـکُم بِقُوَّة و اذکُروا ما فیهِ لَعَلَّکُم تَتَّقون» ، از این رو خداوند اصل نزول قرآن و وعیدهای آن را و نیز بیان آیات خویش را به جهت حصول تقوا و تحرز از دشمنی و لجاجت با حق خوانده است و نیز هدف تبیین آیات خویش را متقی شدن مردم معرفی کرده است.

۱۱.۵ - پرستش خدا

در آغاز سوره بقره پس از بیان حال متقیان، کافران و منافقان مردم به عبادت پروردگار خویش فرا خوانده شده اند تا به متقیان پیوسته، از کافران و منافقان جدا شوند « یـاَیُّهَا النّاسُ اعبُدوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُم والَّذینَ مِن قَبلِکُم لَعَلَّکُم تَتَّقون»


برخی آیات، تقوا و ایمان را با هم مرتبط می دانند؛ مانند:
«ذلِکَ الـکِتـبُ لارَیبَ فیهِ هُدًی لِلمُتَّقین • اَلَّذینَ یُؤمِنونَ بِالغَیبِ... • والَّذینَ یُؤمِنونَ بِما اُنزِلَ اِلَیکَ... »
«ولـکِنَّ البِرَّ مَن ءامَنَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ والمَلـئِکَةِ والکِتـبِ والنَّبِیّینَ... واُولـئِکَ هُمُ المُتَّقون»
[۱۵۳] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۲.
، بر این اساس می توان گفت متقیان، همان مؤمنان هستند که طبقات و درجات مختلفی دارند، بنابراین تقوا همانند ایمان درجاتی دارد.
برخی به عدد مراتب ده گانه ایمان، درجاتی ده گانه برای تقوا برشمرده اند.
[۱۵۷] التقوی فی القرآن، ص۵۲-۵۳.
[۱۵۸] المحیط الاعظم ج۱، ص۲۸۳.


۱۲.۱ - تقوای خاص الخاص

آیاتی از قرآن کریم نیز به گونه‌ای بیانگر درجات تقوا و بالاترین مرتبه آن یعنی تقوای خاص الخاص است: « یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اتَّقوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ و لاتَموتُنَّ اِلاّ و اَنتُم مُسلِمون » به فرموده امام صادق علیه السلام، حق تقوا این است که خداوند به گونه‌ای اطاعت شود که هرگز معصیتی همراه آن نباشد و به شکلی از وی یاد شود که هیچ گاه فراموش نگردد و به طوری از او سپاسگزاری شود که هیچ کفرانی با آن صورت نپذیرد.
[۱۶۱] جامع احادیث الشیعه ج۱۸، ص۵۹.
حضرت علی علیه السلام درباره این آیه فرمود: «قسم به خدا کسی جز ما اهل بیت به آن عمل نکرده است؛ ما هستیم که خدا را یاد می‌کنیم و هیچ گاه او را فراموش نمی‌کنیم؛ ماییم که خدا را شاکریم و هرگز وی را ناسپاسی نمی‌کنیم و ما هستیم که او را اطاعت کرده و هرگز نافرمانی نخواهیم کرد.» آن گاه حضرت فرمود: چون این آیه نازل شد، صحابه گفتند: ما توان عمل به آن را نداریم، پس خداوند آیه «فَاتَّقُوا اللّهَ مَااستَطَعتُم» را ـ به عقیده برخی ناسخ آیه یاد شده است
[۱۶۳] جامع احادیث الشیعه ج۱۸، ص۵۹.
ـ نازل فرمود.
[۱۶۴] البرهان ج۱، ص۶۶۷.
.

۱۲.۲ - تقوای خاص

آیه شریفه قرآن، تلویحاً به مراتب و درجات میانی تقوا یعنی تقوای خاص نیز اشاره دارد، زیرا بسته به اختلاف توانایی افراد و میزان درک و همت آنان در رعایت تقوای الهی، درجات و مراتب متفاوتی از آن پدید می‌آید.
آیه «اِنَّ اَکرَمَکُم عِندَ اللّهِ اَتقـکُم» نیز به تفاوت تشکیکی تقوا اشاره دارد
همچنین آیه «لَیسَ عَلَی الَّذینَ ءامَنوا وعَمِلوا الصّــلِحـتِ جُناحٌ فیما طَعِموا اِذا مَا اتَّقَوا وءامَنوا وعَمِلوا الصّــلِحـتِ ثُمَّ اتَّقَوا وءامَنوا ثُمَّ اتَّقَوا واَحسَنوا واللّهُ یُحِبُّ المُحسِنین» تدرّج در تقوا را می‌رساند.

۱۲.۳ - تقوای عام

گفتنی است نازل‌ترین مرتبه تقوا، پرهیز از کیفر، مانند آتش جهنم است که در آیات شریفه :
«واتَّقوا النّارَ الَّتی اُعِدَّت لِلکـفِرین»
[۱۷۲] تفسیر تسنیم ج۲، ص۳۷۳.
«فَاتَّقوا النّارَ الَّتی وقودُهَا النّاسُ والحِجارَةُ اُعِدَّت لِلکـفِرین»
«یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا قوا اَنفُسَکُم واَهلیکُم نارًا وقودُهَا النّاسُ والحِجارَةُ عَلَیها مَلـئِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعصونَ اللّهَ ما اَمَرَهُم و یَفعَلونَ ما یُؤمَرون» از آن یاد شده و تقوای عام نام گرفته است.
[۱۷۵] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۳.



آثار تقوا به دنیوی و اخروی و آثار دنیوی به فردی و اجتماعی قسمت می شوند؛

۱۳.۱ - آثار دنیوی-فردی

برخی آثار فردی تقوا عبارت‌اند از:
۱) هدایت:
«هـذا بَیانٌ لِلنّاسِ وهُدًی ومَوعِظَةٌ لِلمُتَّقین»
۲) قدرت تشخیص حق از باطل:
«اِن تَتَّقوا اللّهَ یَجعَل لَکُم فُرقانـًا»
۳) جلب دوستی پروردگار:
«بَلی مَن اَوفی بِعَهدِهِ واتَّقی فَاِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُتَّقین»
«اِنَّ اللّهَ یُحِبُّ المُتَّقین»
۴) برون‌رفت از تنگناها، نجات از سختی‌ها و شبهات و آسان شدن کارها و مشکلات:
«و مَن یَتَّقِ اللّهَ یَجعَل لَهُ مَخرَجـا»
«و مَن یَتَّقِ اللّهَ یَجعَل لَهُ مِن اَمرِهِ یُسرا»
«فَاَمّا مَن اَعطی واتَّقی • وصَدَّقَ بِالحُسنی • فَسَنُیَسِّرُهُ لِلیُسری»
۵) روزی غیر مترقبه:
«و مَن یَتَّقِ اللّهَ... • و یَرزُقهُ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُ » که به فرموده امام صادق علیه السلام، این روزی برکتی است که خداوند به مال انسان می‌دهد.
۶) اصلاح کارها:
«یـاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اتَّقُوا اللّهَ وقولوا قَولاً سَدیدا • یُصلِح لَکُم اَعمــلَکُم ویَغفِر لَکُم ذُنوبَکُم» که به گفته برخی مفسران اصلاح عمل به این است که خداوند آن را بپذیرد یا از سر لطف، انسان را به انجام دادن کار صالح موفق کند.
۷) بشارت‌های الهی:
«اَلَّذینَ ءامَنوا و کانوا یَتَّقون • لَهُمُ البُشری فِی الحَیوةِ الدُّنیا» این بشارت ها وعده‌های خداوند در قرآن مجید به متقیان است
[۱۹۳] التفسیر الکبیر ج۱۷، ص۱۲۸.
و به گفته‌ای، مراد، بشارت ملائکه رحمت به پرهیزگاران هنگام مرگ
[۱۹۴] التفسیر الکبیر ج۱۷، ص۱۲۸.
و بر اساس روایتی، رؤیای نیکوی خود مؤمن یا دیگران درباره وی است.
[۱۹۵] التفسیر الکبیر ج۱۷، ص۱۲۷.

بر پایه این آیه شریفه: «فَاِنَّما یَسَّرنـهُ بِلِسَانِکَ لِتُبَشِّرَ بِهِ المُتَّقینَ» که بیان می‌کند مفاهیم قرآن برای بشارت دادن به متقیان با بیان پیامبر گرامی صلوات الله علیه و ساده و فهم پذیر شده است، تفسیر نخست، قوی تر است و بیشتر این بشارت‌ها به استناد آیات دیگر، بشارت هایی هدایتی و موعظه‌ای و تذکرگونه است که انسان را از ورطه سقوط و عذاب الهی می‌رهاند و به بهشت جاودان و نعیم ابدی رهنمون می گردد:
«الـم • ذلِکَ الـکِتـبُ لارَیبَ فیهِ هُدًی لِلمُتَّقین»
«هـذا بَیانٌ لِلنّاسِ وهُدًی ومَوعِظَةٌ لِلمُتَّقین»
«و اِنَّهُ لَتَذکِرَةٌ لِلمُتَّقین » و نیز سایر آیات.
[۲۰۴] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۴.


۱۳.۲ - آثار دنیوی-اجتماعی

بعضی آثار اجتماعی تقوا که گاهی در کنار صبر بر آن تأکید شده عبارت‌اند از:
۱) بهره مندی از برکات آسمان و زمین:
«ولَو اَنَّ اَهلَ القُرَی ءامَنوا واتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَیهِم بَرَکـت مِنَ السَّماءِ والاَرضِ ولـکِن کَذَّبوا فَاَخَذنـهُم بِما کانوا یَکسِبون»
۲) برخورداری از امداد الهی:
«بَلی اِن تَصبِروا وتَتَّقوا و یَأتوکُم مِن فَورِهِم هـذا یُمدِدکُم رَبُّکُم بِخَمسَةِ ءالـف مِنَ المَلـئِکَةِ مُسَوِّمین • وما جَعَلَهُ اللّهُ اِلاّ بُشری لَکُم ولِتَطمَئِنَّ قُلوبُکُم بِهِ ومَا النَّصرُ اِلاّ مِن عِندِ اللّهِ العَزیزِ الحَکیم» و آیاتی دیگر.
۳) حفظ و حراست الهی و خنثی شدن توطئه های دشمنان:
«اِن تَمسَسکُم حَسَنَةٌ تَسُؤهُم واِن تُصِبکُم سَیِّئَةٌ یَفرَحوا بِها واِن تَصبِروا وتَتَّقوا لا یَضُرُّکُم کَیدُهُم شیــًا اِنَّ اللّهَ بِما یَعمَلونَ مُحیط»
۴) ایمن بودن از عذاب الهی:
«واَنجَینَا الَّذینَ ءامَنوا وکانوا یَتَّقون»و نیز آیاتی دیگر.

۱۳.۳ - آثار اخروی

پاره‌ای از آثار اخروی تقوا عبارت اند از:
۱) آخرت نیکو، فرجام پسندیده و رستگاری:
«والأخِرَةُ عِندَ رَبِّکَ لِلمُتَّقین»
«والعـقِبَةُ لِلمُتَّقین»
«... واُولـئِکَ هُمُ المُفلِحون»
«واتَّقوا اللّهَ لَعَلَّکُم تُفلِحون» و نیز آیات دیگر.
۲) پاداش آخرتی عظیم:
«لِلَّذینَ اَحسَنوا مِنهُم واتَّقَوا اَجرٌ عَظیم»
«واِن تُؤمِنوا وتَتَّقوا فَلَکُم اَجرٌ عَظیم»
«واِن تُؤمِنوا وتَتَّقوا یُؤتِکُم اُجورَکُم»
۳) زدوده شدن کینه از دل‌های متقیان و ایجاد برادری میان ایشان در آخرت و روز قیامت:
«اِنَّ المُتَّقینَ فی جَنّـت و عُیون • و نَزَعنا ما فی صُدورِهِم مِن غِلّ اِخونـًا عَلی سُرُر مُتَقـبِلین» ؛
«الاَخِلاّءُ یَومَئِذ بَعضُهُم لِبَعض عَدُوٌّ اِلاَّ المُتَّقین»
۴) نجات از آتش عذاب و جهنم سوزان، خوف و اندوه و بدی‌ها:
«ثُمَّ نُنَجّی الَّذینَ اتَّقَوا و نَذَرُ الظّــلِمینَ فیها جِثیـّا»
«و یُنَجّی اللّهُ الَّذینَ اتَّقَوا بِمَفازَتِهِم لا یَمَسُّهُمُ السّوءُ ولا هُم یَحزَنون» و نیز آیات دیگر.
۵) برتری بر کافران در روز قیامت:
«والَّذینَ اتَّقَوا فَوقَهُم یَومَ القِیـمَةِ واللّهُ یَرزُقُ مَن یَشاءُ بِغَیرِ حِساب»
۶) بهره مندی از بهشت و نعمت‌های آن:
«اِنَّ لِلمُتَّقینَ عِندَ رَبِّهِم جَنّـتِ النَّعیم»
«اِنَّ المُتَّقینَ فی جَنّـت ونَعیم • فـکِهینَ بِما ءاتـهُم رَبُّهُم» و نیز سایر آیات نظیر آن.
[۲۴۸] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۵.

۷) نعمت‌های ویژه ابرار:
«و لـکِنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقی» برای پرهیزگاران نیز هست. چند آیه ابتدایی سوره انسان، به اتفاق مفسران شیعه و بسیاری از مفسران اهل سنت
[۲۵۳] التفسیر الکبیر ج۳۰، ص۲۴۲-۲۴۳.
در شأن حضرت علی علیه السلام، حضرت فاطمه علیها السلام، امام حسن و امام حسین علیهما السلام فرود آمده‌اند و مراد از «ابرار» در این سوره ایشان‌اند که مصداق بارز پرواپیشگان‌اند.


در قران کریم برای متقیان، ویژگی‌ها و اوصافی ذکر گردیده که در اینجا بدان پرداخته می‌شود:

۱۴.۱ - ایمان به غیب، معاد، ملائکه، انبیاء و کتب اسمانی

۱) «ولـکِنَّ البِرَّ مَن ءامَنَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ والمَلـئِکَةِ والکِتـبِ والنَّبِیّینَ... واُولـئِکَ هُمُ المُتَّقون»
۲) «والَّذینَ یُؤمِنونَ بِما اُنزِلَ اِلَیکَ وما اُنزِلَ مِن قَبلِکَ و بِالأخِرَةِ هُم یوقِنون»
«یُؤمِنونَ بِاللّهِ والیَومِ الأخِرِ...»
۳) «...هُدًی لِلمُتَّقین • اَلَّذینَ یُؤمِنونَ بِالغَیبِ...»ایمان به غیب یعنی گرویدن به اموری که با حواس پنج گانه درک نمی شوند همچون اصول دین (توحید، نبوت، امامت، معاد و...) و ایمان به فرشتگان، بهشت و دوزخ، حساب، رجعت، قیام حجت الهی و... . و
[۲۶۲] تفسیر تسنیم ج۲، ص۱۸۱-۱۸۲.


۱۴.۲ - ترس از خدا و نگرانی درباره قیامت

«و لَقَد ءاتَینا موسی و هـرونَ الفُرقانَ وضِیاءً وذِکرًا لِلمُتَّقین • اَلَّذینَ یَخشَونَ رَبَّهُم بِالغَیبِ وهُم مِنَ السّاعَةِ مُشفِقون» غیب در این آیات، مکان‌های خلوت و دور از چشم مردم است.
[۲۶۵] مجمع البیان ج۹، ص۲۲۴.
[۲۶۷] زادالمسیر ج۵، ص۲۴۷.


۱۴.۳ - برپا داشتن حقیقی نماز

۱) «ویُقیمونَ الصَّلوةَ»
۲) «واَقامَ الصَّلوةَ... واُولـئِکَ هُمُ المُتَّقون»
۳) «واَقیموا الصَّلوةَ واتَّقوهُ» پرهیزگاران، نماز را از محدوده لفظ و مفهوم بیرون برده، وجود عینی آن را در محدوده جان خویش، متمثل می‌سازند، به گونه‌ای که حقیقت نماز ناهی از فحشاء و منکر را درمی‌یابند و سپس در جامعه تجلی می بخشند و با تبلیغ و تعلیم دیگران برای یافتن روح نماز، به اقامه آن در جامعه می پردازند.
[۲۷۱] تفسیر تسنیم ج۲، ص۱۵۵- ۱۵۶.


۱۴.۴ - زکات و انفاق مال در راه خدا

۱) «و مِمّا رَزَقنـهُم یُنفِقون»: متقیان از روزی‌های مادی (ثروت، غذا و...) و معنوی خود (جاه و مقام و دانش و...) در راه خدا انفاق می کنند.
۲) زکات دادن نیز از صفات آنان می باشد: «وءاتَی المالَ عَلی حُبِّهِ... و ءاتَی الزَّکوةَ... و اُولـئِکَ هُمُ المُتَّقون»
۳) آیاتی نیز ایشان را در حال توانگری و تهیدستی، اهل انفاق و گشاده دست می خوانند
[۲۷۴] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۶.
: «و سارِعوا اِلی مَغفِرَة مِن رَبِّکُم وجَنَّة عَرضُهَا السَّمـوتُ والاَرضُ اُعِدَّت لِلمُتَّقین • اَلَّذینَ یُنفِقونَ فِی السَّرّاءِ والضَّرّاءِ»

۱۴.۵ - طلب مغفرت و عدم اصرار بر گناه

پرهیزگاران در پی گناهشان خدا را یاد و استغفار می کنند و دانسته بر گناهانی که انجام داده‌اند اصرار نمی‌ورزند: «والَّذینَ اِذا فَعَلوا فـحِشَةً اَوظَـلَموا اَنفُسَهُم ذَکَروا اللّهَ فَاستَغفَروا لِذُنوبِهِم ومَن یَغفِرُ الذُّنوبَ اِلاَّ اللّهُ ولَم یُصِرُّوا عَلی ما فَعَلوا وهُم یَعلَمون» هرگاه فکر گناه از ذهنشان بگذرد خدا و ثواب و عقاب او را به یاد می آورند و با روشن بینی، آن گناه را ترک می کنند: «اِنَّ الَّذینَ اتَّقَوا اِذا مَسَّهُم طـئِفٌ مِنَ الشَّیطـنِ تَذَکَّروا فَاِذا هُم مُبصِرون» بر اساس روایتی، مراد از «اِذا مَسَّهُم طـئِفٌ مِنَ الشَّیطـنِ»، گناهی است که بنده آهنگ آن می کند، پس در این هنگام خدا را به یاد می آورد و پس از آن به زشتی قصد خود، بصیرت می یابد و با آگاهی آن را رها می‌کند.
همچنین از صفات پرواپیشگان، استغفار در سحرگاهان است: «و بِالاَسحارِ هُم یَستَغفِرون»

۱۴.۶ - وفا به عهد و صبر در سختی ها

«والموفونَ بِعَهدِهِم اِذا عـهَدوا والصّـبِرینَ فِی البَأساءِ والضَّرّاءِ و حینَ البَأسِ.... و اُولـئِکَ هُمُ المُتَّقون» و نیز سایر آیات نظیر آن.

۱۴.۷ - طهارت از گناه و شرک

«کَذلِکَ یَجزِی اللّهُ المُتَّقین • اَلَّذینَ تَتَوَفـّـهُمُ المَلـئِکَةُ طَیِّبینَ» «طیّبین» به طهارت از شرک، تفسیر شده است.
[۲۸۶] زادالمسیر ج۴، ص۴۴۳.

همچنین این آیه: «و سیقَ الَّذینَ اتَّقَوا رَبَّهُم اِلَی الجَنَّةِ... و قالَ لَهُم خَزَنَتُها سَلـمٌ عَلَیکُم طِبتُم فَادخُلوها خــلِدین» که در باب طهارت متقیان از گناهان است.

۱۴.۸ - احسان کردن

آیات «اِنَّ المُتَّقینَ فی جَنّـت و عُیون • ءاخِذینَ ما ءاتـهُم رَبُّهُم اِنَّهُم کانوا قَبلَ ذلِکَ مُحسِنین» و سایر آیات نظیر آن. به نیکوکاری متقیان اشاره می‌نمایند.

۱۴.۹ - فرونشاندن خشم و گذشت از لغزش ها

آیه«والکـظِمینَ الغَیظَ والعافینَ عَنِ النّاسِ» به فرو بردن خشم و گذشت ایشان از لغزش های مردم اشاره دارد. بر پایه این آیه شریفه، عفو به تقوا نزدیک‌تر است: «واَن تَعفوا اَقرَبُ لِلتَّقوی»

۱۴.۱۰ - تعظیم شعائر الله

ذلِکَ و مَن یُعَظِّم شَعـئِرَ اللّهِ فَاِنَّها مِن تَقوَی القُلوب»

۱۴.۱۱ - رعایت عدالت

«اعدِلوا هُوَ اَقرَبُ لِلتَّقوی»
[۲۹۸] دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۷.
روایات نیز به پرهیزگاران و اوصاف آنان پرداخته‌اند؛ امیرمؤمنان حضرت علی ابن ابی طالب علیه السلام در خطبه معروف به «خطبه همام» در وصف آنان فضایلی را برشمرده است؛ همچون داشتن راه و روش نیکو، میانه روی در پوشش، فروتنی در رفتار، چشم پوشی از حرام، گوش سپردن به فراگیری علم سودمند، بزرگ جلوه کردن خدا و کوچک بودن غیر او در چشم آنان، یقین داشتن به بهشت به گونه‌ای که گویا آن را دیده و از نعمت‌های آن برخوردارند، یقین به جهنم به طوری که گویا آن را دیده و در آن معذب‌اند، ایمن بودن مردم و دیگر آفریدگان از شر آنان، لاغر بودن بدن، کم و سبک بودن خواسته‌ها، عفت نفس، صبر بر سختی‌ها، راضی نشدن به عمل کم، کم شمردن عمل زیاد خود، متهم کردن خود، هراس داشتن از تعریف‌های دیگران در حق آنان و....
[۲۹۹] نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳.
آن حضرت، برای اهل تقوا نشانه هایی برشمرده است که با آن‌ها شناخته می شوند؛ مانند راستی در گفتار، امانت داری، وفا به عهد، پراکندن نیکویی، خوش خلقی، زیادی حلم و پیروی از دانش و همچنین عمل خالصانه، آرزوی کوتاه و غنیمت شمردن فرصت‌ها.
[۳۰۴] غررالحکم ج۲، ص۱۲۴.



تقوا در احادیث
تقوای عرفانی
تقوای قرآنی


۱. لسان العرب ج۱۵، ص۴۰۲.    
۲. المصباح، ص۶۶۹، واژه وقی.
۳. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۴۶.
۴. مفردات، ص۵۳۰-۵۳۱، واژه وقی.    
۵. مفردات، ص۵۳۱.    
۶. مجمع البیان ج۱، ص۸۳.    
۷. مستدرک الوسایل ج۱۱، ص۲۶۷.    
۸. المحیط الاعظم ج۱، ص۲۷۸.
۹. التقوی فی القرآن، ص۲۸.
۱۰. العروة‌الوثقی ج۱، ص۱۹.    
۱۱. جواهر الکلام ج۱۳، ص۳۶۶.    
۱۲. التحقیق ج۱۳، ص۱۸۴، واژه وقی.
۱۳. التحقیق ج۱۳، ص۱۸۵-۱۸۶، واژه وقی.
۱۴. حج/سوره۲۲، آیه۳۲.    
۱۵. حجرات/سوره۴۹، آیه۳.    
۱۶. اعراف/سوره۷، آیه۲۶.    
۱۷. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۳.    
۱۸. بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۱۹. بقره/سوره۲، آیه۱۸۳.    
۲۰. طلاق/سوره۶۵، آیه۲-۴.    
۲۱. انفال/سوره۸، آیه۲۹.    
۲۲. بقره/سوره۲، آیه۲-۴.    
۲۳. مزمّل/سوره۷۳، آیه۱۷.    
۲۴. نحل/سوره۱۶، آیه۸۱.    
۲۵. آل عمران/سوره۳، آیه۲۸.    
۲۶. فتح/سوره۴۸، آیه۲۶.    
۲۷. التبیان ج۴، ص۲۴۷.    
۲۸. التبیان ج۹، ص۳۳۴.    
۲۹. تفسیر مجاهد ج۲، ص۶۰۳.    
۳۰. تفسیر الثوری، ص۲۷۸.    
۳۱. جامع البیان ج۶، ص۱۳۵-۱۳۸.
۳۲. جامع البیان ج۲۶، ص۱۳۵.
۳۳. نورالثقلین ج۵، ص۷۴.    
۳۴. بحارالانوار ج۲۴، ص۱۸۴.    
۳۵. کنزالدقائق ج۱، ص۶۱۴.    
۳۶. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۴۷.
۳۷. بحارالانوار ج۲۳، ص۳۵.    
۳۸. بحارالانوار ج۲۴، ص۱۸۰.    
۳۹. تأویل الآیات الظاهره، ص۲۷۰.    
۴۰. بحارالانوار ج۹۸، ص۳۳۲.    
۴۱. بحارالانوار ج۹۸، ص۳۵۳.    
۴۲. حج/سوره۲۲، آیه۳۲.    
۴۳. مجمع البیان ج۷، ص۱۵۰.    
۴۴. المیزان ج۱۴، ص۳۷۴.    
۴۵. اطیب البیان ج۹، ص۲۹۸.
۴۶. تفسیر المیزان ج۱۴، ص۳۷۴.    
۴۷. اطیب البیان ج۹، ص۲۹۸.
۴۸. حجرات/سوره۴۹، آیه۳.    
۴۹. روضة الواعظین، ص۴.    
۵۰. تحف العقول، ص۲۱۷.    
۵۱. بقره/سوره۲، آیه۲.    
۵۲. بقره/سوره۲، آیه۲.    
۵۳. بقره/سوره۲، آیه۲.    
۵۴. تفسیرنمونه ج۱، ص۸۱.    
۵۵. تفسیر تسنیم ج۲، ص۱۷۵-۱۷۷.
۵۶. اعراف/سوره۷، آیه۶۵.    
۵۷. مومنون/سوره۲۳، آیه۳۲.    
۵۸. نحل/سوره۱۶، آیه۲.    
۵۹. فتح/سوره۴۸، آیه۲۶.    
۶۰. حشر/سوره۵۹، آیه۷.    
۶۱. آل عمران/سوره۳، آیه۵۰.    
۶۲. بقره/سوره۲، آیه۴۱.    
۶۳. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۰۷-۱۰۸.    
۶۴. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۱۰.    
۶۵. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۲۶.    
۶۶. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۳۱-۱۳۲.    
۶۷. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۴۴.    
۶۸. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۶۳.    
۶۹. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۷۹.    
۷۰. شعراء/سوره۲۶، آیه۱۸۴.    
۷۱. حجرات/سوره۴۹، آیه۱.    
۷۲. نور/سوره۲۴، آیه۵۲.    
۷۳. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۴۸.
۷۴. نساء/سوره۴، آیه۹.    
۷۵. مائده/سوره۵، آیه۸.    
۷۶. طه/سوره۲۰، آیه۱۳۲.    
۷۷. بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.    
۷۸. بقره/سوره۲، آیه۲۰۳.    
۷۹. مائده/سوره۵، آیه۲.    
۸۰. مائده/سوره۵، آیه۹۶.    
۸۱. بقره/سوره۲، آیه۲۷۸.    
۸۲. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۰.    
۸۳. مجادله/سوره۵۸، آیه۹.    
۸۴. بقره/سوره۲، آیه۱۸۰.    
۸۵. بقره/سوره۲، آیه۲۸۳.    
۸۶. بقره/سوره۲، آیه۲۸۲-۲۸۳.    
۸۷. مائده/سوره۵، آیه۱۰۶-۱۰۸.    
۸۸. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۱-۱۳.    
۸۹. مائده/سوره۵، آیه۲۷.    
۹۰. مفردات، ص۳۹۱، ذیل واژه قبل.    
۹۱. فتح القدیر ج۲، ص۳۰.
۹۲. توبه/سوره۹، آیه۱۰۷.    
۹۳. جامع احادیث الشیعه ج۱۸، ص۶۷.
۹۴. احزاب/سوره۳۳، آیه۱.    
۹۵. سفینة البحار ج۴، ص۷۳۴.
۹۶. نساء/سوره۴، آیه۱۳۱.    
۹۷. سفینة البحار ج۴، ص۷۳۳.
۹۸. جامع احادیث الشیعه ج۱۸، ص۶۴.
۹۹. سفینة البحار ج۴، ص۷۳۳.
۱۰۰. وسائل الشیعة ج۱۵، ص۲۴۸-۲۴۰.    
۱۰۱. اعراف/سوره۷، آیه۲۶.    
۱۰۲. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۴۹.
۱۰۳. اعراف/سوره۷، آیه۲۷.    
۱۰۴. مجمع البیان ج۴، ص۲۳۷.    
۱۰۵. زادالمسیر ج۳، ص۱۲۴.
۱۰۶. جامع البیان ج۸، ص۱۹۷.
۱۰۷. غریب القرآن، ص۳۱۰.    
۱۰۸. تفسیر المیزان ج۸، ص۷۰-۷۱.    
۱۰۹. تفسیر عیاشی ج۲، ص۱۱.
۱۱۰. بحارالانوار ج۸۰، ص۱۶۸.    
۱۱۱. نورالثقلین ج۲، ص۱۵-۱۶.    
۱۱۲. بحارالانوار ج۸۰، ص۱۶۸.    
۱۱۳. تفسیر المیزان ج۸، ص۸۸.    
۱۱۴. احکام القرآن ج۱، ص۳۷۴.
۱۱۵. مجمع البیان ج۲، ص۵۲۵.    
۱۱۶. التبیان ج۲، ص۱۶۶.    
۱۱۷. بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۱۱۸. مجمع البیان ج۲، ص۵۲۵.    
۱۱۹. فقه القرآن ج۱، ص۲۸۴.    
۱۲۰. مواهب الرحمن ج۳، ص۱۵۲.
۱۲۱. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۰.
۱۲۲. تفسیر تسنیم ج۱، ص۴۴.
۱۲۳. بحارالانوار ج۷۵، ص۱۱۲.    
۱۲۴. معدن الجواهر، ص۲۱.
۱۲۵. کنزالعمال ج۳، ص۹۳.
۱۲۶. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۳.    
۱۲۷. بحارالانوار ج۶۷، ص۲۷۸-۲۷۹.    
۱۲۸. مستدرک الوسائل ج۲، ص۴۶۴.
۱۲۹. مجمع البیان ج۹، ص۲۳۰.    
۱۳۰. نورالثقلین ج۵، ص۹۷.    
۱۳۱. احزاب/سوره۳۳، آیه۳۲.    
۱۳۲. التبیان ج۸، ص۳۳۸.    
۱۳۳. زادالمسیر ج۶، ص۱۹۶.
۱۳۴. تفسیر المیزان ج۱۶، ص۳۰۸-۳۰۹.    
۱۳۵. تفسیر المیزان ج۷، ص۳۷۸-۳۷۹.    
۱۳۶. انعام/سوره۶، آیه۱۵۳.    
۱۳۷. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۱.
۱۳۸. محمّد/سوره۴۷، آیه۱۷.    
۱۳۹. ج۱۸، ص۲۳۹.    
۱۴۰. شمس/سوره۹۱، آیه۸.    
۱۴۱. توبه/سوره۹، آیه۱۱۵.    
۱۴۲. بقره/سوره۲، آیه۱۷۹.    
۱۴۳. التفسیر الکبیر ج۵، ص۶۳.
۱۴۴. التفسیر الکبیر ج۵، ص۷۷.
۱۴۵. بقره/سوره۲، آیه۱۸۳.    
۱۴۶. بقره/سوره۲، آیه۶۳.    
۱۴۷. اعراف/سوره۷، آیه۱۷۱.    
۱۴۸. بقره/سوره۲۲، آیه۱۸۷.    
۱۴۹. تفسیر المیزان ج۱۴، ص۲۱۳-۲۱۴.    
۱۵۰. تفسیر المیزان ج۱، ص۵۷.    
۱۵۱. بقره/سوره۲، آیه۲۱.    
۱۵۲. بقره/سوره۲، آیه۲.    
۱۵۳. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۲.
۱۵۴. بقره/سوره۲، آیه۱۷۷.    
۱۵۵. تفسیر المیزان ج۱، ص۴۳.    
۱۵۶. تفسیر المیزان ج۶، ص۱۲۸-۱۲۹.    
۱۵۷. التقوی فی القرآن، ص۵۲-۵۳.
۱۵۸. المحیط الاعظم ج۱، ص۲۸۳.
۱۵۹. آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۲.    
۱۶۰. معانی الاخبار، ص۲۴۰.    
۱۶۱. جامع احادیث الشیعه ج۱۸، ص۵۹.
۱۶۲. تغابن/سوره۶۴، آیه۱۶.    
۱۶۳. جامع احادیث الشیعه ج۱۸، ص۵۹.
۱۶۴. البرهان ج۱، ص۶۶۷.
۱۶۵. تغابن/سوره۶۴، آیه۱۶.    
۱۶۶. تفسیر المیزان ج۳، ص۳۶۷-۳۶۸.    
۱۶۷. حجرات/سوره۴۹، آیه۱۳.    
۱۶۸. تفسیر نمونه ج۲۲، ص۲۰۲-۲۰۶.    
۱۶۹. مائده/سوره۵، آیه۹۳.    
۱۷۰. تفسیر المیزان ج۶، ص۱۳۰.    
۱۷۱. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۱.    
۱۷۲. تفسیر تسنیم ج۲، ص۳۷۳.
۱۷۳. بقره/سوره۲، آیه۲۴.    
۱۷۴. تحریم/سوره۶۶، آیه۶.    
۱۷۵. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۳.
۱۷۶. بقره/سوره۲، آیه۲.    
۱۷۷. بقره/سوره۲، آیه۵.    
۱۷۸. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۸.    
۱۷۹. انفال/سوره۸، آیه۲۹.    
۱۸۰. آل عمران/سوره۳، آیه۷۹.    
۱۸۱. توبه/سوره۹، آیه۴.    
۱۸۲. مجمع البیان ج۱۰، ص۴۳.    
۱۸۳. طلاق/سوره۶۵، آیه۲.    
۱۸۴. طلاق/سوره۶۵، آیه۴.    
۱۸۵. لیل/سوره۹۲، آیه۵-۷.    
۱۸۶. طلاق/سوره۶۵، آیه۲-۳.    
۱۸۷. مجمع البیان ج۱۰، ص۴۳.    
۱۸۸. بحارالانوار ج۶۷، ص۲۸۱.    
۱۸۹. الصافی ج۵، ص۱۸۸.    
۱۹۰. احزاب/سوره۳۳، آیه۷۰-۷۱.    
۱۹۱. تفسیر شبر، ص۴۰۵.    
۱۹۲. یونس/سوره۱۰، آیه۶۳-۶۴.    
۱۹۳. التفسیر الکبیر ج۱۷، ص۱۲۸.
۱۹۴. التفسیر الکبیر ج۱۷، ص۱۲۸.
۱۹۵. التفسیر الکبیر ج۱۷، ص۱۲۷.
۱۹۶. مریم/سوره۱۹، آیه۹۷.    
۱۹۷. بقره/سوره۲، آیه۲.    
۱۹۸. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۸.    
۱۹۹. حاقّه/سوره۶۹، آیه۴۸.    
۲۰۰. بقره/سوره۲، آیه۶۶    
۲۰۱. مائده/سوره۵، آیه۴۶.    
۲۰۲. نور/سوره۲۴، آیه۳۴.    
۲۰۳. انعام/سوره۶، آیه۶۹.    
۲۰۴. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۴.
۲۰۵. اعراف/سوره۷، آیه۹۶.    
۲۰۶. آل عمران/سوره۳، آیه۱۲۵-۱۲۶.    
۲۰۷. بقره/سوره۲، آیه۱۹۴.    
۲۰۸. توبه/سوره۹، آیه۳۶.    
۲۰۹. توبه/سوره۹، آیه۱۲۳.    
۲۱۰. نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۸.    
۲۱۱. آل عمران/سوره۳، آیه۱۲۰.    
۲۱۲. نمل/سوره۲۷، آیه۵۳    
۲۱۳. فصّلت/سوره۴۱، آیه۱۸.    
۲۱۴. اعراف/سوره۷، آیه۹۶.    
۲۱۵. زخرف/سوره۴۳، آیه۳۵.    
۲۱۶. قصص/سوره۲۸، آیه۸۳.    
۲۱۷. بقر ه/سوره۲، آیه۵.    
۲۱۸. بقره/سوره۲، آیه۱۸۹.    
۲۱۹. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۰.    
۲۲۰. آل عمران/سوره۳، آیه۲۰۰.    
۲۲۱. مائده/سوره۵، آیه۱۰۰.    
۲۲۲. مائده/سوره۵، آیه۳۵.    
۲۲۳. یونس/سوره۱۰، آیه۶۵.    
۲۲۴. نور/سوره۲۴، آیه۵۲.    
۲۲۵. نبأ/سوره۷۸، آیه۳۱.    
۲۲۶. زمر/سوره۳۹، آیه۶۱.    
۲۲۷. آل عمران/سوره۳، آیه۱۷۲.    
۲۲۸. آل عمران/سوره۳، آیه۱۷۹.    
۲۲۹. محمد/سوره۴۷، آیه۳۶.    
۲۳۰. حجر/سوره۱۵، آیه۴۵-۴۷.    
۲۳۱. زخرف/سوره۴۳، آیه۶۷.    
۲۳۲. مریم/سوره۱۹، آیه۷۲.    
۲۳۳. زمر/سوره۳۹، آیه۶۱.    
۲۳۴. دخان/سوره۴۴، ایه۵۱-۵۷.    
۲۳۵. بقره/سوره۲، آیه۲۱۲.    
۲۳۶. قلم/سوره۶۸، آیه۳۴.    
۲۳۷. طور/سوره۵۲، آیه۱۷.    
۲۳۸. قمر/سوره۵۴، ایه۵۴.    
۲۳۹. آل عمران/سوره۳، آیه۱۵.    
۲۴۰. حجر/سوره۱۵، آیه۴۵.    
۲۴۱. ذاریات/سوره۵۱، آیه۱۵.    
۲۴۲. مرسلات/سوره۷۷، آیه۴۱.    
۲۴۳. رعد/سوره۱۳، آیه۳۵.    
۲۴۴. محمّد/سوره۴۷، آیه۱۵.    
۲۴۵. فرقان/سوره۲۵، آیه۱۵-۱۶.    
۲۴۶. ص/سوره۳۸، ایه۴۵-۴۹.    
۲۴۷. زمر/سوره۳۹، آیه۲۰.    
۲۴۸. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۵.
۲۴۹. انسان/سوره۷۶، آیه۵-۲۲.    
۲۵۰. تفسیر قمی ج۲، ص۳۹۸.    
۲۵۱. مجمع البیان ج۱۰، ص۲۰۹.    
۲۵۲. الصافی ج۵، ص۲۶۱.    
۲۵۳. التفسیر الکبیر ج۳۰، ص۲۴۲-۲۴۳.
۲۵۴. شواهد التنزیل ج۲، ص۴۰۳-۴۰۴.    
۲۵۵. تفسیر قرطبی ج۱۹، ص۱۳۰.    
۲۵۶. بقره/سوره۲، آیه۱۷۷.    
۲۵۷. بقره/سوره۲، آیه۴.    
۲۵۸. آل عمران/سوره۳، آیه۱۱۴.    
۲۵۹. بقره/سوره۲، آیه۲-۳.    
۲۶۰. تفسیر منسوب به امام عسکری(علیه السلام)، ص۶۷.    
۲۶۱. مجمع البیان ج۱، ص۸۵.    
۲۶۲. تفسیر تسنیم ج۲، ص۱۸۱-۱۸۲.
۲۶۳. انبیاء/سوره۲۱، آیه۴۸-۴۹.    
۲۶۴. مجمع البیان ج۷، ص۹۲.    
۲۶۵. مجمع البیان ج۹، ص۲۲۴.
۲۶۶. تفسیر قرطبی ج۱۱، ص۲۹۵.    
۲۶۷. زادالمسیر ج۵، ص۲۴۷.
۲۶۸. بقره/سوره۲، آیه۳.    
۲۶۹. بقره/سوره۲، آیه۱۷۷.    
۲۷۰. انعام/سوره۶، آیه۷۲.    
۲۷۱. تفسیر تسنیم ج۲، ص۱۵۵- ۱۵۶.
۲۷۲. بقره/سوره۲، آیه۳.    
۲۷۳. بقره/سوره۲، آیه۱۷۷.    
۲۷۴. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۶.
۲۷۵. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۳-۱۳۴.    
۲۷۶. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۵.    
۲۷۷. اعراف/سوره۷، آیه۲۰۱.    
۲۷۸. تفسیر عیاشی ج۲، ص۴۴.    
۲۷۹. الکافی ج۲، ص۴۳۵.    
۲۸۰. بحارالانوار ج۶۷، ص۲۸۷.    
۲۸۱. ذاریات/سوره۵۱، آیه۱۸.    
۲۸۲. بقره/سوره۲، آیه۱۷۷.    
۲۸۳. آل عمران/سوره۳، آیه۷۶.    
۲۸۴. توبه/سوره۹، آیه۴.    
۲۸۵. نحل/سوره۱۶، آیه۳۱-۳۲.    
۲۸۶. زادالمسیر ج۴، ص۴۴۳.
۲۸۷. زمر/سوره۳۹، ایه۷۳.    
۲۸۸. ذاریات/سوره۵۱، آیه۱۵-۱۶.    
۲۸۹. بقره/سوره۲، آیه۱۷۷.    
۲۹۰. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۳-۱۳۴.    
۲۹۱. یوسف/سوره۱۲، آیه۹۰.    
۲۹۲. مرسلات/سوره۷۷، آیه۴۴.    
۲۹۳. مائده/سوره۵، آیه۴۴.    
۲۹۴. آل عمران/سوره۳، آیه۱۳۴.    
۲۹۵. بقره/سوره۲، آیه۲۳۷.    
۲۹۶. حج/سوره۲۲، آیه۳۲.    
۲۹۷. مائده/سوره۵، آیه۸.    
۲۹۸. دائرة المعارف قرآن کریم ج۸، ص۴۵۷.
۲۹۹. نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳.
۳۰۰. الخصال، ص۴۸۳.    
۳۰۱. بحارالانوار ج۶۷، ص۲۸۲.    
۳۰۲. مشکاة الانوار، ص۹۵.    
۳۰۳. مشکاة الانوار، ص۱۵۹.    
۳۰۴. غررالحکم ج۲، ص۱۲۴.
۳۰۵. میزان الحکمه ج۴، ص۳۶۳۴.    



فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۲، ص۵۸۴.    
دانش‌نامه موضوعی قرآن    


رده‌های این صفحه : اخلاق اسلامی | تقوا | فضائل اخلاقی




جعبه ابزار