اشتغال زنان (فقه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
احکام مربوط به
اشتغال زنان را میتوان در دو محور
منزل و بیرون از منزل بررسی کرد.
کار کردن در منزل دو صورت دارد:
الف. خانه‌داری؛ ب. فعالیتهای اقتصادی؛ مانند: قالی بافی،
خیاطی،
بافندگی،
نویسندگی و تدریس خصوصی.
انجام کارهای خانه مانند
جارو کردن
خانه،
آشپزی، شستن
لباس و
شیر دادن به
بچه، از نظر
شرع مقدس
اسلام، بر
زن واجب نیست و نمیتوان او را به انجام چنین کارهایی در خانه مجبور ساخت.
امام خمینی(ره) در پاسخ این پرسش که آیا زن میتواند در منزل وظایف خود را انجام ندهد، مثلًا
غذا نپزد، خانه را مرتّب نکند؟ و آیا
مرد میتواند زن را مجبور به این گونه امور نماید فرمود:مرد
حق ندارد زن خود را مجبور به کارِ خانه کند.
اگر زن در انجام کارهای خانه،
قصد تبرّع(يعنى
قصد نداشته مجانى و بى‌دستمزد كار كند.) نداشته و به دستور شوهرش به امور خانه پرداخته باشد، میتواند
مزد آن را بگیرد.
انجام کارهای خانه از نظر شرعی بر زن واجب نیست، اما وظیفهای اخلاقی و سنتی اسلامی است که زنان جامعه اسلامی با پیروی از
فاطمه زهرا(سلام‌الله علیها) آن را با
جان و
دل پذیرفتهاندو به این وسیله صفا و گرمی را به خانواده خود
هدیه میدهند و بنیان
خانواده را استحکام میبخشند.
امام خمینی (ره) فرمود بزرگترین
وظیفه زن، کوشش در انجام وظایف
شوهرداری و
تربیت صحیح و اسلامی فرزندان است.
پرداختن زن به پارهای از فعالیتهای اقتصادی و کسب
درآمد از این طریق، نه تنها از نظر شرعی مانعی ندارد، بلکه پسندیده است و در
روایات معصومان(علیهم السلام) بدان سفارش شده است.
اشتغال بانوان در بیرون از منزل را -که یک پدیده مهم اجتماعی است- از چند زاویه میتوان مورد بررسی قرار داد.
بدون
تردید اسلام، اشتغال بانوان را
جایز میشمارد و در این زمینه نه تنها دلیلی بر
منع نداریم، بلکه
شواهد و دلایل فراوانی بر
جواز وجود دارد. در این جا به دو نمونه از این دلایل اشاره میکنیم:
۱. حق مالکیت زنان بر اموالشان؛
خداوند متعال در
قرآن کریم، حق
مالکیت زنان بر اموالشان را، در کنار مالکیت مردان، مورد تأکید قرار داده، میفرماید:
لِلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِمَّا اکْتَسَبْنَ
مردان نصیبی از آنچه به دست میآورند دارند و زنان نیز نصیبی.
از این
آیه، افزون بر پذیرش
حق مالکیت برای زنان، به طور ضمنی جواز اشتغال برای آنان را نیز میتوان استفاده کرد؛ زیرا جایز بودن اکتساب (تحصیل درآمد) در آیه، مفروض گرفته شده و سپس درباره مالکیت درآمد حاصله سخن گفته شده است.
۲. تشویق زنان و مردان به فعالیت اقتصادی؛
در
اسلام، نه تنها فعالیت اقتصادی جایز شمرده شده و به زنان و مردان
اجازه اکتساب
مال و تحصیل درآمد داده شده است، بلکه همگان به حضور فعّال در صحنه
اقتصاد دعوت و تشویق شدهاند.
آیاتِ «وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ»
(از فضل
خدا روزی بطلبيد.)
«هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبَها وَکُلُوا مِن رِزْقِهِ» (او كسى است كه
زمین را براى شما
رام كرد، بر شانههاى آن راه برويد و از روزيهاى خداوند بخوريد.)
«وَاللَّهُ جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ بِسَاطاً لِّتَسْلُکُوا مِنْهَا سُبُلًا فِجَاجاً»
(خداوند زمين را براى شما
فرش گستردهاى قرار داد، تا از راههاى وسيع و درههاى آن بگذريد.)
و دیگر آیات
نمونههایی از این
تشویق و
ترغیب هستند.
در هیچ یک از این موارد، فقط مردان مخاطب نیستند، بلکه مجموعه انسانها، اعم از زن و مرد، مورد توجه قرار گرفتهاند و همگی به طلب فضل الهی دعوت شدهاند که کار کردن و کسب درآمد، یکی از مصادیق آن است.
بنابراین، مردان و زنان به فعالیت اقتصادی دعوت شدهاند و کار کردن نیز از مصادیق بارز فعالیت اقتصادی است. پس اشتغال برای زنان نیز مانند مردان جایز است.
فقیهان به جواز اشتغال بانوان
فتوا دادهاند.
در اسلام به طور کلی خارج شدن زن از خانه، در هر مورد به اجازه
شوهر مشروط شده است.
بر این پایه، زن تا زمانی که اجازه او را کسب نکرده و یا
رضایت او برایش محرز نیست، نمیتواند از خانه خارج شود.
امام خمینی (ره)، بیرون رفتن زن از
خانه بدون اجازه شوهر را موجب
نشوز شمرده است.
اگر در ضمن
عقد،
شرط اشتغال برای زن شده یا عقد مبنی بر این شرط واقع شود، زن میتواند در بیرون از منزل کار کند و شوهر نمیتواند مانع شود.
اگر زن پیش از
ازدواج شاغل بوده و به شوهرش گفته و در ضمن
عقد، شرط اشتغال برای زن شده یا عقد مبنی بر آن واقع شده باشد، زن پس از ازدواج نیز میتواند به
شغل خود ادامه دهد و شوهر نمیتواند مانع شود.
اگر زن پیش از ازدواج شاغل بوده، ولی در ضمن عقد شرط شده باشد که از شغلش
استعفا کند یا عقد مبنی بر آن واقع شود، شرط یاد شده
نافذ است و شوهر میتواند از کار کردن همسرش جلوگیری کند.
اگر زن پیش از ازدواج شاغل نبوده، ولی پس از آن بخواهد به کاری مشغول شود، کار کردن او بلامانع است، ولی برای خروج از منزل باید از شوهرش اجازه بگیرد.
اگر کاری که زن به آن اشتغال دارد بر او واجب باشد، برای خروج از
منزل لازم نیست از شوهرش
اجازه بگیرد و بدون اجازه او میتواند به کار خود ادامه دهد.
امام خمینی(ره) در پاسخ این پرسش که شرکت زنها در مسائل اجتماعی مثل عضویت در سپاه پاسداران و... چه حکمی دارد و اگر به حدّ
وجوب برسد با
نهی شوهر چگونه میشود فرمود: موارد، مختلف است و به حسب حال اشخاص هم ممکن است فرق کند و اگر در موردی به موجب اقتضای
ضرورت، واجب شد نهی شوهر مانع نیست.
نیز در پاسخ این پرسش که آیا شوهر میتواند مانع خروج زن
پزشک خود که متخصص زنان و
زایمان است بشود؟ فرمود: خروج زن از منزل برای غیر
واجبات، منوط به اجازه شوهر است و در موردی که
معالجه بیمار در بیرون، بر پزشک زن واجب شود شوهر او حقّ ممانعت او را ندارد.
زن پس از
ازدواج، به
اختیار خود
حقوقی را برای
همسر خویش بر عهده میگیرد که
حقوق زناشویی شوهر از آن جمله است. اگر اشتغال با این
حقوق تزاحم پیدا کند، تکلیف چیست؟
امام خمینی (ره) در پاسخ این پرسش که اگر شوهر، شاغل بودن زن را صلاح نداند و شاغل بودن زن باعث از هم پاشیدگی
زندگی زناشویی شوهر شود، آیا شوهر حق ممانعت او را دارد یا نه فرمود:
اشتغال زن اگر موجب
تضییع حقوق زناشویی شوهر نباشد مانع ندارد، ولی بیرون رفتن زن از خانه شوهر منوط به اجازه شوهر است.
روشن شد که اصل کار کردن زن در بیرون از منزل از نظر شرعی اشکال ندارد؛ ولی اسلام، برای حضور زن در عرصههای اجتماعی و اقتصادی، حدود و ضوابطی را قرار داده است.
۱. آیا زن میتواند بدون توافق مرد، در ارگانهای انقلابی فعّالیت کند؟
جواب: اصل کار با مراعات
حجاب واجب و سایر ضوابط شرعی مانع ندارد؛ ولی خروج از منزل، منوط به اجازه شوهر است.
۲. آیا خانمها میتوانند در محلّی مانند
بیمارستان مشغول کار شوند که در آنجا
دکتر مرد و زن کار میکنند؟
جواب: اشکال ندارد؛ ولی باید مراعات موازین شرعیه، از حجاب و غیر آن، بشود.
۳. آیا تدریس خانمها به آقایان با رعایت کلیه موازین شرعی و اسلامی چگونه است؟
جواب: با حفظ حجاب و مراعات موازین شرعیه مانع ندارد.
۴. دختری هستم که برای گویندگی در سیمای جمهوری اسلامی انتخاب شدهام و به خاطر کمک به
انقلاب آن را پذیرفتهام، آیا این کار من
جایز است یا خیر؟
جواب:
اصل ِ شغل، مانع ندارد؛ ولی باید کاملًا مواظب وظایف شرعیه خودتان باشید، از جمله از خلطه و آمیزش با مرد
اجنبی اجتناب نمایید.
۵. رانندگی خانمها از لحاظ شرعی چه صورتی دارد؟
جواب: رانندگی برای بانوان با حفظ حجاب مانع ندارد، مگر آنکه مفسدهای بر آن مترتّب باشد.
۶. دوشیزگان میتوانند پاسدار انقلاب شوند؟
جواب: در موارد لزوم، با تحصیل
رضایت اولیا و مراعات وظایف شرعیه، مانع ندارد.
زن در انتخاب
شغل، در چارچوب
شرع و
قانون، آزاد است. ولی باید دقت کرد که برخی از کسبها حرام و از نظر شرع و قانون ممنوع است که به آنها می‌پردازیم.
اشتغال به
غنا و شنیدن آن و کسب درآمد با آن،
حرام است. مقصود از غنا، صدای خوب نیست، بلکه غنا عبارت است از کشیدن
صدا و بالا و پایین کردن آن (چهچهه) با کیفیت خاصّی که رامشگر (شادی آور) و طربانگیز بوده و مناسب با مجالس
لهو و محافل
طرب و
آلات لهو و
ملاهی باشد. فرقی نمیکند که غنا در کلام
باطل یا در کلام حق به کار رود و با آن
قرآن،
دعا،
مرثیه یا
شعر یا
نثر خوانده شود؛ بلکه در این گونه موارد
عقاب آن چند برابر میشود.
امام خمینی در پاسخ این پرسش که آیا
آواز خواندن
زوجه برای
زوج خود، در صورتی که منجر به غنا شود جایز است یا خیر؟ فرمود: حرام است.
آواز (غنای) زنهای خواننده در عروسیها،
استثنا شده است.
احتیاط واجب، آن است که این آواز به هنگام بردن
عروس به خانه
شوهر و مجلسی که برای قبل و بعد آن مهیا شده است، اکتفا شود.
احتیاط مستحب، اجتناب از آن در همه وقت و همه جا است.
کارِ
فال‌گیری و
پیش‌گویی، حرام است. پیش گویی با پیش بینی -که در هواشناسی کاربرد دارد- تفاوت دارد. مقام معظم رهبری در پاسخ این پرسش که آیا فال‌گیری از طریق سنگریزه و کسب درآمد با آن، جایز است فرمود: اخبار به
کذب، جایز نیست.
و نیز در پاسخ این پرسش که اشخاصی هستند که محل
گمشده یا
دزدی را در
آینه به ما نشان میدهند، کمک گرفتن از آنها چه صورتی دارد فرمود: این عمل جایز نیست.
جادوگری، یاد گرفتن و
تعلیم دادن و کاسبی با آن،
حرام است. مقصود از
سحر، کاری است که ساحران انجام میدهند؛ چیزهایی را مینویسند یا میخوانند، میکشند یا میدمند که در
بدن،
قلب یا
عقل شخص سِحر شده
اثر میگذارد، و وی را احضار یا
خواب یا
بیهوش میکند، یا
دوستی و
دشمنیاش را نسبت به چیزی بر میانگیزد.
امام خمینی در پاسخ این پرسش که کسی که سِحر ساحر را باطل میکند و شخصی را نجات میدهد، آیا حرام است و
گناه دارد این کار یا خیر فرمود: اگر سحر میکند جایز نیست و اگر حفظ
نفس یا واجب دیگری بر آن موقوف باشد، با ملاحظه اهمیت واجب دیگر، مانع ندارد.
صورت‌سازی
موجودات جاندار، مانند
انسان و
حیوان، اگر به صورت
مجسمه باشد مانند مجسمه‌هایی که از
سنگ و
فلزات و
چوب و مانند آن میسازند،حرام است؛ ولی اگر
تصویر مجسمهای نباشد، جایز است؛ هر چند که
احتیاط مستحب ترک آن است.
به تصویر کشیدن غیر جانداران، مانند
درختان و گلها،
جایز است؛ هر چند به صورت مجسمه باشد. در این مورد، فرقی میان انواع تصویر نیست و نقاشی، ترسیمی، گلدوزی و کندهکاری،
حکم یکسان دارند.
همانطور که مجسمه سازی جانداران حرام است، کسب درآمد با ساختن مجسمه و گرفتن
دستمزد برای آن نیز حرام است؛ البته
خرید و فروش مجسمه و تصویر، مالک شدن و استفاده کردن از آنها و نیز
نگاه کردن به آنها جایز است؛ چنانکه تصویربرداری و عکاسی با دوربین نیز جایز است.
عروسک‌سازی نیز حکم مجسمه‌سازی را دارد و جایز نیست.
مقام معظم رهبری در پاسخ پرسشی درباره حکم ساخت
عروسک، مجسمه، نقاشی و ترسیم
چهره موجودات زنده، خرید و فروش و نگهداری و ارائه آنها در نمایشگاه فرمود:
ساخت مجسمه و نقاشی و ترسیم موجودات بیروح، اشکال ندارد و همچنین
نقاشی و ترسیم چهره موجودات ذی
روح، اگر بدون برجستگی باشد و یا مجسمه آنها به صورت غیرکامل باشد، اشکال ندارد؛ ولی ساخت مجسمه
انسان یا سایر حیوانات به صورت کامل اشکال دارد؛ اما خرید و فروش و نگهداری و نقاشی و مجسمه جایز است و ارائه آنها در نمایشگاه هم اشکال ندارد.
نیز درباره عروسک سازی و مجسمه سازی به وسیله دستگاه مخصوص فرمود:
اگر ساخت مجسمه به وسیله دستگاه، مستند به فعل مستقیم انسان نباشد، اشکال ندارد. در غیر این صورت، اشکال دارد.
احکام اقتصادی خانواده،ص۵۸-۶۵.
