اذان (فقه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جملات مخصوص برای اعلام
وقت نماز را
اذان گویند، که به
رسول خدا
وحی شده است.
اذان،
اسم مصدر باب تفعیل
یا
اسمی است که قایم‌مقام ایذان می‌شود
و به‌معنای
اعلام است.
و به همین
معنا در
آیات ۳
سوره توبه و ۲۷
سوره حج و ۴۴
سوره اعراف به‌کار رفته است.
اذان در
اصطلاح شرع، جملات مخصوصی است که در مواردی، از‌جمله اعلام
وقت نماز و به‌عنوان مقدّمه نماز،
تشریع شده است.
از نظر
شیعه و برخی از
اهل‌سنت، این جملات به‌صورت
وحی به‌وسیله
جبرئیل بر
پیامبر عرضه گشت.
امّا مشهور اهل‌سنّت، القای فقرات اذان را در
خواب به
عبدالله‌بن‌زید یا برخی دیگر از
صحابه می‌دانند.
جايگاه اصلی اذان در
فقه، باب
صلات است و از آن به مناسبت در باب‌های
حج،
تجارت و
نکاح نيز سخن رفته است.
مشهور شیعه اذان را دارای ۱۸ جمله می‌دانند:
۱. الله اکبر ۴ بار.
۲. اشهد ان لا اله الاّ اللّه.
۳. اشهد انّ محمّداً رسول‌اللّه.
۴. حیّ‌علی‌الصّلاة.
۵. حیّ‌علی الفلاح.
۶. حیّ علی خیرالعمل.
۷. الله اکبر.
۸. لا‌إلـه إلاّ اللّه.
و بقیه فقرات هر کدام ۲ بار است که جمعا هیجده فقره است.
مشهور اهل‌سنّت، با‌حذف "حیّ علی خیرالعمل" و گفتن یک بار "لا إلـه إلاّ‌اللّه" در آخر اذان، آن را دارای ۱۵ جمله می‌دانند.
آنان جمله «الصلوة خیرٌ مِن النوم» را در اذان
صبح بعد از حیّ علی الفلاح می‌افزایند.
عبارت «أشهد أنّ علیّاً
ولیّ اللّه» گرچه از
روزگاری کهن در میان شیعه متداول بوده است و اکنون
شعار آنان شمرده می‌شود، نزد
علمای شیعه جزئی از اذان محسوب نشده و فقط به استناد
روایتی از
حضرت صادق(علیه السلام)آن را
مستحب دانسته‌اند و
ذکر آن به قصد جزئیّت
جایز نیست.
به قول مشهور، جمله «أشهد أنّ عليّا
ولىّ اللّه» جزء اذان نيست، ليکن از آن جا که
شهادت به
توحید و
نبوّت بدون شهادت به
ولایت کامل نيست، پسنديده و مطلوب است که بعد از جمله «أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه» شهادت به
ولایت امیر المؤمنین و ساير
معصومان عليهم السّلام نيز آورده شود.
جمله «حیّ علی خیرالعمل» نزد
امامیه یکی از جملات اذان است که در
روایت معراج به آن
تصریح شده است
و بر پایه منابع روایی، این فقره در زمان
ابوبکر و
عمر در اذان گفته می‌شد و عمر با این
پندار که این جمله
مردم را از هر کاری به‌سوی
نماز می‌کشاند و از
جهاد باز‌می‌دارد،
دستور داد آن را از اذان
حذف کنند.
اذان به
اذان اعلام و
اذان نماز تقسيم می‌شود.
اذان نماز نيز يا اذان
نماز جماعت است يا اذان
نماز فرادا.
بحثی در
مشروعیّت اذان برای نمازهای
یومیّه اعم از
ادا و
قضا نيست، ليکن در
وجوب و
استحباب آن
اختلاف است، بيشتر
فقها قائل به استحباب آن هستند.
اذان برای غير نمازهای واجب يوميّه، مشروعيّت ندارد، ليکن گفتن آن در
گوش راست
نوزاد در روز
تولد يا پيش از افتادن ناف وی، در
بیابان هنگام
ترس از
جنّیان، در گوش کسی که
چهل روز
گوشت نخورده و نيز در گوش
انسان تندخوی و نيز
حیوان چموش،
مستحب است.
۱.
نیّت (
قصد قربت).
۲. دخول
وقت نماز.
۳-۴.
ترتیب و
موالات بين جملات به معنای فاصله طولانی بين آن‌ها نينداختن
۵_ به
زبان عربی و درست خواند.
۱_ رو به
قبله اذان گفتن.
۲.
وقف بر آخر هر جمله.
۳_فاصله انداختن ميان اذان و
اقامه به دو
رکعت نماز يا
سجده و يا يک گام به جلو برداشتن.
۴_صحبت نکردن بين جملات.
۵_بلند کردن صدا برای
مرد، از
آداب اذان نماز است.
مسافر و کسی که
عجله دارد، می‌تواند جملات اذان را يک بار بگويد. برای
زن نيز
جایز است به
تکبیر و
شهادتین، بلکه تنها به شهادتين اذان بسنده کند.
اذان در اين موارد ساقط است:
۱_برای
قضای نمازهای
یومیّه جز نخستين نمازی که می‌گزارد.
۲_اذان
نماز عصر برای کسی که در روز
جمعه يا
عرفه در
عرفات،
نماز جمعه يا
ظهر را با اذان و
اقامه گزارده و بخواهد ميان آن دو جمع کند.
۳_اذان
نماز عشا در صورت جمع آن با
نماز مغرب برای کسی که شب
عید قربان در
مزدلفه نماز مغرب را با اذان و
اقامه خوانده است.
در اين که سقوط در موارد ياد شده به نحو
عزیمت به معنای
حرمت اذان گفتن است يا
رخصت در
ترک آن،
اختلاف می‌باشد.
بنا بر
قول اول، اذان گفتن در آن موارد جايز نيست.
سقوط به معنای
رخصت در ترک در مورد
قضای نماز به مشهور نسبت داده شده است.
همچنين سقوط اذان در صورت جمع بين دو
نماز ظهر و
عصر و نيز
مغرب و
عشا در غير موارد ياد شده، مورد اختلاف است. قول به سقوط، به مشهور نسبت داده شده است.
اذان و
اقامه از سه کس ساقط است:
۱_کسی که با
نماز جماعتی همراه شود و در آن جماعت اذان گفته شده باشد.
۲_کسی که پس از اقامه نماز جماعت در
مسجد و قبل از بر هم خوردن
صف‌ها، بخواهد
نماز بگزارد. در سقوط آن در غير
مسجد، اختلاف است.
۳_کسی که اذان و اقامه ديگری را
حکایت کرده يا شنيده است.
در اين که سقوط در موارد فوق به نحو
عزیمت است يا
رخصت، اختلاف است.
حکايت اذان يعنی بازگو کردن هر جمله از آن همراه با
مؤذّن،
مستحب است.
در
مفهوم و
حکم آن اختلاف است. برخی آن را به دو بار تکرار
شهادتین افزون بر دو بار نخست، بعضی به تکرار هر جمله از اذان افزون بر آنچه در
شرع معيّن شده و بعضی ديگر به تکرار شهادتين با
صدای بلند پس از ادای آن به طور
آهسته، تعريف کرده‌اند.
در حکم آن نيز از حيث
کراهت و حرمت، اختلاف است؛ هر چند در
حرمت آن، در صورت گفتن به قصد
مشروعیّت، اختلافی نيست.
در مورد جمله «الصّلاة خیرٌ من النوم:
نماز از
خفتن بهتر است»
اهل‌سنّت گفته‌اند:
بلال هنگام اذان، این فقره را افزود و
پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیز تأیید کرد
،
ولی امامیه معتقد‌است که این
فقره در زمان پیامبر نبوده؛ بلکه در زمان
عمر به اذان افزوده شده است.
و در
روایتی که
مالک در
موطّأ نقل کرده نیز این مطلب
تأیید می‌شود.
گفتن جمله «الصّلاة خير من النّوم» به جای جمله «حىّ علی خير العمل» است که
اهل سنّت در اذان دوم
نماز صبح می‌گويند. جمله ياد شده،
بدعت و گفتن آن به
قصد مشروعيّت
حرام و بدون قصد آن، مورد اختلاف است.
به قول
مشهور، گرفتن
مزد بر اذان
حرام است، ليکن پرداخت
حقوق از
بیت المال به
اذان‌گو جایز است.
اذان و اقامه برای نمازهای پنج‌گانه –
ادا باشد یا
قضا، در
حضر باشد یا در
سفر، در سلامتی باشد یا در بیماری، برای کسی که
نماز جماعت می‌خواند یا
فرادا، برای
مردان و
زنان – بدون اشکال
مستحب مؤکد است، حتی بعضی (از فقها) آن دو را واجب دانسته‌اند و اقوی آن است که آن دو درهرحال؛ مستحب می‌باشند هرچند ترک اذان و اقامه موجب محرومیّت از
ثواب فراوانی است.
اذان نماز عصر و نماز عشا اگر با نماز ظهر و مغرب به‌صورت جمع (با هم) خوانده شوند ساقط می‌شود. و فرقی بین مواردی که جمع‌کردن آن‌ها مستحب است مثل نماز عصر
روز جمعه و نماز عصر روز عرفه و نماز عشای شب عید قربان در
مشعرالحرام - چون در این سه جا مستحب است بین دو نماز مذکور جمع شود - و بین غیر این موارد نیست.
جدا خواندن دو نماز – که مقابل جمع نمودن آن‌ها است – با فاصله زمانی بین آن‌ها و بنابر اقوی با خواندن
نافله یومیه بین آن‌ها تحقق پیدا می‌کند، بنابراین با خواندن نافله نماز عصر بین ظهر و عصر و نافله مغرب بین نماز مغرب و عشا، جدا شدنی که موجب ساقط نشدن
اذان است تحقق پیدا می‌کند.
و بنابر اقوی سقوط اذان در حال جمع در نماز عصر روز عرفه و نماز عشای شب عید در مشعرالحرام «
عزیمت» است؛ یعنی گفتن اذان مشروع نیست پس گفتن آن به‌قصد مشروعیت، حرام می‌باشد و بنابر
احتیاط (واجب) در هر موردی که نمازها جمع خوانده می‌شوند باید اذان ترک شود.
اذان و اقامه در مواردی ساقط می‌شوند: از آن جمله:
۱- کسی که به نماز جماعتی برسد که برای آن، اذان و اقامه گفته‌اند، گرچه این شخص اذان و اقامه‌شان را نشنیده و وقت گفتن آن‌ها حاضر نبوده است.
۲- کسی که در
مسجدی نماز بخواند که در آن مسجد نماز جماعت، خوانده شده و هنوز جماعت، متفرّق نشده است؛ خواه به‌قصد نماز جماعت آمده باشد یا نه و خواه
امام جماعت شود یا
ماموم و یا فرادا بخواند؛ بنابراین اگر جماعت، متفرّق شده یا از نماز و تعقیبات آن اعراض کرده (فارغ شده) باشند – هرچند که هنوز در آنجا باشند - اذان و اقامه از او ساقط نمی‌شود. چنان که اگر جماعت قبلی بدون اذان و اقامه برگزار شده باشد – و لو به این جهت که اذان و اقامه دیگری را شنیده و به آن اکتفا کرده باشند - اذان و اقامه (از این شخص تازه‌وارد) ساقط نمی‌شود. و همچنین اذان و اقامه از این شخص درصورتی‌که نماز جماعت از جهت آن‌که امام جماعت
عادل نبوده و مامومین هم آن را می‌دانسته‌اند و یا به جهت دیگری
باطل باشد، ساقط نمی‌شود. و همچنین درصورتی‌که جای نماز جماعت با جای خواندن نماز این شخص،
عرفاً یکی نباشد اذان و اقامه ساقط نمی‌شود، مثل اینکه یکی داخل مسجد باشد و دیگری پشت‌بام آن، یا یکی خیلی از جای دیگری دور باشد. و آیا این حکم، اختصاص به مسجد دارد یا در غیر مسجد هم جریان دارد؟ مورد اشکال است، بنابراین احتیاط (واجب) این است که درهرحال، چه در مسجد و چه در غیر آن (با شرایط مذکور)، اذان و اقامه گفته نشود، بلکه بعید نیست که حکم سقوط، اختصاص به مسجد نداشته باشد و همچنین باید در جایی که نماز این شخص و جماعت، هر دوشان ادایی نباشد به اینکه یکی یا هر دوی آن‌ها نماز قضا باشد – چه از خود یا از دیگری، تبرعاً یا استیجاری – احتیاط ترک نشود (اذان و اقامه گفته نشود). و همچنین است (که باید احتیاط ترک نشود) در جایی که دو نماز وقتشان یکی نباشد، مثل اینکه نماز جماعتی که قبلاً خوانده شده نماز عصر بوده و این شخص می‌خواهد نماز مغرب بخواند. و در اینگونه موارد مشکل، اگر اذان و اقامه را به
قصد رجاء بگوید اشکالی ندارد.
اذان دوم در روز جمعه بدعت و
حرام است، و آن اذانی است که مخالفین بعد از اذانی که وظیفه است می‌گویند، و گاهی به آن،
اذان سوم گفته می‌شود و شاید به این حساب باشد که نسبت به اذان و اقامه سوم است، یا سومین اذان نسبت به
اذان اعلام و
اذان نماز است، یا سومین اذان به اعتبار اذان صبح و ظهر است. و ظاهر این است که آن، غیر
اذان عصر است.
اذان و اقامه ساقط می‌شوند اگر از مثل
رادیو بشنود به شرطی که به طور مستقیم پخش شوند. و اگر از ضبط‌صوت‌ها پخش شوند به شنیدن آن‌ها ساقط نمی‌شوند.
مستحب است گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ او (مولود).
۱- در نماز میّت اذان و اقامه نیست.
۲- در نماز
عید فطر و
عید قربان، اذان و اقامه نیست. البته مستحب است که مؤذن سه مرتبه بگوید: «الصلاة».
۳-
نماز استسقاء، اذان و اقامه ندارد، بلکه
مؤذّن عوض آن‌ها سه مرتبه «الصلاة» می‌گوید.
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام،ج۱، ص ۳۲۷-۳۳۰. •
دانشنامه موضوعی قرآن. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی
