سوره انعام
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اَنْعام، نام ششمین
سوره از
قرآن مجید، دارای ۲۰ واحد موضوعی (
رکوع)، ۱۶۵ (یا ۱۶۶ یا ۱۶۷)
آیه، ۸۶۰۳
کلمه و ۱۲۲۵۴
حرف است.
این سوره از عهد نزول قرآن تاکنون با نام و عنوان دیگری جز «انعام» خوانده نشده است.
این نامگذاری شاید از آن رو باشد که احوال انعام در این سوره به تفصیل آمده است
و نیز از آن رو که از مجموع ۳۲ بار کاربرد کلمه انعام در قرآن کریم، ۶ بار آن در این سوره است، و این میزان دو برابر حداکثر تکرار این کلمه در دیگر سوره‌هاست. حتی در آیه ۱۳۸ این سوره کلمه انعام دوبار به کار رفته است.
منظور از انعام - بنابر توضیح مندرج در همین سوره - چارپایان اهلی،
گوسفند و
بز و
شتر و
گاو است
که مسائل
حلال و
حرام مربوط به بهره‌برداری از آنها در عهد جاهلیت، میدانی برای جعل احکام و
بدعت گذاری در
شریعت ابراهیم (علیه‌السلام) پدید آورده بود.
سوره انعام، پنجمین سوره از مجموعه «سَبع طُوَل» (۷ سوره طولانی آغاز مصحف شریف) است
که در ترتیب
تلاوت پس از مائده و پیش از
اَعراف جای دارد، و در ترتیب مشهور نزول، پنجاه و پنجمین سوره است که پس از
حِجر و پیش از
صافّات نازل شده است.
دیگر روایات ترتیب نزول سوره‌ها، ردیفهای ۴۳ تا ۸۱، و برخی ۹۰ و ۹۱، و حتی ۱۱۳ را به این سوره اختصاص داده‌اند
که ردیف اخیر به وضوح از
مدنی بودن سوره - برخلاف مشهور - حکایت دارد.
«
انعام» یعنی
احشام و
چهارپایان.
خداوند در بخش‌هایی از
آیات ۱۳۶ تا ۱۴۴ عقاید و رسوم و
سنت‌های جاهلی درباره
گاو و
گوسفند و
شتر و
بز و
قربانی و
گوشت آن را بیان کرده و خواسته است عقاید انحرافی آنان درباره این
حیوانات را اصلاح کند. واژه «انعام» در این سوره بیش از هر
سوره دیگر (شش بار) به کار رفته است. احکام و مسائل مربوط به چهارپایان طی پانزده
آیه (۱۳۶ - ۱۵۰) به طور مشروح بیان شده است. با این نامگذاری، توجه انسان‌های متفکر را به جهان شگفت‌انگیز حیواناتی جلب می‌کند که منافع و برکات فراوانی برای
بشر دارند؛ لذا به سوره انعام نامگذاری شده است.
غرضی که این سوره در مقام ایفای آن است همان
توحید خدای تعالی است، البته
توحید به معنای اعم و این که برای
انسان پروردگاری است که همان او
پروردگار تمام عالمیان است، از او است ابتدای هر چیز، و به سوی او است بازگشت و انتهای هر چیز، پروردگاری که به منظور
بشارت بندگان و
انذار آنان پیامبرانی فرستاد و در نتیجه بندگانش به سوی
دین حق او هدایت شدند.
این است اجمال آن چیزی که این سوره در مقام اثبات آن است، زیرا بیشتر آیاتش به صورت استدلال بر ضد
مشرکان و مخالفان توحید و
نبوت و
معاد است.
بدین سان، تلاش همیشگی
قرآن برای اصلاح عقیده انسان به ویژه درباره
الوهیت و
عبودیت، در این سوره متجلی است و در این راستا به مسائلی از قبیل توحید، نبوت، معاد، احتجاج با مشرکان و برخی وظایف شرعی و
محرمات دینی نیز پرداخته است.
سوره انعام را از دیرباز
علما سوره‌ای تماماً مکی دانسته‌اند که یکجا و در یک نوبت در
مکه نازل شده است
در عین حال، همواره ۳ یا ۶ یا ۹
آیه یا بیشتر را از مواضع مختلف سوره استثنا کرده، و بر مدنی بودن نزول آن آیات نیز به موجب
روایات مأثور از
صحابه و
تابعین تأکید داشته‌اند، چنانکه گویی در این میان تعارضی نمی‌دیده‌اند.
حتی
سیوطی سخن
ابن حصّار را دایر بر تردید در نزول یکپارچه سوره با قاطعیت رد می‌کند.
برپایه سیاق آیات و با استمداد از ماحصل‌ِ قراین و امارات داخلی و خارجی، و با مقایسه آیات متحدالمضمون سوره انعام با آیات سوره‌های قطعاً مدنی از نظر اجمال و تفصیل، ممکن است بتوان نتیجه گرفت که سوره انعام از آن‌جا که آیات آغازین آن
در آستانه مهاجرت
رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) به مدینه در مکه نازل شده است، همچنانکه معمول صحابه و کاتبان
وحی بوده است،
با عنوان مکی در الواح و اذهان ثبت شده، سپس در مدینه قسمت به قسمت در خلال نزول قسمتهای مختلف دیگر سوره‌های مدنی به تدریج نازل شده است و ظاهراً در آستانه
فتح مکه به صورت سوره‌ای کامل درآمده است
چنانکه
فخرالدین رازی حدیثی از اَنَس آورده است که از محتوای آن چنین برمی‌آید که رسول‌اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) کامل شدن سوره انعام را مژده‌ای برای فتح مکه تلقی کرده‌اند.
بخشی از مستندات آنچه گفته شد، این است که علاوه بر تشابه و تقارب فراوان سبک و اسلوب بیان آیات در سوره انعام با سوره‌های مدنی،
دو آیه ۱۳۸ و ۱۳۹ انعام تفصیلی است برای جواب اجمالی در آیه ۱۰۳ سوره مائده به سؤال جمعی از
مسلمانان عبارت «وَ قَدْ فَصَّل‌َ لَکم‌ْ ماحَرَّم‌َ عَلَیکم‌ْ اِلاّ ما اضْطُرِرْتُم‌ْ اِلَیه‌ِ»
آشکارا ناظر بر آیه ۳ سوره مائده است که باید پیش از آن نازل شده باشد؛ و دو آیه ۱۶۴ و ۱۶۵ انعام تفصیلی از اجمال آیه ۴۸ مائده‌اند، و طبعاً پس از آن نازل شده‌اند. همچنین، از میان ۹ موضع که در قرآن کریم عنوان «حنیف» برای
حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) ذکر شده، تنها در سوره انعام وجه تلقیب آن حضرت به این
لقب به تفصیل آمده است
و قاعدتاً این آیات باید پس از دیگر آیات مدنی‌ِ مربوط به آن
نازل شده باشند.
با مطالعه تطبیقی قرآن و
سیره، و با استفاده از روایات تفسیری و اسباب نزول که در پرتو این مطالعه جایگاه خود را باز می‌یابند،
نیز می‌توان به قراین و شواهد فراوان دیگری دست یافت.
۱- اگر در سیاق
آیات این
سوره ، دقت شود معلوم مى گردد كه سیاق همه واحد و همه به هم متصل و مربوطند، و خلاصه در بین آنها چیزى كه دلالت كند بر اینكه
آیات آن جدا جدا نازل شده به نظر نمى رسد، و این خود دلیل بر این است كه این
سوره همین طور كه هست یك مرتبه نازل شده ، و نیز بدست مى آید كه این
سوره در
مکه نازل گردیده ، به دلیل اینكه در همه و یا بیشتر آیات آن روى سخن با مشركین است .
۲- مفسرین و راویان حدیث هم بر این معنا اتفاق دارند، مگر در شش
آیه كه از بعضى از مفسرین نقل شده كه گفته اند در
مدینه نازل شده ، و آن شش
آیه عبارت است از
آیه (( و ما قدروا الله حق قدره ))
آیه ۹۰ تا ۹۳ و
آیه (( قل تعالوا اتل ما حرم ربكم علیكم ))
آیه ۱۵۰ تا ۱۵۳ .
۳- بعضى هم گفته اند كه تمامى آن مكى است مگر دو
آیه و آن دو عبارتند از
آیه (( قل تعالوا اتل )) و
آیه بعدش .
۴- بعضى دیگر گفته اند: سوره انعام تمامیش در
مکه نازل شده مگر دو آیه كه در
مدینه و در باره مردى از
یهود كه گفته بود: (( ما انزل الله على بشر من شى ء... )) نازل شده است .
۵- عده اى دیگر گفته اند كه همه آن مكى است مگر یك
آیه، و آن
آیه (( و لو اننا نزلنا الیهم الملائكة ... )) است كه در
مدینه نازل شده .
۷. از
ائمه اهل بیت (علیهم السلام ) و همچنین از ابى و عكرمه و قتاده روایت شده كه این
سوره تمامیش در
مکه نازل شده است .
۱. این سوره ۱۶۵ آیه به عدد کوفی، ۱۶۶ آیه به عدد بصری و شامی، ۱۶۷ آیه به عدد حجازی، ۳۸۵۰ یا ۳۲۵۰
کلمه و ۱۲۲۵۴ یا ۱۲۲۴۰
حرف دارد.
۲. در ترتیب نزول، پنجاه و پنجمین سوره است که پیش از
سوره صافات و پس از
سوره حجر نازل شد و در
مصحف شریف، ششمین سوره است.
۳. از
سور مکی است؛ به جز نه آیه که در
مدینه نازل شد. در برخی
روایات آمده است که آیات سوره انعام یکجا و به طور مجموع نازل شد؛ در این صورت، همه آیات این سوره مکی است.
۴. بر اساس ترتیب مصحف شریف ششمین سوره است.
۵. از
سور جمعی النزول،
مشیعة النزول و
سبع طوال شمرده می‌شود.
۶. چهارده آیه ناسخ و منسوخ دارد.
سوره انعام، طولانی‌ترین سوره از مجموعه ۵ سوره‌ای «
حامدات»
با حجمی تقریباً برابر با مجموع ۴ سوره دیگر است. ابن ابی اصبع (ه م) این ۵ سوره را که با «اَلْحَمْدُلِلّه‌ِ» آغاز شده‌اند، همراه با دو
سوره فرقان و
ملک که با «تَبارَک‌َ الَّذی» آغاز شده‌اند، قرینه‌ای برای مجموعه ۷ سوره‌ای «مسبّحات» به شمار آورده است.
سوره انعام که اعلامیه جامع عقیده و شریعت
اسلام است،
مشتمل است بر مقدمه و خاتمه‌ای بسیار همانند آغاز و انجام یک خطابه مهم و طولانی
سراسر این سوره اعلام مواضع، القای مواعظ، تذکار توصیه‌ها، و پاسخ به
شبهات و اشکالات مخالفان است که از جانب
خدای زمین و
آسمان با اسلوب ویژه بیان آخرین کتاب آسمانی خطاب به خاتم پیامبران
با توجه به ویژگیهای آن حضرت صادر شده است، تا وی به عنوان نخستین اسلام آورنده
آن را به جهانیان ابلاغ کند.
تکرار ۴۴ بار امرِ «قُل‌ْ» در این سوره - که دو برابر حداکثر کاربرد این تعبیر در دیگر سوره‌هاست - و تکرار متناوب آن، دوبار در یک آیه در ۶ موضع از سوره، و حتی ۴ بار در یک آیه
تأکیداتی پیاپی بر زیر مجموعه‌های بیانی سوره است و می‌تواند نشانگر شمار تقریبی مواضع اساسی اعلام شده در سوره انعام بوده باشد.
در مقدمه، با ایجازی بی‌نظیر، تمامی اسلام در برابر تمامی
کفر تعریف می‌شود
آنگاه به شیوه‌های اصلی دشمنان اسلام که عبارت از اعراض و تکذیب و استهزاست، می‌پردازد
و قوم عرب را که هرگز از نظر تمکن و امکانات به پای اقوام هلاک شده پیشین نمی‌رسند، تلویحاً به عذاب استیصال تهدید می‌کند.
در خاتمه، آخرین فرستاده خدا از جانب او مأمور می‌شود که
دین مبین اسلام را همان آیین حنیف ابراهیم (علیه‌السلام) و «صراط مستقیم» و تنها دین خدا و تنها پشتیبان و پشتوانه و برنامه زندگی انسان - که با هیچ یک از انواع
شرک و الحاد سرِ سازگاری ندارد و جامع
عقیده و طریقت و شریعت است - معرفی کند و خویشتن را «اول المسلمین» بخواند
و تأکید کند بر اینکه بندگی و وابستگی و فرمانبری‌ِ بدون چون و چرا، جز خدای یکتا را - که خدای همه کس و همه چیز است - سزاوار نیست.
انسان هر چه کند به خود می‌کند و البته سرانجام، به هر راه و بیراهه که برود، به پیشگاه خدای سبحان خواهد پیوست و او درباره همه چیز و همه کس داوری نهایی خواهد کرد
هموست که اقوام مختلف
بشر را
نسل اندر نسل، در این سوی و آن سوی جهان جایگزین می‌گرداند و بالا و پایین می‌نشاند، تا جهان پهندشت آزمون انسان گردد؛ هموست که پیگیر و سختگیر، و البته آمرزنده و مهربان است.
در متن سوره، با دقت در توالی مضامین و تأمل در روند بیان آیات سوره، دو نقطه اوج سخن و دو قله بیانی شاخص جلب توجه می‌کند. در نیمه اول، گفت‌وگوی حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) در زادگاهش، در دوران نوجوانی
با
بت‌پرستان و
ستاره‌پرستان و
ماه و مهر پرستان آمده است
که به اعلام موضع صریح وی در برابر مشرکان آن روزگار - که شعار آیین حنیف گردید
- و جبهه‌گیری و تهدید مخالفان، و سرانجام، پیروزی و سرفرازی آن حضرت انجامید.
خداوند متعال، به دنبال بیان این داستان، با حذف قسمتهایی که در دیگر سوره‌ها آمده است، از پذیرش در خواست آن حضرت مبنی بر پیشوا گردانیدن فرزندانش
و پیامبری
اسحاق و
یعقوب و دیگر
نوادگان ابراهیم (علیه‌السلام) یاد می‌کند، و به همین مناسبت، جامع‌ترین فهرست دربردارنده نامهای پیامبران را - با ابراهیم (علیه‌السلام) ۱۷ نام - در این قسمت از سوره می‌آورد
آنگاه، حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) را به عنوان وارث و جانشین همه آن پیامبران الهی و راهنمایان صراط مستقیم، مخاطب قرار می‌دهد و او را موظف می‌گرداند تا به جهانیان اعلام کند که هیچ گونه چشمداشتی در برابر ادای
رسالت ندارد، و دعوت او به اسلام به هیچ وجه دارای جنبه ملی و قومی نیست، و مخاطب او همه جهانیانند.
در نیمه دوم، دین سازیها و
بدعت گذاریهای
عهد جاهلیت در
احکام حرام و حلال مربوط به استفاده‌های گوناگون از حیوانات اهلی (انعام) گزارش می‌شود و ضمناً پاسخ اجمالی خداوند به پرسش مسلمانان راجع به محرمات دوران جاهلیت
تفصیل داده می‌شود، و پیروی از احکام جاهلیت، همگامی با شیطان قلمداد می‌گردد
بالحنی کوبنده، گمراه کنندگان - به سبب ستمی که بر جامعه بشری روا می‌دارند - مورد نکوهش و سرزنش قرار می‌گیرند، و بر ضرورت و لزوم توصیه و سفارش شارع مقدس در تشریع احکام تأکید می‌شود
و بر معدود و محدود بودن محرمات الهی که حریم آنها همواره باید رعایت بشود، مجدداً تأکید می‌رود
به مناسبت، از محرمات ویژه
بنی اسرائیل یاد می‌شود
و سپس، ضمن فیصله بخشیدن به بعضی کشمکشهای دیرینه، حلال و حرامهای اساسی و سفارشهای بنیادین آیین اسلام در تمامی زمینه‌های زندگی انسان آورده شده است.
مباحث اصول عقاید، توحید و نبوت و معاد، نیز از آغاز تا انجام، زمینه و پایه همه گفت‌وگوهاست؛ چنانکه بعضی از مفسران، اصول دین به ویژه
توحید را محور اصلی بیان در سوره انعام دانسته‌اند
و مشایعت ۷۰ هزار
فرشته را نیز با محتوای سوره مربوط، و دلیلی بر غایت جلالت علم اصول دین و ضرورت و فوریت
علم آن گرفته‌اند.
وجوه تناسب و ارتباط سوره انعام با سوره‌های قبلی و بعدی آن در ترتیب جاودانه قرآن مجید از فحوای آنچه گذشت، قابل دریافت است. بعضی از مفسران نیز وجوه مناسبت سوره انعام را با سوره مائده با تفصیلی قابل مطالعه بیان کرده‌اند.
گفتنی است که از طریق بعضی روایات
به شهرت پیوسته است که در سوره انعام ۷۰ مرتبه لفظ جلاله «اللّه» وارد شده، و عملاً این مسأله در غالب اذهان با مشایعت سوره انعام توسط ۷۰ هزار فرشته به هنگام نزول آن، ارتباط تام یافته است. باید دانست که رقم قید شده در روایات تقریبی است و شمار دقیق ورود
لفظ جلاله در این سوره مبارکه ۸۷ بار است که شصتمین و شصت و یکمین مورد آن در کنار هم بدون فاصله قرار گرفته‌اند.
این پدیده در سراسر قرآن کریم تنها در سوره انعام دیده می‌شود؛ از این رو، از قدیم‌الایام، به هنگام تلاوت سوره انعام توصیه می‌شده، و در مجالس «ختم انعام» مرسوم بوده است که در این موضع از سوره بین
قرائت دو لفظ جلاله به
دعا و
مناجات و طلب حاجات می‌پرداخته‌اند، و این یکی از ۵ موضع است که برای دعا و طلب
حاجت ضمن ختم سوره مبارکه انعام در نظر گرفته شده است.
دستور یک
نماز ۴
رکعتی، متضمن ختم انعام در حال نماز، نیز وارد شده است.
در فضیلت تلاوت سوره «انعام» روایات بسیارى رسیده که تعدادى از آنها را نقل مى کنیم
:
۱ ـ «
ابی بن کعب» از
پیامبر(صلى الله علیه وآله) چنین نقل مى کند: سوره «انعام»، یکباره بر من نازل شد. هفتاد هزار
فرشته آن را بدرقه مى کردند، در حالى که شعار
تسبیح و
حمد خداوند بر زبان آنان جارى بود. کسى که آن را قرائت کند آن هفتاد هزار
فرشته، به عدد هر
آیه اى از این
zwnj؛، البرهانسوره، هر روز و شب بر او درود مى فرستند.
۲ ـ «
جابر بن عبداللّه انصاری» از
رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل مى کند: کسى که سه
آیه اول سوره «انعام» تا «وَ یَعْلَمُ ما تَکْسِبُونَ» را تلاوت کند، خداوند چهل هزار
فرشته را موکّل او مى کند که
ثواب عبادتى همانند
عبادت آنها را تا روز
قیامت براى او بنویسند...
۳ ـ «
ابو بصیر» از
امام صادق(علیه السلام) نقل مى کند: سوره «انعام» یک باره نازل شده، هفتاد هزار
فرشته آن را بدرقه مى کردند و احترام و تعظیم مى نمودند; چرا که در هفتاد موضع آن نام خ
دا آمده است، اگر مردم فضیلتى که در قرائت آن است را مى دانستند، هرگز آن را ترک نمى کردند.
سپس اضافه فرمود: کسى که حاجتى نزد
خداوند داشته باشد و بخواهد به اجابت برسد، مى بایست چهار
رکعت نماز بخواند با
سوره حمد و انعام و پس از قرائت
نماز بگوید:
«یا کَرِیمُ، یا کَرِیمُ، یا کَرِیمُ، یا عَظِیمُ، یا عَظِیمُ، یا عَظِیمُ، یا أَعْظَمُ مِنْ کُلِّ عَظِیم، یا سَمِیعَ الدُّعاءِ، یا مَنْ لا تُغَیِّرُهُ الأَیّامُ وَ اللَّیالِی، صَلِّ عَلى
مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ ارْحَمْ ضَعْفِی وَ فَقْرِی وَ فاقَتِی وَ مَسْکَنَتِی فَإِنَّکَ أَعْلَمُ بِها مِنِّی وَ أَنْتَ أَعْلَمُ بِحاجَتِی، یا مَنْ رَحِمَ الشَّیْخَ یَعْقُوبَ حِینَ رَدَّ عَلَیْهِ یُوسُفَ قُرَّةَ عَیْنِهِ، یا مَنْ رَحِمَ أَیُّوبَ بَعْدَ طُولِ بَلائِهِ، یا مَنْ رَحِمَ
مُحَمَّداً وَ مِنَ الْیُتْمِ آواهُ وَ نَصَرَهُ عَلى جَبابِرَةِ قُرَیْش وَ طَواغِیتِها وَ أَمْکَنَهُ مِنْهُمْ، یا مُغِیثُ، یا مُغِیثُ، یا مُغِیثُ».
این را مرتباً تکرار مى کنى به کسى که جان من در اختیار اوست سوگند! اگر
خدا را این چنین بخوانى، سپس هر حاجتى دارى از
خدا طلب کنى،
خداوند همه آنها را به تو خواهد داد!
احکام فقهی بیان شده در این سوره:
۱.
حرمت گوشت
میته؛
۲. حرمت خوردن
خون؛
۳. حرمت گوشت حیوان ذبح شده بدون ذکر نام
خدا؛
۴.
حکم اضطرار (چیزهایی که مواقع اضطرار، خوردن آنها
مباح و
حلال می‌شود).
محتوا و مباحث مهم سوره انعام:
۱. احکام انعام و چهارپایان؛
۲. توحید و
صفات خدا؛
۳.
وحی، نبوت و
رسالت؛
۴. معاد،
حشر و نشر،
ثواب و
عقاب؛
۵. داستان
حضرت ابراهیم علیه‌السّلام و مناظرات عقلی او با
ملحدان؛
۶. توصیه‌های عقیدتی، اخلاقی، اجتماعی و….
(۱) قرآن کریم.
(۲)
محمود آلوسی، روح المعانی، به کوشش
محمود شکری
آلوسی، بیروت، ۱۳۷۲ق.
(۳) عبدالرحمان ابن جوزی، فنون الافنان، به کوشش
محمد ابراهیم سلیم، قاهره، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۴) اسماعیل ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۷۰م.
(۵) عبدالملک ابن هشام، السیرة النبویة، قاهره، ۱۳۷۵ق.
(۶)
احمد اندرابی، الایضاح فی القراءات، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
(۷) هاشم بحرانی، البرهان، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۸) ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
(۹) عبدعلی حویزی، نورالثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، المطبعة العلمیه.
(۱۰) علی خازن، لباب التأویل، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۱)
محمد عزت دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۲م.
(۱۲)
محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۱۳)
محمد رشید رضا، تفسیر المنار، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۴)
محمد زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش جمال
حمدی ذهبی و ابراهیم عبدالله کردی، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۵) علی سخاوی، جمال‌القراء، به کوشش علی حسین بواب، قاهره، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷م.
(۱۶) سیوطی، الاتقان، به کوشش
محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/ ۱۹۶۷م.
(۱۷) سیوطی، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر
احمد عطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۱۸) سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
(۱۹) محمدحسین طباطبایی، المیزان، بیروت، ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۱م.
(۲۰) فضل طبرسی، مجمع البیان، قم، ۱۴۰۳ق.
(۲۱)
محمد عیاشی، التفسیر، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، تهران، ۱۳۸۰ق.
(۲۲) فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه.
(۲۳)
محمد فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز، به کوشش محمدعلی نجار، قاهره، ۱۳۸۳ق.
(۲۴)
محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، ۱۹۶۵م.
(۲۵) سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
(۲۶)
احمد مصطفی مراغی، تفسیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۲۷) عبدالله یافعی، الدر النظیم، به کوشش عبدالحمید
احمد حنفی، قاهره.
دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره أنعام»، ج۱۰، ص۴۰۶۸. فرهنگ‌نامه فارسی علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «سوره انسان».
