حارث ‌بن عبدالله همدانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حارث ‌بن عبدالله همْدانی، تابعی کوفی و از اصحاب حضرت علی علیه‌السلام بود.

---

نَسَب کامل وی حارث ‌بن عبدالله‌بن کعب‌ بن اسدبن خالد (یخلُد)بن حوث است. نام او را حرث نیز ضبط کرده‌اند. در برخی منابع نام پدر وی عبید آمده است.
کنیه حارث، ابوزهیر بود.
چون فقط یک چشم داشت به اَعوَر شهرت یافت.

---

در منابع، گاه از حارث اعور، بدون ذکر نام پدرش، یاد شده که موجب گردیده است برخی رجالیان او را حارث‌ بن قیس، برخی حارث‌ بن عبدالله و برخی حارث ‌بن غیث بدانند، هر چند که به ظن قوی حارث اعور همان حارث‌ بن عبدالله اعور است.

---

حارث به شاخه حوث از قبیله هَمدان منسوب است. برخی نیز او را خارَفی( خارِفی )دانسته‌اند،
که ظاهرآ تصحیف حوثی استچه، خارف تیره دیگری از قبیله همدان است. نسبت خارفی در برخی منابع رجالی شیعی به حالقی یا حالفی تصحیف شده است. مزّی به خطا، از یحیی‌بن معین نقل کرده است که برخی اصل حارث را نه از همْدان بلکه از ایران می‌دانستند، زیرا در تاریخ یحیی‌ بن معین این مطلب درباره مُرّه همدانی گفته شده است. مدرسی طباطبائی نیز، بر مبنای همین خطا، چنین نتیجه گرفته که ذکر حارث در کتاب تاریخ جرجان حمزةبن یوسف سهمی با نسبت جرجانی، تحریف نسب او (حوثی) بوده است.

---

قبیله همدان از قبایل یمنی بودند که پس از تأسیس شهر کوفه در سال ۱۷ هجری به این شهر کوچانده شدند و در آنجا سکنا گزیدند؛ ازاین‌رو، تا پیش از این زمان، اطلاعی از سوانح حیات حارث در اختیار نداریم.

---

ابن سعد نام حارث را در طبقه نخست تابعین کوفه آورده است.

---

حارث از امیر مؤمنان علی علیه‌السلام، عبدالله ‌بن مسعود و زیدبن ثابت حدیث نقل کرده است. ابواسحاق سَبیعی همْدانی، ضحاک‌بن مزاحم، عامر شَعْبی، عطاءبن ابی‌رباح و سعیدبن عمرو (برادرزاده حارث) از او حدیث نقل کرده‌اند.
در منابع اهل سنت گفته شده است که امام حسن و امام حسین علیهماالسلام از حارث اعور درباره احادیث پدرشان سؤال می‌کردند. ابن شاذان به نقد این گزارش‌ها پرداخته است. به‌علاوه، طوسی نام حارث را در میان اصحاب امام حسن علیه‌السلام نیز آورده است. در تفسیر فرات کوفی نیز روایتی از وی به نقل از امام حسین علیه‌السلام آمده است.

---

حارث از اصحاب خاص امام علی علیه‌السلام و از نخستین بیعت‌ کنندگان با وی در مدینه بوده و آن حضرت وی را در زمره ده یار معتمد خود برشمرده است. ابن ‌قتیبه نیز نام حارث را در صدر اسامی شیعیان آورده است. از او به عنوان پرچمْدارِ (صاحب رایه) علی علیه‌السلام نیز یاد شده است.
همچنین گفته‌اند که حضرت علی هنگام فرا خواندن لشکریان خود، از حارث می‌خواست که آنان را فرا بخواند.

---

حارث محبت و علاقه ویژه‌ای به علی علیه‌السلام داشته تا جایی که ابن‌ حِبّان او را از شیعیان تندرو دانسته است. در منابع شیعی گزارش گفتگوی وی و علی علیه‌السلام در این باره نقل شده است.
براساس روایتی، حارث محبت و شیفتگی فراوان خود را به حضرت علی ابراز کرده و حضرت نیز در پاسخ فرموده است: «هر بنده‌ای که مرا دوست داشته باشد در هنگام مرگ مرا به گونه‌ای که دوست دارد، می‌بیند و کسی که مرا دشمن بدارد، در هنگام مرگ مرا به گونه‌ای که دوست ندارد، می‌بیند». سیداسماعیل‌بن محمد حِمیری این مضمون را به شعر درآورده است.
این روایت و ابیات «سیدحمیری» در میان شیعیان رواج بسیاری دارد و در موضوع دیدار شیعیان با امیرالمؤمنین و اهل بیت علیهم‌السلام به هنگام احتضار، به آن استشهاد می‌شود.

---

برخی منابع رجالی اهل سنت، حارث را در شمار ثقات آورده‌اند، اما برخی وی را ضعیف دانسته و در وثاقتش تردید کرده‌اند.

---

۱۰.۱ - دیدگاه عامر بن شراحیل

مهم‌ترین عامل جرح حارث، عبارات عامربن شراحیل شعبی، تابعی معاصر حارث، است که با این‌که از حارث روایت کرده، تأکید نموده که وی کذاب است. چنان‌که گفته شده بخاری و مسلم‌بن حجاج، به دلیل طعن شعبی بر حارث، روایات او را نیاورده‌اند.
درباره این‌گونه اظهارنظرهای شعبی و در عین حال نقل روایت او از حارث، توجیهاتی آورده‌اند، از جمله این‌که حارث در نقل دروغ نمی‌گفته بلکه «عقاید نادرست» داشته یا این‌که در سخنان روزمره دروغ می‌گفته اما در نقل حدیث راستگو بود یا این‌که به سهو دروغ می‌گفته است نه به عمد.
گفتنی است که شعبی، عثمانی‌ مذهب و با عقیده به امامت علی علیه‌السلام و حتی موالات آن حضرت مخالف بوده است.

۱۰.۲ - دیدگاه ابن عبد البر

ابن عبد البر تصریح کرده که از حارث دروغی گزارش نشده است، اما وی به سبب محبت شدیدش به حضرت علی و تفضیل او بر دیگران، مورد ملامت بوده و از همین‌رو شعبی او را تکذیب کرده، چرا که شعبی معتقد به تفضیل ابوبکر بوده و او را اولین ایمان‌ آورنده به پیامبر اکرم می‌دانسته است. عبدالعزیزبن محمد حسینی غماری، از علمای معاصر مراکش، دو کتاب الباحث عن علل الطعن فی الحارث (قم ۱۴۲۰) و بیان نَکث الناکِث المُتَعَدی بتضعیف الحارث (قم ۱۴۲۰) را در اثبات وثاقت حارث اعور و رد شبهات وارد شده در این باره نگاشته است.

۱۰.۳ - دیدگاه ذهبی

ذهبی از حارث با عناوینی چون علامه، فقیه، امام و کثیرالعلم یاد کرده است.

---

حارث را حاذق در علم حساب و نیز فرایض (نحوه محاسبه و تقسیم ترکه میت میان ورثه) دانسته و حافظه‌اش را ستوده‌اند.
یعقوبی او را در زمره اصحاب دانشمند علی علیه‌السلام برشمرده و ابن‌سیرین او را در شمار پنج عالم و فقیه سرشناس کوفه نام‌برده است. همچنین او را از اصحاب ابن‌ مسعود دانسته‌اند.

---

عباراتی مبهم از حارث درباره یادگیری قرآن نقل شده است، مانند این‌که «من قرآن را در سه سال و وحی را در دو سال آموختم» (تعلّمت القرآن فی ثلاث سنین و الوحی فی سنتین؛). یا در پاسخ به کسی که گفته بود قرآن را در دو سال آموخته است، گفته بود: «قرآن آسان است، وحی دشوارتر است» (القرآن هَینٌ، الوحیُ اَشدُّ؛).

۱۲.۱ - رفع ابهام از سخنان حارث

این عبارت، به سبب ابهام، در کتابهای غریب‌الحدیث بررسی و از آن تفاسیر مختلفی شده است. برخی مقصود از قرآن را قرائت قرآن و مقصود از وحی را کتابت آن دانسته‌اند،، اما شوشتری مراد از وحی را تفسیر و شأن نزول آیات قرآن، و سیدمحسن امین وحی را حدیث معنا کرده‌اند.

---

حارث اعور احادیث و خطبه‌های امیرمؤمنان را مکتوب می‌کرده است. به نوشته شوشتری، او نخستین گردآورنده خطبه‌های امام علی علیه‌السلام است. در گزارشی آمده است که حارث به تشویق حضرت علی اوراقی خرید و پس از آن، علوم و احادیث بسیاری از آن حضرت در آن نوشت. در منابع از حارث به عنوان صاحب کتب یاد شده و به کتاب یا صحیفه حارث اشاره شده است.

---

روایات بسیاری به نقل از وی در کتابهای شیعه و اهل سنّت آمده است. این روایات، که عمومآ به نقل از علی علیه‌السلام است، موضوعات و مباحث مختلف اعتقادی، احکام فقهی، تفسیر و اخلاق را در برمی‌گیرد.

۱۴.۱ - فهرست منابع حدیثی از روایات حارث

مدرسی طباطبائیفهرستی از منابعی را که روایات حارث در آنها نقل شده، فراهم آورده است.علاوه بر مُسنَد ابن حنبل و سنن دارِمی، در چهار کتاب از کتب شش‌گانه اهل سنّت از وی حدیث نقل شده است.
کتاب المسائل التی أخبر بها أمیرالمؤمنین الیهودی نیز به حارث اعور منسوب است. به گفته طوسی، عمروبن میمون مطالب این کتاب را به واسطه ابواسحاق سَبیعی از حارث از علی علیه‌السلام نقل کرده است. متن این رساله را ابن‌بابویه با سندی دیگر در کتاب الخصال آورده است. در این رساله، ماجرای پرسش سرکرده یهودیان از علی علیه‌السلام درباره این‌که آیا وی وصی پیامبر اکرم است، آمده و این وصایت و شرایط و مراحل آن اثبات شده است.

۱۴.۲ - فهرست راویان حدیث از حارث

مهم‌ترین راوی حارث اعور، ابواسحاق سبیعی است. به گفته ابن حنبل، ابواسحاق پس از درگذشت حارث با بیوه او ازدواج کرد و به این ترتیب به کتابها و نوشته‌های حدیثی حارث دست یافت؛ از همین‌رو در منابع اهل سنّت آمده که ابواسحاق فقط چهار روایت از حارث شنیده و بقیه را از نگاشته‌های او نقل کرده است، همچنان‌که روایات خِلاس ‌بن عمرو هَجَری و عبدالاعلی ‌بن عامر ثعلبی از امام علی علیه‌السلام را برگرفته از کتاب حارث می‌دانند.
در شماری از روایات، ابواسحاق سبیعی به واسطه دیگران از حارث روایت کرده که حاکی از شفاهی بودن است نه نقل از کتاب حارث. سلسله سند «ابواسحاق از حارث از علی علیه‌السلام» زنجیره حدیثی مشهوری است که برخی جاعلان، خصوصآ عثمانیه در مناظرات فرقه‌ای خود با شیعیان، از این شهرت سود جسته و مطالب مجعول خود را با آن رواج داده‌اند.
به‌جز سبیعی، راویان بسیاری از طریق حارث روایات امام علی را شنیده‌اند، که از آن جمله‌اند ابراهیم‌ بن یزید نخعی و سعیدبن فیروز ابوالبختری.

---

حارث در دوران خلافت عثمان‌بن عفّان (۲۳ـ۳۵)، مبارزات سیاسی گسترده‌ای داشته است. وی از اعضای گروه قرّاء در کوفه به‌شمار می‌آمد که به سرکردگی مالک اشتر نخعی با سعید بن عاص (عامل عثمان در کوفه) مخالفت می‌کردند. آنان بر سعیدبن عاص شوریدند و به مدینه رفتند و از عثمان خواستار عزل وی شدند. همین مخالفت‌ها موجب شد که عثمان آنان را به شام تبعید کند. با این همه، او در وقایعی که به قتل عثمان انجامید نیز در مدینه حضور داشت.

---

حارث اعور در سال ۶۵، در دوران عبدالله‌بن زبیر، در کوفه درگذشت.

---

بنابه وصیت حارث، عبدالله‌بن یزید خطمی (عامل ابن‌زبیر در کوفه) بر پیکر وی نماز گزارد؛این امر می‌تواند حاکی از همراهی حارث با زبیریان و اعتراض او به امویان باشد.

---

از خاندان و فرزندان حارث اطلاع چندانی در دست نیست.

۱۸.۱ - عبدالرحمان ‌بن حارث

ابن عساکر، به نقل از واقدی، از فردی به نام عبدالرحمان ‌بن حارث ‌بن عبدالله همدانی کوفی یاد کرده که در سال ۴۳ هجری، به همراه عبدالرحمان‌بن خالدبن ولید، در فتوحات شرکت داشته و چون از خبره‌ترین افراد در حساب بوده است، او را بر کار غنایم گمارده بودند. او سهمی را که از غنایم برایش در نظر گرفته بودند نپذیرفت. ظاهرآ این فرد پسر حارث بوده و اوصافی که از او ذکر شده، از جمله این‌که بر علم حساب تسلط داشته، شاهدی بر این مدعاست.

۱۸.۲ - سعید بن عمرو

همچنین سعیدبن عمرو (برادرزاده حارث) یکی از راویان وی بوده است.

۱۸.۳ - حارث‌ بن محمدبن حارث

یکی از نوادگان او، به نام حارث‌بن محمدبن حارث، نیز از راویان شیعه بوده است.

۱۸.۴ - شیخ‌بهائی و پدر ایشان

شیخ بهائی و پدر وی، که از نسل حارث بوده‌اند، به حارثی و همْدانی ملقب شده‌اند.

---

(۱) ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
(۲) ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
(۳) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
(۴) ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۵) ابن ‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (? ۱۳۵۷ش).
(۶) ابن‌ بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
(۷) ابن‌ بسطام (حسین‌بن بسطام) و ابن ‌بسطام (عبدالله ‌بن بسطام)، طب الائمة علیهم‌السلام، نجف ( ۱۳۸۵)، چاپ افست بیروت.
(۸) ابن جوزی، کتاب الضعفاء و المتروکین، چاپ ابوالفداء عبدالله قاضی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۹) ابن‌حِبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ۱۹۷۶.
(۱۰) ابن حنبل، الجامع فی العلل و معرفة الرجال، چاپ محمدحسام بیضون، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
(۱۱) ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر،.
(۱۲) ابن خلکان.
(۱۳) ابن سعد (بیروت).
(۱۴) ابن شاذان، الایضاح، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۵) ابن شاهین، تاریخ أسماء الثقات، چاپ صبحی سامرائی، کویت ۱۴۰۴/ ۱۹۸۴.
(۱۶) ابن شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
(۱۷) ابن طاووس، کشف المَحَجَّة لثمرة المُهْجَة، نجف ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
(۱۸) ابن عبد البر، جامع بیان العلم و فضله و ما ینبغی فی روایته و حمله، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۱۹) ابن عدی، الکامل فی ضعفاء الرجال، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
(۲۰) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
(۲۱) ابن قتیبه، المعارف، چاپ محمداسماعیل عبدالله صاوی، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
(۲۲) ابن کلبی، نسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۳) سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، رسالة أبی داود إلی أهل مکة فی وصف سُنَنِهِ، چاپ محمدبن لطفی صبّاغ، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۲۴) سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، سؤالات أبی‌عبید الآجری أباداود سلیمان‌بن الأشعث السجستانی، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
(۲۵) ابوزُرعه رازی، کتاب الضعفاء لابی زرعة الرازی و اجوبته علی اسئلة البرذعی، در سعدی هاشمی، ابوزرعة الرازی و جهوده فی السنة النبویة، باب ۲، مدینه ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۲۶) موفق‌بن احمد اخطب خوارزم، المناقب، چاپ مالک محمودی، قم ۱۴۱۴.
(۲۷) امین.
(۲۸) محمدبن اسماعیل بخاری، التاریخ الصغیر، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۲۹) محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، دیاربکر: المکتبة الاسلامیة،.
(۳۰) محمدبن اسماعیل بخاری، کتاب الضعفاء الصغیر، چاپ محمد ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۳۱) احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
(۳۲) احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس‌العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
(۳۳) مصطفی‌بن حسین تفرشی، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸.
(۳۴) حسن‌بن سلیمان حلّی، المحتضر، چاپ علی أشرف، (بی‌جا): مکتبة الحیدریة، ۱۳۸۲ش.
(۳۵) اسماعیل‌بن محمد حمیری، دیوان، چاپ شاکر هادی شکر، بیروت.
(۳۶) محمدبن عبدالله خطیب عمری، الإکمال فی اسماء الرجال، چاپ محمد عبدالله انصاری، قم: مؤسسة اهل بیت علیهم‌السلام،.
(۳۷) خوئی.
(۳۸) علی‌بن عمر دارقطنی، العلل الواردة فی الاحادیث النبویه، ریاض ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۳۹) علی‌بن عمر دارقطنی، کتاب الضُعفاء و المتروکین، چاپ صبحی بدری سامرائی، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۴۰) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، چاپ بشّار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
(۴۱) محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
(۴۲) محمدبن احمد ذهبی، میزان‌الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت.
(۴۳) محمودبن عمر زمخشری، الفائق فی غریب الحدیث، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
(۴۴) سمعانی.
(۴۵) حمزةبن یوسف سهمی، تاریخ جرجان، چاپ محمد عبدالمعیدخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۴۶) محمدبن ادریس شافعی، الامّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۴۷) محمدتقی شوشتری، بَهج‌الصباغة فی شرح نهج‌البلاغة، ج ۱، تهران: مکتبةالصدر،.
(۴۸) محمدتقی شوشتری، قاموس‌الرجال، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۲۴.
(۴۹) عبدالرزاق‌بن همام صنعانی، المصنَّف، چاپ حبیب‌الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵۰) محمدبن جریر طبری، «المنتخب من کتاب ذیل المذیل من تاریخ الصحابة و التابعین»، در ذیول تاریخ الطبری، ج ۱۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ( ۱۹۷۷).
(۵۱) محمدبن جریر طبری آملی، المسترشد فی امامة امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام، چاپ احمد محمودی. قم (? ۱۴۱۵).
(۵۲) محمدبن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴.
(۵۳) محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۵۴) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۵۵) احمدبن عبدالله عجلی، معرفةالثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۵۶) محمدبن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۵۷) حسن‌بن یوسف علامه حلی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
(۵۸) علی‌بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، رساله:۳۲ اجوبة مسائل متفرقة من الحدیث و غیره، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
(۵۹) سعیدبن هبةالله قطب راوندی، کتاب سلوة الحزین، المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷.
(۶۰) عنایةالله قهپائی، مجمع‌الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان ۱۳۸۴ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
(۶۱) محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
(۶۲) کلینی.
(۶۳) فرات‌بن ابراهیم کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم محمودی، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۶۴) عبدالله مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳.
(۶۵) مجلسی.
(۶۶) یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج ۵، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۶۷) مسعودی، مروج (بیروت).
(۶۸) مسلم‌بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر،.
(۶۹) مسلم‌بن حجاج، کتاب الکنی و الأسماء، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
(۷۰) محمدبن محمدمفید، اوائل المقالات، چاپ ابراهیم انصاری، بیروت ۱۴۱۴الف/ ۱۹۹۳.
(۷۱) محمدبن محمدمفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فی حرب البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش.
(۷۲) محمدبن محمدمفید، الفصول المختاره، چاپ علی میرشریفی، بیروت ۱۴۱۴ب/ ۱۹۹۳.
(۷۳) محمدبن محمدمفید، کتاب الامالی، چاپ حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۳.
(۷۴) احمدبن علی نسائی، کتاب الضعفاء و المتروکین، چاپ بوران ضناوی و کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷۵) علی سامی نشار، نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، ج ۳، قاهره ( ۱۹۹۶).
(۷۶) نصربن مزاحم، وقعة صفّین، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
(۷۷) یحیی‌بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۷۸) محمدبن خلف وکیع، اخبارالقضاه، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
(۷۹) یحیی‌بن معین، تاریخ عثمان‌بن سعید الدارمی (۲۰۰۲۸۰ه ) عن أبی زکریا یحیی‌بن معین (۱۵۸۲۳۳ه ) فی تجریح الرواة و تعدیلهم، چاپ احمدمحمد نورسیف، دمشق: دارالمأمون للتراث،.
(۸۰) یحیی‌بن معین، تاریخ یحیی‌بن معین، روایة عباس‌بن محمدبن حاتم دوری، چاپ عبدالله احمدحسن، بیروت.
(۸۱) یعقوبی، تاریخ.
۸۲- یوسف ازبک، مسند علی‌بن ابی‌طالب رضی‌الله‌عنه، خَرَّجَ احادیثهُ علی‌رضابن عبدالله‌بن علی‌رضا، دمشق ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
(۸۳) Hossein Modarressi Tabataba'i، Tradition and survival: a bibliographical survey of early shi`ite literature، vol.۱، Oxford ۲۰۰۳.

---