حسن بن سلیمان حلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حِلّی، حسن بن سلیمان،
محدّث و
فقیه شیعی قرن هشتم و نهم است.
کنیه‌اش ابومحمد و ملقب به عزّالدین بود.
حرّ عاملی نام محمد را در نَسب او ذکر نکرده و در واقع وی را به جدّ اعلایش منتسب ساخته است.
برخی او را عاملی، منسوب به
جبل عامل، خوانده‌اند،
اما حرّ عاملی نام وی را در میان علمای جبل عامل نیاورده و از او در بخش دوم
امل‌الآمل، که شامل علمای غیرعاملی است، یاد کرده است.
از تاریخ ولادت و وفات و سوانح حیات وی اطلاع دقیقی در دست نیست.
احتمالا پیش از ۷۴۲ به دنیا آمده و پس از ۸۰۲ درگذشته است.
آقابزرگ طهرانی زادگاه وی را
حلّه دانسته، اما با توجه به قولی که او را جبل عاملی می‌داند و نیز اقامتش در
قم، احتمال این‌که یکی از این دو شهر زادگاه او باشد نیز وجود دارد.
حلّی از مهم‌ترین شاگردان
شمس‌الدین محمد بن مکی، معروف به
شهید اول، بود و به همراه پنج تن دیگر، در شعبان ۷۵۷ از او
اجازه روایت دریافت کرد
و در همان مدت کوتاهِ حیات شهید، در کنار فقیهان مشهوری چون
فاضل مقداد، از محضر وی بهره برد.
استادان و مشایخ دیگر او، محمد بن ابراهیم مطارآبادی،
سید بهاءالدین نیلی و رضی‌الدین علی بودند.
مجلسی حلّی را از نظر علم و فقاهت ستوده و همه آثار او را درخور اعتماد دانسته است.
حلّی در زمره سلسله راویان
صحیفه سجادیه نیز قرار دارد، چنان‌که براساس سَنَدی، جدّ
شیخ بهائی، شمس‌الدین محمد جبعی (متوفی ۸۸۶)، این
کتاب را از شیخ علی بن محمد بن علی از سید تاج‌الدین عبدالحمید بن جمال‌الدین احمد بن علی هاشمی از حسن بن سلیمان حلّی
روایت کرده است.
به گزارش خوانساری،
حلّی در محرّم ۸۰۲ اجازه روایت کتاب خصال صدوق را به شاگردش، عزّالدین حسین بن محمد بن حسن حمویانی/ جویانی، داده که این نسخه همراه با اجازه حلّی موجود است.
در کتاب‌های
رجال و
تراجم غیر از حمویانی و تاج‌الدین عبدالحمید بن جمال‌الدین احمد بن علی هاشمی زینی، شاگرد و راوی دیگری برای حلّی ذکر نشده‌است.
از حلّی چند اثر باقی‌مانده که مشهورترین آن‌ها منتخب یا مختصر
بصائرالدرجات است.
در میان منابع کهن روایی
شیعه، دو کتاب با نام بصائرالدرجات موجود است: یکی تألیف مشهور محمد بن حسن بن فروخ صفار قمی (متوفی ۲۹۰) و دیگری تألیف سعد بن عبداللّه اشعری (متوفی ۲۹۹ یا ۳۰۱) که گویا اصل آن در دست نیست، گرچه اساس کار حلّی بر آن بوده است.
مشتاق مظفّر،
براساس احتمال افندی اصفهانی،
با دلایل و شواهد نشان داده که بصائرِ سعد مختصر بصائرِ صفار بوده است، اما برخی این رأی را رد کرده حکم به استقلال دو اثر مذکور داده‌اند.
منشأ این
اختلاف، عبارتی است که حلّی در ابتدای کتابش، اثبات الرجعة، آورده است.
آنچه مسلّم است این‌که حلّی اختصار خود را براساس بصائرالدرجات سعد بن عبداللّه اشعری انجام داده است.
مختصر حلّی شامل احادیثی درباره فضائل و مناقب اهل بیت علیهم‌السلام است.
وی علاوه بر انتخاب احادیث سعد، اخبار دیگری را، از منابع گوناگون و با طرق دیگر، به آن‌ها افزوده و برای جلوگیری از اشتباه با احادیث سعد، نام منابع را ذکر کرده است.
از رساله الرجعة و الردعلی اهل البدعة حلّی نیز یاد شده
که همان کتاب مختصر البصائر است.
اثر دیگر او، کتاب المحتضر است در اثبات این‌که محتضر در حال احتضار،
پیامبر و امامان علیهم‌السلام را رؤیت حقیقی می‌کند.
وی در این کتاب، آرای
شیخ مفید را که احادیث مرتبط با این موضوع را تأویل کرده، رد نموده
و به ذکر مطالب متنوعی، چون مناقب اهل بیت و شیعیان آن‌ها و طعن برخی از مخالفانشان، پرداخته است.
از این کتاب به المحتضر و مایَراه فی حال الاحتضار، و مناقب‌الائمه نیز یاد شده است.
این رساله، به همراه الرجعة و مختصرالبصائر، از منابع مجلسی در تألیف
بحارالانوار بوده است.
المحتضر در ۱۳۳۰ش/۱۹۵۱ در
نجف، به تحقیق محمدعلی اردوبادی غروی، به‌چاپ رسید.
حلّی رساله کوتاهی درباره برتری امامان بر انبیا و فرشتگان نوشته که در آن با آرای شیخ مفید در
اوائل المقالات،
که قائل به خلاف این موضوع بوده، مناقشه کرده است.
رسالة فی احادیث‌الذر اثر دیگری از حلّی است که با نام ملحق مختصرالبصائر در ۱۳۷۹ش/۱۴۲۱ در قم منتشر شده است.
(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الحقائق الراهنة فی المائة الثامنة، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۹۷۵.
(۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الضیاء اللامع فی‌القرن التاسع، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ش.
(۴) عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ.
(۵) امین.
(۶) محمد بن حسن حرّ عاملی، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
(۷) حسن بن سلیمان حلّی، المحتضر، (چاپ محمدعلی اردوبادی غروی)، نجف ۱۳۷۰الف.
(۸) حسن بن سلیمان حلّی، مختصر البصائر، چاپ مشتاق مظفّر، قم ۱۴۲۱.
(۹) حسن بن سلیمان حلّی، مختصر بصائر الدرجات، نجف ۱۳۷۰ب.
(۱۰) محمد بن محمد مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، چاپ عباسقلی صوجدی (واعظ چرندابی)، تبریز ۱۳۷۱، چاپ افست قم.
(۱۱) خوانساری.
(۱۲) محمد سمامی‌حائری، «اجازة الشیخ حسن الحلی للجویانی»، تراثنا، سال ۳، ش ۱ (محرّم ـ ربیع‌الاول ۱۴۰۸).
(۱۳) حسن صدر، تکملة امل‌الآمل، چاپ حسین‌علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.
(۱۴) محمد بن حسن طوسی، الرسائل‌العشر، قم (۱۴۰۳).
(۱۵) مجلسی، بحارالانوار.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن سلیمان حلی»، شماره۶۴۷۸.
