باب الابواب (شهر دربند)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

باب‌الابواب، نام شهر دربند در دوره اسلامی ، واقع در داغستان ، در غرب دریای خزر ، در ۲۶۱ کیلومتری شمال شهر باکو ، و یکی از معبر (دربند)های قدیم ورودی و خروجی بزرگ کوه‌های قفقاز می‌باشد.

---

۱.۱ - وجه تسمیه باب‌الابواب

چون در دهانه دره‌های رشته‌کوه‌های قفقاز ، دیوارها و قلعه‌هایی از جمله مدینه باب قرار داشت، به آن (دربند) باب الابواب گفته‌اند.

۱.۲ - اسامی دیگر باب‌الابواب

کتزیاس ، جغرافیانویس یونانی، آن را دروازه خزر ضبط کرده است.
بنابر مطالب تاریخ آغوان ، به آن دروازه‌ هون‌ها گفته‌اند.
ظاهراً این نام‌گذاری به لحاظ هجوم اقوام خزر و هون‌ها از آن‌جا (باب) به بلاد قفقاز بوده است.

۱.۳ - اسامی یونانی و ارمنی باب‌الابواب

به نوشته مارکوارت به یونانی به آن چور و به ارمنی چول می‌گفته‌اند.

۱.۴ - اسم باب‌الابواب در منابع ساسانی

در منابع ساسانی ، باب را دربند نوشته‌اند.

۱.۵ - اسم باب‌الابواب در دوره اسلامی

در دوره اسلامی ، دربند را با نام‌های «الباب» و «الابواب» قدامه، ص ۲۲۷؛ «باب» «باب الابواب» « دربند خزران » « دربند شیروان » « دربند خزر » و « دربند خزران » و « باب الحدید » ضبط کرده اند.

۱.۶ - نام ترکی - مغولی باب‌الابواب

ظاهراً « دمورقاپی » نام ترکی ـ مغولی آن است که حمداللّه مستوفی از آن یاد کرده است.

---

۲.۱ - تاریخ بنای باب‌الابواب

از تاریخ بنای باب الابواب تا پیش از روی کار آمدن ساسانیان ، اطلاع چندانی در دست نیست، به نوشته لِوُند ارمنی ، سپاهیان مسلمان در زمان خلافت سلیمان بن عبدالملک (حک. ۹۶ـ۹۹)، در باب، کتیبه‌ای یافتند که براساس آن شهر در دوره امپراتور مارکیانوس (حک. ۴۵۰ـ۴۵۷ م) هم‌زمان با سلطنت یزدگرد دوم بنا شده است.

۲.۲ - علت بنای باب‌الابواب

یزدگرد هنگام جنگ با هون‌ها و کیداریان و دیگر قبایل چادرنشین شمال ناگزیر شد در ناحیه باب و ابواب با خشت و گل دیواری بسازد.

۲.۳ - خراب شدن قلعه باب

به نوشته مارکوارت در ۴۵۱ م، براثر شورش آلبان‌ها قلعه باب ویران و در نتیجه حمله به آن‌جا آسان شد.

۲.۴ - تعمیر دیوار دربند

بارتولد به نقل از دربندنامه ، می‌نویسد: یزدگرد نخستین شاهی بود که دیوار دربند را تعمیر کرد و براساس همین روایات ، اسکندر پیش از او این دیوار را ساخته بود.

۲.۵ - اندازه باب‌الابواب

به نوشته گردیزی ، دیوار بسیار طویل بود و یزدگرد بن بهرام آن را میان ارمنیه و خزر تا باب‌الابواب احداث کرده بود که در زمان حیات او به اتمام نرسید و قباد آن را به پایان رساند.

۲.۶ - نظر اصفهانی در بنای باب‌الابواب

حمزه اصفهانی ، بنای باب الابواب را به انوشیروان ( خسرو اول ) نسبت داده، می‌نویسد که او دیوار باب الابواب را که طول آن از دریا تا کوه حدود بیست فرسنگ بود ساخت و در هر ناحیه آن امیری از سپاه گماشت و آن‌جا را به اقطاع به آنان داد.
به قول دیگر، خسرو اول، شهر معروف به باب و ابواب را با حصار در خشکی و دریا و کوه بساخت و بسیاری از اقوام و ملوک را در آن‌جا سکونت داد.

۲.۷ - اهمیت باب‌الابواب برای خسرو اول

به نوشته حمزه اصفهانی بنای دیوار باب الابواب برای خسرو اول چنان اهمیت داشت که به نگهبانان مرزی که به آن‌جا می‌فرستاد خلعتی از دیبا ، منقش به نوعی تصویر ، می‌بخشید و به یکی از آنان به مناسبت اهمیتی که داشت تخت سیمینی اختصاص داد و او را سریرْشاه نامید.

۲.۸ - رابطه صاحب سریر و باب‌الابواب

حمداللّه مستوفی صاحب سریر (سریرشاه) را همان ملک باب الابواب می‌داند.

۲.۹ - روش ساخت باب‌الابواب

ظاهراً انوشیروان ، هنگامی که بر بنای دیوار باب همت گماشت قسمتی را که به دریا می‌پیوست از سنگ و سرب با عرض سیصد ذراع بنا کرد و قسمت دیگر آن را به بالای کوه‌ها متصل کرد و دستور داد تا سنگ‌هایی را در کشتی حمل، و در دریا غرق کردند تا سطح آب بالا بیاید و برروی آن‌ها دیواری تا سه میلی داخل دریا امتداد داد و چون از ساختن دیوار فراغت یافت بر مدخل آن درهایی از آهن قرار داد و بر آن دبابه‌ای نصب کرد.

۲.۱۰ - سازنده باب در نظر مرعشی

ظهیرالدین مرعشی بنای دیوار دربند را از انوشیروان نمی‌داند؛ بلکه به نرسی پسر جاماسب ، که حدود سیزده سال در نواحی دربند جنگ می‌کرد و همه آن منطقه را آرام کرده بود، نسبت می‌دهد.

---

۳.۱ - ویرانی در زمان هرمز

پس از خسرو انوشیروان ، هنگام پادشاهی هرمز ، ترکان در ماوراءالنهر شورش کردند و پادشاه خزر با سپاهی انبوه به باب الابواب حمله برد و ویرانی بزرگی به بار آورد.

۳.۲ - تصرف در زمان خسرو دوم

هنگام درگیری خسرو دوم با رومیان ، خزرها با هراکلیوس متحد شدند و دربند را تصرف کردند.

۳.۳ - حمله ترکان و خزرها

سرانجام، در اواخر دوره ساسانیان و درگیری خسرو دوم و جانشینان او با مسلمانان ، فرصتی مناسب پدید آمد تا ترکان و خزرها به نواحی باب الابواب تاخت‌وتاز کنند.

۳.۴ - بعد از اسلام

در ۲۲، سپاهیان اسلام حمله خود را به دربند آغاز کردند.

۳.۴.۱ - در زمان خلیفه دوم

در این سال خلیفه دوم ، سراقة بن عمرو (ذوالنّور) را به باب روانه کرد.
سپس عبدالرحمان بن ربیعه و حذیفة بن اُسید غفاری و بکیر بن عبداللّه لیثی را به یاری او فرستاد.
مدتی بعد، چون خبر مرگ سراقة بن عمرو و جانشینی عبدالرحمان بن ربیعه را به جای او شنید، حرکت او را بر سرحدات باب پذیرفت و دستور داد که به جنگ ترکان رود.
به نوشته طبری ، در آن زمان باب را مرزبان ایرانی به نام شهربُراز ( ابن اثیر شهریار ضبط کرده است.) اداره می‌کرد که با عبدالرحمان مکاتبه کرد و امان خواست.

۳.۴.۲ - در زمان خلیفه سوم

در ۲۵، عثمان خلیفه سوم ، سلمان بن ربیعه باهلی را به ارمنستان فرستاد.
او با پادشاه شروان و دیگر ملوک آن سامان و مردم مسقط و شابران و شهرِ باب صلح کرد.
در ۳۰، حذیفه از جنگ ری به یاری عبدالرحمان بن ربیعه به باب رفت.
در ۳۲، عثمان به سعید بن عاص دستور داد، تا سلمان بن ربیعه را بر سرحدات باب بگمارد و به جنگ بلنجر بفرستد.
در ۹۲، ولید بن عبدالملک برادر خود مسلمة بن عبدالملک را به امارت جزیره و ارمنستان گماشت.
او از راه آذربایجان به باب رسید.
ظاهراً در ۹۹، ترکان از راه معابر قفقاز از جمله باب به آذربایجان حمله کردند.

۳.۴.۳ - در زمان یزید بن عبدالملک

در ۱۰۴، در زمان خلافت یزید بن عبدالملک ، خزرها باب الابواب را تصرف کردند و آن‌جا را اردوگاه خود قرار دادند.
پس از آن جراح بن عبداللّه حکمی باب را فتح کرد و بر خزرها پیروز شد.
در ۱۱۴، مسلمة بن عبدالملک بابُ الابواب را به پادگان جنگی تبدیل کرد.
مسلمة بن عبدالملک، ۰۰۰، ۲۴ تن سپاه شامی را در باب مستقر کرد و مردی از یاران خود را به حکومت آن‌جا گماشت.
این سپاه از اعراب دمشق ، حمص ، مردم شام و جزیره بود.
از آن هنگام به بعد اعراب در آن‌جا ساکن شدند.
در ۱۴۵، قبایل ترک و خزر در باب شورش کردند.
سپس یزید بن مَزید تا ۱۷۲ حاکم شروان و باب بود.
خلیفه پس از او چند تن دیگر را به حکومت باب فرستاد، ولی آن‌جا همچنان ناآرام بود.

۳.۴.۴ - در زمان فضل برمکی

در ۱۷۵، فضل بن یحیی بن خالد برمکی حاکم ارمنستان شد و به ناحیه باب آمد و بر قلعه حَمزین حمله برد، اما شکست خورد.
در ۱۸۳، خزران ، باب را گرفتند، و مردم را قتل عام و شهرها را ویران کردند و تا پل رود کُر ( کورا ) پیش آمدند.
در ۲۳۰، امیر باب الابواب، همه نواحی را به دست آورد.

۳.۴.۵ - در زمان مهتدی

در ۲۵۵، در زمان مهتدی ، گروهی از موالی بنی سُلَیم به منطقه مرزی باب آمدند و یکی از آنان به نام هاشم بن سراقه به امارت باب رسید و حکومت هاشمیان باب را پایه‌ریزی کرد.
در ۲۸۸، کسا بن بلجان ، امیر خزر، به باب الابواب حمله کرد اما امیر باب، محمد بن هاشم ، آنان را شکست داد.
به نوشته ابن رسته در زمان او، باب الابواب از تقسیمات سیاسی ارمنستان شمرده می‌شد.

۳.۵ - خسارت در اوایل قرن چهارم

در اوایل قرن چهارم، طبق مطالب تاریخ وزراء ، هنگام وزارت ابوالحسن بن فرات و حکومت یوسف بن دیوداد بر آذربایجان ، بر اثر حوادثی که در اران و شروان صورت گرفت، بندِ دربند خسارت دید.
ابن بند دنباله دیوار شهر بود که به طول ششصد ذراع تا دریا پیش می‌رفت و بندرگاه را در مقابل خزران حفظ می‌کرد.
چون یوسف خبر خرابی بند را شنید، محل حادثه را بررسی و بهای احیای آن را ۰۰۰، ۶۰ دینار برآورد کرد.

۳.۶ - حاکم باب در قرن چهارم

در قرن چهارم، به نوشته مسعودی ، یکی از مسلمانان به نام محمد بن یزید که خاندان او از زمان مسلمة بن عبدالملک در باب سکونت اختیار کرده بودند و نیای خود را به هشام، می‌رسانید با لقبشروانشاه در باب حکومت می‌کرد.

۳.۷ - حمله به باب در زمان مرزبان

در ۳۴۲ هنگامی که سالار مرزبان بن محمد بر آذربایجان فرمان می‌راند گروهی در باب الابواب بر مرزبان قیام کردند، و مرزبان به جنگ آنان شتافت.
در ۳۴۴، سراسر مناطق باب و شروان در تسلط مرزبان بن محمد سلاّر ( سالار ) بود.

۳.۸ - در زمان ابراهیم بن مرزبان

در ۳۵۷ سلاّر ابراهیم بن مرزبان در لشکرکشی به شروان، پیرامونِ باب را غارت کرد، و در ۳۵۸، از امیر باب، احمد بن عبدالملک ، خواست که به نزد او رود.
چون امیر باب خودداری کرد، میان آنان جنگ سختی درگرفت و ابراهیم بن مرزبان شکست خورد.

۳.۹ - شرح ابن حوقل درباره باب

در قرن چهارم، ابن حوقل ، وضع باب را مفصل‌تر از اصطخری شرح داده است: باب شهری است بر کرانه دریای خزر و در میانه آن لنگرگاهی برای کشتی‌هاست.
در این لنگرگاه بندی است که در میان دو کوه مشرف به آب ساخته‌اند و در دهانه این بند برای ورود و خروج کشتی‌ها زنجیری با قفل آویخته‌اند مانند بندرگاه صور در شام . کلید زنجیر در دست کسی است که بر دریا نظارت دارد، و ورود و خروج کشتی‌ها به فرمان اوست.
بند را از سنگ و سرب ساخته‌اند.
شهر ، حصاری محکم از سنگ و آجر و گل دارد.
زراعت شهر از اردبیل بیش‌تر و میوه آن کمتر است.
پارچه کتانی از آن‌جا به دست می‌آید.
زعفران بسیار دارد و از دیگر بلاد کفر برده فراوان به آن‌جا می‌آورند.

۳.۱۰ - شرح مقدسی درباره باب

در اواخر قرن چهارم، مقدسی مطالب بیشتری از ابن حوقل درباره باب آورده است.
او می‌نویسد: باب الابواب در کرانه دریای خزر سه دروازه دارد، دروازه بزرگ، دروازه کوچک و دروازه دیگری که در سمت دریاست و بسته است.
دیواری از بالای کوه تا دریا کشیده شده که چند برج دارد، هم‌چنین چند مسجد و نگهبان دارد.
جامع در میان بازارها است.

۳.۱۱ - غارت سرین‌ها و آلان‌ها

در ۴۲۳، سریرها و آلان‌ها شروان را غارت کردند.
هنگام بازگشت، مردم باب راه‌ها و معبرهای کوهستانی را بستند و اموالشان را غارت کردند و آنان را کشتند.
در ۴۲۴، آلان‌ها به تلافی کشته‌شدگان، به باب حمله کردند.

۳.۱۲ - در زمان آلب ارسلان

در ۴۶۰ سلطان الب ارسلان سلجوقی وقتی به آذربایجان رسید، پرده‌دار خود شاوتکین را با سپاهی به باب فرستاد و او اغلب بن علی امیر باب را که نزد شروانشاه زندانی بود آزاد کرد و باز به حکومت آن‌جا گماشت.
در ۴۶۲، الب ارسلان غلام خود، یغمای ترک ، را به باب فرستاد و او شهر و قلعه باب را به جنگ گشود.

۳.۱۳ - در زمان سلطان محمود

در ۵۱۷، بسیاری از بزرگان شهر باب به خدمت سلطان محمود بن محمد سلجوقی آمدند و از گرجیان شکایت کردند.

۳.۱۴ - در زمان شروانشاه

در قرن ششم، شروانشاه اخستان بن منوچهر در جنگ با روس‌ها ، باب و شابران را گشود.

۳.۱۵ - شرح بکران درباره باب

در قرن هفتم به نوشته بکران ، دو دیوارباره شهر از کوه درآمده و به دریا درشده و این دیوارها از سنگ است.

۳.۱۶ - شرح یاقوت حموی درباره باب

یاقوت حموی ، نیز می‌نویسد: مساحت باب الابواب دو میل در دو میل است، کنار شهر، کوه بزرگی معروف به کوه ذئب ( گرگ ) است که هرسال هیزم زیادی بر بالای آن جمع می‌کنند، اگر دشمنی به ایشان روکند و به کمکی نیاز داشته باشند هیزم‌ها را آتش می‌زدند تا مردم آذربایجان و اران و ارمنیه باخبر شوند.
مغولان پس از فتح آذربایجان و اران، دربند شروان را فتح کردند، اما قلعه‌ای که امیر باب در آن پناه گرفته بود گشوده نشد.
پس از بازگشت از گرجستان ، برای عبور از باب، نماینده‌ای به نزد شروانشاه امیر دربند شروان فرستادند تا مغولان را به آن سوی مرز باب بفرستد.

۳.۱۴ - در زمان شروانشاه

در ۶۱۹، شروانشاه رشید ، امیر شروان و باب بود.
او در جنگ با قپچاق‌ها گریخت و آنان قلعه باب را تصرف کردند.
شروانشاه رشید پس از رفتن قپچاق‌ها، قلعه باب را به دست آورد و باقی‌مانده آنان را کشت.
وقتی خبر تصرف باب به قپچاق‌ها رسید، به باب بازگشتند و رشید در جنگ با آنان کشته شد.

۳.۱۸ - شرح قزوینی درباره باب

قزوینی می‌نویسد: باب شهر شگفتی است که از سنگ ساخته‌اند، به شکل مستطیل است و در کنار دریای خزر قرار دارد.

۳.۱۹ - رابطه باب الحدید و باب‌الابواب

یک قرن بعد، ابوالفداء از باب الابواب به نام باب الحدید نام می‌برد.

۳.۲۰ - وضعیت فعلی باب

ظاهراً از این زمان به بعد، نام‌های باب الابواب و باب الحدید بتدریج حذف شد و شهر نام کهن خود، دربند را بازیافت.
امروز آثار دیوار و قلعه و بند بابُ الابواب هنوز در شهر دربند دیده می‌شود.

---

(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
(۲) ابن حوقل، کتاب صورة الارض، چاپ کرامرس، لیدن ۱۹۶۷.
(۳) ابن خرداذبه، کتاب المسالک والممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۴) ابن رسته، کتاب الاعلاق النفیسه، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۵) ابن فقیه، مختصرکتاب البلدان، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۶) اسماعیل بن علی ابوالفداء، تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۷) ابراهیم بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۸) محمد بن نجیب بکران، جهان نامه، چاپ محمدامین ریاحی، تهران ۱۳۴۲ ش.
(۹) احمد بن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، چاپ عبدالله انیس طبّاع و عمر انیس طبّاع، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۰) محمد بن محمد بلعمی، تاریخنامه طبری، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۱) حسن پیرنیا، ایران باستان، یا، تاریخ مفصّل ایران قدیم، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۱۲) حدودالعالم من المشرق الی المغرب، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۰ ش.
(۱۳) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی، کتاب نزهة القلوب، چاپ گی لسترنج، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۱۴) حمزة بن حسن حمزه اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، بیروت (بی تا).
(۱۵) بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۶) احمد بن محمد خوافی، مجمل فصیحی، چاپ محمود فرخ، مشهد ۱۳۳۹ـ۱۳۴۱ ش.
(۱۷) عنایت الله رضا، آذربایجان و اران (آلبانیای قفقاز)، تهران ۱۳۶۰ ش.
(۱۸) هلال بن مُحَسِّن صابی، کتاب تحفة الامراء فی تاریخ الوزارء، بیروت ۱۹۰۴.
(۱۹) محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم والملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/۱۹۶۲ـ۱۹۶۷).
(۲۰) قدامة بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۲۱) زکریا بن محمد قزوینی، کتاب آثارالبلاد و اخبار العباد، چاپ ووستنفلد، ویسبادن ۱۹۶۷.
(۲۲) آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۲۳) عبدالحی بن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۲۴) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ برنهارد دارن، پطرزبورگ ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۵) علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجواهر، چاپ شارل پلاّ، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹.
(۲۶) محمد بن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷.
(۲۷) احمد بن لطف الله منجم باشی، فصول من تاریخ الباب و شروان، چاپ مینورسکی، کمبریج ۱۹۵۸.
(۲۸) یاقوت حموی، معجم البلدان، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۲۹) احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت (بی تا).

---