اخلاق کار
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در
سبک زندگی اسلامی، کار و تولید، نه امری مادّی، بلکه عبادتی بزرگ بوده و حق تولید برای تمام انسان‌ها است، بنابراین بررسی مؤلفه‌های اخلاق کار ضرورت می‌یابد.
با توجه به اهمیت کسب‌وکار در
قرآن و
سنت پیامبر اکرم و
ائمه اطهار (علیهم‌السلام) راهکارهای برای ارتقاء فرهنگ کار و تلاش در جامعه‌ی امروز
ایران قابل استنباط است، مواردی نظیر: احیای فرهنگ غنی کار و تلاش و
همت، هماهنگ‌سازی تمامی حوزه‌های دخیل در امر عملیاتی کردن کار، ایجاد وحدت و همدلی بین تمام نیروهای وفادار به
انقلاب اسلامی حول محور
رهبر معظم انقلاب، برنامه‌ریزی جهت ایجاد انگیزه برای عموم جامعه، ایجاد سامانه‌ی برنامه‌ریزی، هماهنگی، هدایت، کنترل و نظارت و... .
انسان از دو بعد مادی و معنوی «
جسم و
جان» ترکیب یافته و هر یک از این دو بعد، برای
رشد و بالندگی به تقویت، انرژی و تغذیه سالم نیازمند است. خدای متعال، که
جهان هستی را خلق کرده و انسان را به عنوان گل سر سبد مخلوقات خود معرفی کرده،
طبیعت را مسخر او ساخته و ابزار و امکانات مورد نیاز را در اختیار او قرار داده است. انسان می‌تواند در سایه
تدبیر و تلاش، از
مواهب الهی استفاده کند و زمینه رشد و تعالی مادی و معنوی خود را فراهم کند. اشتغال و کار از مسائلی است که برای پیمودن راه‌های ترقی مادی و معنوی، نقشی بنیادین دارد و کار برای ادامه زندگی و بقای جامعه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. زندگی هرکس به واسطه کارکردن تأمین و اداره می‌شود و خودکفایی هر جامعه‌ای به میزان و نوع عملکرد شاغلان آن جامعه بستگی دارد. علاوه بر اینها، کار موجب
نشاط انسان شده، بیکاری موجب
فقر،
افسردگی،
فساد و سرخوردگی اجتماعی می‌گردد. اهمیت کار در سنین جوانی دو چندان است و آثار و ثمرات آن برای نسل جوان ارزش زیادی دارد.
از دیدگاه
اسلام، کارکردن فقط برای کسب درآمد و افزودن
ثروت نیست و در این میان معیارهای مهم دیگر اخلاقی نیز دخالت دارند که برخی از آن‌ها در این نوشتار مطرح می‌شوند.
سبک زندگی از مفاهیمی است که در نیمه دوم
قرن بیستم مورد توجه جدی و اقبال جامعه‌شناسان قرار گرفت. با طرح مباحث مربوط به مدرنیته،
هویت، مصرف و انگیزه‌های مصرف‌کنندگان از سوی جامعه‌شناسان بستر مناسبی جهت رشد مطالعات و تحقیقات تجربی در این زمینه فراهم شد. این گسترش با محوریت نظریه‌های جامعه‌شناسانی همچون وبر (Weber)، گیدنز (Giddings)، وبلن (Veblen)، بوردیو (Bourdieu)، پیترسون (Peaterson) و... انجام گرفت. گستردگی ابعاد و پیچیدگی موضوع موجب شده است که مرزهای محدود‌کننده این موضوع لغزنده و مبهم باشد و از این‌رو، برداشت‌های متفاوتی از این موضوع و قلمرو آن به‌وجود آید که در بررسی‌ها قابل مشاهده است.
مفهوم سبک زندگی اولین بار در سال ۱۹۲۹ توسط آدلر (Addler) - روان‌شناس اجتماعی – مطرح‌شد و پس از یک دوره افول، مجدد از
سال ۱۹۶۱ مورد اقبال اندیشمندان به‌ویژه جامعه‌شناسان قرار گرفت. در ادبیات جامعه‌شناسی از مفهوم سبک زندگی دو برداشت و مفهوم‌سازی وجود دارد، یکی مربوط به دهه ۱۹۲۰ که سبک زندگی معرف ثروت و موقعیت اجتماعی افراد و بیشتر به عنوان شاخص تعیین طبقه اجتماعی به‌کار رفته است،
و دوم به عنوان شکل اجتماعی نوینی که تنها در متن تغییرات مدرنیته و رشد فرهنگ مصرف‌گرایی معنا می‌یابد،
و در این معنا سبک زندگی راهی است برای تعریف ارزش‌ها، نگرش‌ها و رفتارهای افراد که اهمیت آن برای تحلیل‌های اجتماعی روز به روزافزایش می‌یابد.
جنسن (Jensen، ۲۰۰۷) معتقد است که بیشتر اوقات این مفهوم بدون آنکه به‌طور دقیق معنای روش زندگی را بدهد، مورد استفاده قرار می‌گیرد و در
ادبیات این واژه، به روش‌های مختلف تعریف شده و این‌که در چهار سطح جهانی، ملی، منطقه‌ای و فردی قابل اندازه‌گیری است. فرهنگ علوم‌اجتماعی سبک زندگی را به نوع زندگی یا نوع
معیشت ترجمه کرده که منظور چگونگی جریان
حیات و شیوه زندگی انسان‌ها به‌صورت فردی و گروهی است و نحوه استفاده از درآمد، طول زمان کار، شیوه لباس پوشیدن، تغذیه، رفتارهای دینی، فرهنگی و... را شامل می‌شود.
بوردیو سبک زندگی را نتیجه قابل رؤیتی از ابراز عادت می‌داند، از نظر او همه چیزهایی که انسان را احاطه کرده است، مثل: مسکن، اسباب و اثاثیه، کتاب‌ها، سیگارها، عطرها، لباس‌ها و غیره بخشی از سبک زندگی او است.
بنابراین، سبک زندگی عبارت از شیوه زندگی‌کردن است که شامل رفتارهای عینی فرد می‌شود و از مهم‌ترین ابعاد آن، مربوط به مسائل اقتصادی و کسب درآمد
خانواده و جامعه است که ریشه در کارکردن دارد.
دین اسلام در قالب
آیات قرآن‌کریم و
سیره پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) راهکارهای مفیدی برای توجه به رابطه‌ی
اخلاق و کار ارائه می‌کند که در غنی‌سازی سبک زندگی اسلامی افراد جامعه نقشی مهم دارد.
از سوی دیگر؛ «اخلاق» جمع «خُلق» در کتب
لغت، بیشتر به معنای طبیعت و
سرشت آمده است.
راغب اصفهانی درباره این واژه می‌نویسد: «خَلق» و «خُلق» در اصل، یکی هستند، اما «خَلق» به هیأت، اشکال و صورت‌هایی که با
چشم درک می‌شود اختصاص یافته و «خُلق» به قوا و سجایایی که با
بصیرت درک می‌شود مختص شده است.
از مجموع سخنان لغویان برمی‌آید که «خُلق» صفت و کیفیت درونی ثابت در
نفس انسان است. بیشتر علمای اخلاق «خُلق» را اینگونه تعریف کرده‌اند:
ملکه نفسانی که افعال از آن به آسانی صادر می‌شود.
بحث اخلاق، بحث درباره ارزش‌های انسانی است: «چگونه زیستن» و «چگونه رفتار کردن»
اما آنچه در این تحقیق مهم دانسته شده است، تبیین رابطه‌ی اخلاق با کار و ارائه‌ی راهکارهای در جهت اجرائی‌کردن این رابطه است. کار در یک تعریف کلی، شامل هر نوع فعالیت می‌شود چه به قصد دریافت ما به‌ازای مالی آن انجام شود یا نه؛ هدف آخرتی داشته باشد یا دنیایی؛ عملِ موجود مادی باشد یا مجرد؛ کار یدی باشد یا کار فکری؛ کار صنعتی و تولیدی باشد یا کار خدماتی؛ عمل عبادی باشد یا عمل اقتصادی.
اهداف مهم کار از دیدگاه اسلامی عبارت است از:
کسب درآمد و تأمین معیشت زندگی خود و خانواده؛ شاید نخستین
انگیزه هر شخصی در انجام کار این است که به واسطه‌ی کار، نیازهای خود را تأمین کند. از
امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده: «وقتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از
جنگ تبوک مراجعت کرد،
سعد انصاری به استقبال وی آمد. حضرت با او
مصافحه کرد، دست او را زبر و خشن دید. فرمود: چه آسیبی به دستت رسیده است؟ گفت: با طناب و بیل کار و درآمد آن را صرف معاش خانواده‌ام می‌کنم. حضرت دست او را بوسید و فرمود: «هذه ید لاتمسّها النار؛
این دستی است که
آتش جهنم به آن نمی‌رسد». کسب درآمد فقط برای تأمین ضروریات زندگی نیست؛ بلکه شخص می‌تواند برای تأمین وسایل رفاهی خود و خانواده کار کند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «از سعادت‌های
مسلمان، داشتن منزلی گشاده، همسایه‌ی صالح و وسیله‌ی سواری مناسب است».
امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «هرچه برای خرید
عطر بپردازی،
اسراف نیست و مخارج مربوط به عطر پیامبر اکرم بیش از مخارج خوراکی او بود».
از آثار کار، شخصیت‌یافتن و عزّت‌یافتن فرد است. شخص با کارکردن
نیاز خود را برطرف ساخته، نیازمند کار دیگران نمی‌شود؛ از دیگران درخواست نمی‌کند و هزینه‌ی او بر عهده‌ی دیگری نیست. امام صادق (علیه‌السلام) به یکی از یاران خود که دیر به
بازار رفته بود فرمود: اُغدُ إلی عزِّک؛
پگاه صبح در پی
عزت خود (کار و کسب) برو».
کار، وسیله‌ی تجربه آموختن انسان است و بر رشد عقلانی و اجتماعی او افزوده می‌شود. امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «ترک التجارة ینقص العقل؛
رهاکردن
تجارت،
عقل را کاهش می‌دهد».
انسان با کسب درآمد از نظر روحی
آرامش می‌یابد و فرد نیازمند از نظر روحی در
اضطراب است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «انسان هرگاه نیازمندی‌های خود را تأمین کرد، آرام می‌گیرد».
از آثار کار، برخورداری شخص از سلامت و نشاط جسمی است. بیکاری و عاطل‌بودن، باعث استراحت بیش از حد و پدید آمدن روحیه‌ی خمودی و افسردگی در شخص می‌شود. با کار، اعضای انسان توان خود را بروز می‌دهد.
امیرمؤمنان (علیه‌السلام) فرمود: «من یعمل یزدد قوة؛ هرکس کار کند، توان او افزوده می‌شود».
امام صادق (علیه‌السلام) به فضل فرمود: «اگر تمام نیازهای مردم تأمین شده بود، از زندگی
لذت نمی‌بردند. اگر انسانی مدتی ساکن مکانی شود و همه‌ی نیازهای او فراهم باشد، از بیکاری خسته می‌شود و مایل است خود را مشغول کند».
افراد با کار می‌توانند نیازهای افراد جامعه را برطرف سازند. فرد نمی‌تواند تمام نیازهای خود را برطرف سازد؛ بنابراین هرکس با انجام کار خاصی می‌تواند نیاز مردم را برطرف کند و درمجموع، نیازهای تمام افراد تأمین شود.
تأمین اجتماعی نیازمندان: با کار و تلاش، فقر اجتماعی از بین می‌رود و فرد با کسب درآمد می‌تواند به دیگران کمک کند. مسؤولیت اجتماعی، شخص را به‌کار فرامی‌خواند؛ حتی اگر به درآمد آن نیاز نداشته باشد. فرد باید در بُعد اجتماعی انسانی مفید و مؤثر باشد. حضرت امیرمؤمنان (عليه‌السلام) با کار در
باغ،
چاه و
قنات حفر می‌کرد و آنان را برای مردم و کمک به نیازمندان
وقف می‌کرد یا آنکه بردگان بسیاری را با کار و درآمد خویش رها ساخت.
گسترش اخلاق اجتماعی و کاهش مفاسد اجتماعی: از آثار کار و انگیزه‌ی روی آوردن به کار، حفظ و سلامت روح انسانی و گسترش اخلاق در اجتماع است. از امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نقل شده است که فرمود: «سستی و تنبلی، کلید
غم و بدبختی است و ناتوانی و
تنبلی همراه نیازمندی و فقر است و ثمره‌ی آن نابودی و بدبختی است. آنکه طلب و تلاش نکند، چیزی نمی‌یابد و به فساد کشانده می‌شود».
هرگاه بخش‌های اساسی مردم به‌کار اشتغال داشته باشند،
اقتصاد جامعه رشد خواهد داشت. تولید و درآمد ملی افرایش می‌یابد. درآمد دولت به جهت مالیات‌ها فزونی یافته و امکان ارائه‌ی خدمات عمومی به مردم فراهم می‌شود.
در دیدگاه دینی، انسان نه‌تنها در کار خود باید به فکر دیگر انسان‌ها و جامعه باشد، بلکه اگر از ثمره‌ی کار او دیگر موجودات هم استفاده کنند، در نزد
خداوند مطلوب است و برای او پاداش آخرتی خواهند نوشت. کمک به
عمران و حیات طبیعت و محیط زیست ارزش والایی دارد. از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده که فرمود: «ما من مسلم یغرس غرساً أو یزرع زرعاً فیأکل منه انسان أو طیر أو بهیمة الاّ کانت له به صدقة؛
مسلمانی که نهالی بکارد یا زراعتی به‌عمل آورد و ازآن انسان،
پرنده،
چهارپا استفاده کند، در
نامه‌ی اعمال او
ثواب صدقه نوشته می‌شود».
اعتقاد دینی، عامل بسیار مهم در ایجاد انگیزه است و چنانچه در کلام اولیای دینی، آثاری برای عملی خاص عنوان شده باشد، فرد پرهیزکار به جهت باورهای خود در جهت کسب آن می‌کوشد و فعالیت خود را در همان سو قرار می‌دهد. انسان‌های معتقد به عالم ماورا، کارهای بسیاری را برای نتایج آخرتی انجام می‌دهند. از بذلِ
جان جهادگران تا صرف
مال دارایان در طول تاریخ، بسیار دیده شده است. هم‌اکنون مکان‌های وقف شده به‌وسیله‌ی نیک مردان و نیک زنان در
جهان به حدی است که نهادهای گوناگون در سرپرستی صحیح آن می‌کوشند.
کار اقتصادی، شخص را از
آمرزش الهی بهره‌مند می‌کند.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمود: «من بات کالاً من طلب الحلال بات مغفوراًله؛
آن که در راه کسب حلال زندگی او می‌گذرد، مورد مغفرت الهی است». « إنّ من الذنوب ذنوباً لایکفّرها صلاة و لاصدقة قیل یا رسول‌اللَّه، فما یکفّرها. قال: الهموم فی طلب المعیشة؛
برخی از گناهان با نماز و صدقه پاک و جبران نمی‌شود. یاران گفتند چه چیز آن را پاک می‌کند؟ فرمود: تلاش در کسب روزی».
انسان اگر بخواهد دین‌دار واقعی باشد و بتواند در معنویت پیشرفت کند نمی‌تواند از نعمت‌های دنیا و نیازهای دنیایی چشم بپوشد.
مؤمن به‌دنبال خیر
دنیا و
آخرت است: «آتنا فی‌الدنیا حسنة و فی‌الآخرة حسنة»
و خیر دنیا همان برخورداری از معیشت است.
از پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نقل شده است که : «خداوندا! در نان
برکت ده و بین ما و نان جدایی مینداز. اگر نان نداشتیم، توان
نماز و
روزه و انجام
واجبات الهی را نداشتیم».
در نظام اخلاقی اسلام به مواردی از خصوصیات مثبت اخلاقی پافشاری شده و گاه این موارد، منافی کار اقتصادی قلمداد می‌شود. برخی از این اخلاقیات عبارتند از:
معنای
توکل، تعطیل‌کردن قوا و اعتماد به خدا که او به‌جای شخص عمل انجام دهد نیست. کار نکردن و سکون، تضمین الهی را در پی ندارد. در آیات قرآن، توکل در موردی مطرح‌شده که مسلمان امر خطیری را باید انجام دهد و خداوند دلهره و نگرانی او را با ایجاد اطمینان معنوی از بین می‌برد. مؤمن،
وکالت خدا را کافی می‌داند و اعتماد به او را بر
اعتماد به دیگران ترجیح می‌دهد: «ومن یتوکل علی الله فهو حسبه إن الله بالغ أمره قد جعل الله لکل شیءٍ قدراً».
این آیه به مسلمان تذکر می‌دهد که باید در امر مربوط به
خانواده، قوانین الهی را مراعات کند تا عاقبت خیر برای او پدید آورد.
ترک دنیا:
قناعت که از ویژگی‌های مؤمنان و خردمندان به‌شمار می‌رود، معنای درست مصرف‌کردن و جلوگیری از اسراف مال است، نه آنکه در بُعد تولید باید کم‌کاری کرد.
زهد به معنای کم مصرف‌کردن برای بازده بیشتر است. دنیایی که زاهد آن را ترک می‌کند، سرگرم‌شدن به تنعم و تجمل و دور‌افتادن از کمال انسانی است. دعوت به زهد در
دین، به معنای ترک تلاش و ساختن دنیای آباد و مستقل نیست. سرور زاهدان عالم بیش از همه کار و تلاش اقتصادی انجام می‌داد و استفاده از خانه‌ی گسترده را در جهت خیررسانی به هم‌نوعان و دستگیری بیچارگان امر آخرتی می‌دانست.
صبر بر بلایا و
رضا به
قضای الهی: با توجه به
آیات و
روایات روشن می‌شود این سجیه‌ی اخلاقی هم، مانند توکل برای کسی ستوده است که در صحنه‌ی عمل و زندگی با همه‌ی کوششی که دارد، گاه به نتیجه‌ی دلخواه نمی‌رسد. از آن‌جا که انسان نمی‌تواند مجموع عوامل مؤثر بر طبیعت و دنیا و روحیات انسان‌ها را در اختیار خود بگیرد، گاه با همه‌ی زحمت، انتظار او برآورده نمی‌شود و خلاف خواسته‌ی او رخ می‌دهد، در اینجا باید تن به این علل و اسباب بدهد.
عناصر اخلاقی کار و تولید در آموزه‌های دینی بسیار گسترده است. تحقق عینی این عناصر، از یکسو زمینه‌ساز گسترش و بهینه‌سازی فعالیت‌های تولیدی و در نتیجه رشد اقتصادی است و از سوی دیگر، ضمن جهت‌دهی به فعالیت‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها، سالم‌سازی آن‌ها را موجب می‌شود. برخی از مهم‌ترین این عناصر به همراه کارکرد اقتصادی ـ اخلاقی آن‌ها چنین است:
واژه «انگیزه (Motivation)» از کلمه لاتین حرکت‌کردن (Movere) گرفته شده است. این
اصطلاح همان‌گونه که از معنای رایج آن برمی‌آید، به علت یا چرایی رفتار اشاره دارد. انگیزه را می‌توان «حالتی در افراد دانست که آنان را به انجام رفتار و عمل خاصی متمایل می‌کند».
انگیزه فرآیندی است که با یک نیاز یا کمبود زیستی یا روانی آغاز شده و رفتار هدفمند یا انگیزه‌ای را در جهت محرکی خارجی فعال می‌کند.
بر اساس این تعریف رمز شناخت انگیزه را نیز در معنای مفاهیم نیازها، محرک‌ها و روابط میان آن‌ها می‌داند. برخی از نظریه‌پردازان انگیزه را مجموعه‌ای از نیروهایی می‌دانند که افراد را به‌طرف معینی از رفتار وادار می‌کند.
پاره‌ای دیگر بر این باورند که انگیزه بیانگر: «آن دسته از فرایند روان‌شناختی است که علت برانگیختگی،
هدایت و تداوم اعمال ارادی هدفمند است».
این تعاریف به سه نتیجه منجر می‌شود:
۱. تجزیه و تحلیل انگیزه باید به عواملی که فعالیت‌های فرد را بر می‌انگیزد، تمرکز کند؛ ۲. انگیزه فرایندگرا است و به انتخاب، جهت و هدف توجه دارد؛ ۳. انگیزه بر چگونگی آغاز رفتار، تداوم یا توقف آن توجه دارد و بیانگر آن است که فرد دارای انگیزه چه نوع واکنش عینی نشان می‌دهد.
اهم مترادف‌های واژه‌های انگیزه و نیاز در قرآن عبارت است از:
«ولکم فیها منافع ولتبلغوا علیها حاجةً فی صدورکم؛
و برای شما در آن‌ها
منافع قابل ملاحظه‌ای است تا به‌وسیله آن‌ها به مقصدی که در
دل دارید برسید».
«و الرغبة و الرغب و الرغبی السّعة فی الارادة» یعنی
رغبت عبارت است از فزونی و قوت
اراده؛ مثل این گفته خداوند متعال: «انّهم کانوا یسارعون فی الخیرات و یدعوننا رغبا و رهبا؛
؛ چراکه آن‌ها در نیکی‌ها سرعت می‌گرفتند و به‌خاطر
عشق (به رحمت) و
ترس (از
عذاب) ما را می‌خواندند».
از ماده حرض تنها دو مورد در قرآن‌مجید آمده که درباره تحریص و برانگیختن مؤمنان توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای
جنگ است. یکی از آن دو مورد، آیه ۶۵
سوره انفال و دیگری آیه زیر است: «فقاتل فی سبیل الله لاتکلَف الا نفسک و حرض المؤمنین...؛
پس (ای پیامبر) تو خود تنها در
راه خدا به کارزار برخیز که جز شخص تو بر آن مکلف نیست و مؤمنان را ترغیب کن».
«اثاره» از ریشه «ثور» و به معنای تحریک و تهییج است و «ثوران» یعنی هیجان. در قرآن‌کریم، دو مورد درباره اثاره
زمین و دو مورد درباره اثاره ابرها آمده؛ آیه: «واللّه الذی ارسل الرِّیاح فتثیر سحابا فسقناه الی بلد میت فاحیینا به الارض بعد موتها کذلک النشور؛
خداوند کسی است که بادها را می‌فرستد تا ابرها را برانگیزد، پس ما آن ابرها را به‌سوی زمین مرده می‌رانیم و به‌وسیله آن،
سرزمین مرده را زنده می‌کنیم.
رستاخیز نیز همین‌گونه است».
در نگرش اسلام، هدف نهایی انسان، تکامل در پرتو نیل به قرب الهی است
از این‌رو، هدف نهایی نظام اقتصادی اسلام، فراهم‌کردن زمینه‌های لازم برای دستیابی افراد به کمال مطلوب است. برای تحقق این هدف، یک سری «اهداف میانی» مطرح می‌گردد که از یکسو، به عنوان انگیزه‌های فعالیت‌های تولیدی فرد مسلمان تلقی می‌شود و از سوی دیگر، مقدمه نیل به هدف نهایی است. «انجام دادن وظایف عبادی»،
«تأمین نیازهای زندگی» و «رسیدن به رفاه نسبی»،
«خودکفایی و اقتدار جامعه»
و «مشارکت در خدمات اجتماعی»
از مهم‌ترین اهداف فرد
مسلمان در کار و تولید است. تفاوت در هدف‌ها و انگیزه‌ها، از وجوه تمایز کار و تولید در مکتب اقتصادی اسلام با مکتب سرمایه‌داری است؛ چراکه در مکتب سرمایه‌داری، هدف از تولید، افزایش
سود و درآمد است
از این‌رو، مجالی را برای اندیشیدن در ارزش‌ها و رعایت محدودیت‌های اخلاقی در کار و تولید باقی نمی‌گذارد.
وجدان (Conscience) به معنای نیروی باطنی که خوب را از بد تشخیص می‌دهد، تعریف‌شده است
در اصطلاح، وجدان با عبارت‌های گوناگونی تعریف شده است: انسان در اعماق درون خود، قوه‌ای می‌یابد که او را به عمل نیک وادار کرده و از انجام کار بد باز می‌دارد و در صورت ارتکاب، او را
سرزنش و ملامت می‌کند و با انجام کار نیک، مورد
تشویق قرار می‌دهد. این هاتف غیبی نظرش به
لذت و سود نیست و فقط آنچه را که وظیفه و تکلیف می‌داند، به آن امر و نهی می‌کند. در قرآن‌کریم از این درجات و مراتب به
اماره،
لوامه و
مطمئنه تعبیر شده است.
وجدان همان محرک درونی است که انسان را برای دستیابی به ایده‌آل خود، تحریک می‌کند. این محرک درونی بایستگی‌ها را از نبایستگی‌ها تفکیک می‌کند،
قاضی امین است و راهنمای مطمئن نظارت کرده، شکنجه می‌دهد و شکنجه می‌بیند، زشت و زیبا می‌شود و در نهایت این‌که وجدان قطب‌نما است.
وجدانِ کاری بازگوکننده انگیزه درونی است که هر فرد با توجه به آن و با شناخت کامل به وظایف محوله در صدد انجام بهینه کار خویش بر می‌آید. بنابراین، ملکه‌ای که بر طبق آن کاری بدون احتیاج به محرک‌های خارجی، با دقت و کامل انجام گیرد برخاسته از وجدان کاری به‌شمار می‌آید.
پس
وجدان کاری برابر است با حالت ثابت درونی که فرد را به انجام درست دقیق کار، با
میل و اشتیاق ترغیب می‌کند.
وجدان کاری عاملی است که سبب می‌شود فرد بدون وجود هیچ کنترل خارجی و فیزیکی و به انگیزه‌ای درونی برای انجام درست کاری که بر عهده‌ای او گذاشته شده است، از هیچ کوششی فروگذار نکند. می‌توان نتیجه گرفت «وجدان کاری» به معنای «گرایش به انجام‌دادن صحیح کار و وظایف شغلی، بدون نظارت مستقیم» است
که از نشانه‌های آن، انجام کار بیشتر و بهتر، کنترل درونی و مسئولیت‌پذیری است.
عواملی چند بر ایجاد و تقویت وجدان کاری مؤثر است که در متون دینی، مورد توجه و تأکید قرار گرفته است؛ «اصلاح نگرش» (نفی پاره‌ای از پندارهای نادرست و خرافی درباره
سرنوشت انسان و جوامع)،
«رضایتمندی از کار» (از طریق تبیین ارزش معنوی و اجتماعی و آثار کار)، «آموزش و الگوسازی»، «تقویت احساس مسئولیت»
و «توجه دادن جامعه به پی‌آمدهای ضعف وجدان کاری»
از این عوامل است.
استعمال واژه تعهد (Commitment)، منحصر به جامعه‌شناسان نیست، بلکه متفکران حوزه‌های دیگر از جمله:
سیاست،
فلسفه، مدیریت،
اقتصاد و
اخلاق نیز آن را به‌کار گرفته‌اند. «تخصص و تعهد» دو ویژگی اساسی نیروی کار و مدیریت است که در آموزه‌های دینی، به‌شدت مورد تأکید است، به‌گونه‌ای که ممکن نیست هیچ‌یک بدون دیگری، ملاک ارزیابی باشد: «إنّ خیر من استأجرت القویّ الأمین»
«قال اجعلنی علی خزائن الأرض إنّی حفیظ علیم».
در بینش اقتصادی اسلام، «متعهد غیر متخصص» در ردیف «متعهد خائن» قرار می‌گیرد.
امام صادق (علیه‌السلام) در این‌باره می‌فرمایند: «ما أبالی ائتمنت؛ خائنا أو مضیعا؛
برای من تفاوتی ندارد که به خائن
امانت بسپارم، یا به کسی که (از امانت مراقبت نمی‌کند و آن را) تباه می‌سازد»؛ از این‌رو آگاهی از دانش‌های هر زمان و افزایش تخصص، در کنار پاکی و تعهد، از وظایف دینی نیروی کار است، به‌گونه‌ای که تعهد او اقتضا می‌کند، از پذیرش کاری خودداری ورزد که تخصص و توان آن را ندارد.
نظم و
انضباط و مدیریت زمان، از مهم‌ترین عوامل بهره‌برداری بهینه از سرمایه‌ها است؛ از این‌رو، علاوه بر رعایت نظم
شاخصه‌های
انضباط در فعالیت‌های اقتصادی نیز مورد تأکید است. برخی از این شاخصه‌ها عبارت است‌از: «تقسیم وقت»،
«تقسیم کار بر اساس توانمندی‌ها و تخصص افراد»،
«رعایت
میانه‌روی در کار با پرهیز از سستی یا
حرص و آزمندی»
و «رعایت میانه‌روی به هدف پاس‌داشت سلامت جسمی و روحی و رسیدگی به سایر وظایف».
کار در نگاه دین، در گستره‌ی هستی جاری است و شخص با کارکرد با مجموعه عالم هستی و خالق آن هماهنگ می‌شود. بنابراین، هر نوع کار
حلال مطلوب است؛ اگرچه برخی از کارها و فعالیت‌های اقتصادی به جهت اهمیت آن در متون دینی مورد ترغیب بیشتر قرار گرفته است.
اولیای الهی به انواع کارها مثل کارگری، خیاطی، زره‌بافی، صنعت‌گری،
تجارت،
کشاورزی می‌پرداختند و کار را
فضیلت انسانی و
عبادت الهی می‌دانستند. بر این اساس اعتقادات اسلامی، ترغیب‌کننده‌ی فعالیت اقتصادی است و چون
دنیا مزرعه
آخرت و از بهترین اعمال صالح، کسب درآمد حلال است، با کار آخرت شخص و ارزش انسانی او تضمین می‌شود.
کار اقتصادی به علل گوناگون مورد رغبت مسلمان است. مواردی مانند: تأمین معاش، رفع احتیاج اجتماع،
عزت نفس، رشد عقلانی، سلامت جسم، زدودن چهره زشت فقر، گسترش اخلاق و نابودی مفاسد اجتماعی، حفظ دین و کسب
ثواب آخرتی به همراه مطلوبیت کار،
مؤمن را به کار ترغیب می‌کند.
گسترش فرهنگ دینی درباره کار، زمینه تلاش همه‌جانبه افراد برای رشد اقتصادی را فراهم می‌کند و افراد توجه جدی به نفس کار دارند تا نوع آن؛ بنابراین خواهند کوشید بیکاری را به هر صورت از خود دور سازند و هر کار حلالی را عزیز داشته، به بیکاری ترجیح دهند. حاکمیت فرهنگ دینی، اثر مثبت بر بهره‌وری نیروی کار و کاهش هزینه‌های اضافی مثل اسراف منابع و اتلاف وقت دارد و روابط انسانی در
بازار کار را بهبود می‌بخشد. کار اقتصادی پیوند دنیا و آخرت است و با آن می‌توان حسنه در دنیا و آخرت را کسب کرد.
با توجه به اهمیت کسب‌وکار در قرآن و
سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) راهکارهای زیر برای اجرایی‌کردن ارتقاء فرهنگ کار و تلاش در جامعه‌ی امروز
ایران و بلکه جوامع مسلمان و در نتیجه افزایش تولید، کارساز است:
احیای فرهنگ غنی کار، تلاش و
همت: کار، تلاش و همت، همواره درمیان ایرانیان از ایران باستان گرفته تا به حال از جایگاه ویژه و والایی برخوردار بوده است
بحث احیای فرهنگ کار به‌عنوان راهکار جدی با هدف به روزرسانی و نهادینه‌سازی توأم با ترویج و بسط آموزه‌های ناب فرهنگی در حال حاضر به معنای نادیده انگاشتن و خلاء حضور این
فرهنگ در بین جامعه فعلی نیست، بلکه تنها هدف از طرح بحث غنابخشی و استحکام و پرمغز کردن مطالب و محتواهای نو ارائه شده به جامعه برای پذیرش و مقبولیت بیشتر در بین تمام لایه‌ها و سطوح فعلی جامعه ایران است. در ارائه بحث و تهیه مطالب هرچه از سابقه دیرینه و پیشینه دانش و اطلاعات گذشتگان و ادوار گذشته بهره‌گیری شود زمینه غنای فکری، قوام و بسط بیش از پیش آن فراهم‌تر و مقبولیت عام آن افزون‌تر خواهدشد.
هماهنگ‌سازی تمامی حوزه‌های دخیل در امر عملیاتی کردن کار: موضوع وحدت رویه در بین آحاد جامعه از اهمیت زیادی برخوردار بوده و نبود توجه جدی به آن می‌تواند آسیب‌های جدی به جامعه وارد کند. هماهنگی موجب تسریع و مضاعف‌شدن حرکت و تلاش در مسیر توسعه کشور شده و به همین دلیل ایجاد وحدت رویه در حوزه‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری می‌تواند بسیار کارساز باشد.
ایجاد وحدت و همدلی بین تمام نیروهای وفادار به
انقلاب اسلامی حول محور
رهبر معظم انقلاب: این امر در جلوگیری از بخشی‌نگری در برنامه‌ریزی و اجرایی کردن موضوع بسیار حائز اهمیت است. بحث فراهم‌سازی زمینه‌های ایجاد بستر فراگیر برای کسب‌وکار، لازمه‌ی مشارکت فعالانه تمام سطوح مختلف جامعه از هر عقیده و نگرشی است و ضرورت دارد تمام آحاد جامعه را در این موضوع درگیر نماید و شایسته است که وحدت و اخوت بین تمام نیروهای وفادار به انقلاب و نظام حول محور رهبری ایجاد شود.
برنامه‌ریزی جهت ایجاد
انگیزه برای عموم جامعه: اتخاذ سازوکاری مناسب جهت ایجاد انگیزه برای عموم جامعه به ویژه برای کارکنان و اساتید، روحانیان، دانشجویان، دانش‌آموزان و تمام فعالان و پژوهشگران عرصه فرهنگ و
دانش در تمامی بخش‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در دو بُعد معنوی و مادی مفید است.
ایجاد سامانه‌ی برنامه‌ریزی، هماهنگی، هدایت، کنترل و نظارت: با هدف دسترسی آسان‌تر مسیرهای اهداف تعیین‌شده و هدف‌گذاری شده؛ ایجاد این سامانه موجب خواهد شد تا از رهاشدگی موضوع خودداری شده و روند اجرایی کار به شکل منسجم، هماهنگ، کانالیزه شده و کارآمد پی‌گیری شود.
اجرای هر برنامه و فعالیتی بیشتر با یکسری مشکلات و موانعی خواسته یا ناخواسته مواجه است. شناسایی دقیق و کارشناسی شده این مشکلات احتمالی و چاره‌اندیشی جدی برای آن توأم با ارایه راهکار و برخورد عقلانی و خردگرایی ضمن رفع موانع، موجب تسریع و سرعت بخشیدن به حرکت تعیین شده در مسیر توسعه نیز خواهد شد.
برنامه‌ریزی اصولی بر اساس عملیات‌های تدارک شده (کوتاه مدت، میان مدت، بلند مدت): برنامه‌ریزی دارای دو رکن اساسی تعیین هدف و پیش بینی است. هدف و راهبرد، بر اساس مفاهیم دینی اعم از
قرآن‌کریم،
احادیث و
سیره پیامبر اکرم و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و رهنمودهای رهبرمعظم انقلاب اسلامی به روشنی مشخص شده است. اقدام بعدی انجام پیش‌بینی‌های لازم برای اجرای دقیق و شایسته موضوع است که برای اجرای مناسب و بهره‌گیری بهینه، نیاز به برنامه‌ریزی مدون، اصولی و کارامد به‌صورت کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت است.
بسط ارزش‌های اجتماعی و آموزه‌های معنوی در بین تمام سطوح و طبقات اجتماعی جامعه: جامعه ایران ارزش‌مدار و هنجارهای حاکم بر آن دارای نکات مثبت فراوان است. کسب‌وکار نیز از موضوع‌های ارزشی از دیرباز تا کنون بوده است. از راه‌های عملیاتی کردن این موضوع مهم، تکیه و بهره‌گیری از این ظرفیت بالا در سطح جامعه است که اگر به درستی و نحو مطلوب از آن استفاده گردد، میزان کارایی و کارآمدسازی در اجرای صحیح گرایش به کسب‌وکار، افزایش خواهد یافت.
بهره‌گیری از آموزش‌های عمومی از طریق رسانه‌های ارتباط جمعی: به‌کارگیری هدفمند رسانه‌های دیداری و شنیداری و ارتباط جمعی به ویژه صداوسیما، در کنار آموزش‌های تخصصی مدیران و متولیان ذیربط، از اهمیت زیادی برخوردار است. همان‌گونه که
حضرت امام خمینی (رحمت‌الله‌علیه) فرمودند، صداوسیما به مثابه دانشگاه عمومی است. پس بایسته است در این راستا،
ضبط و پخش برنامه‌هایی هدفمند و تأثیرگذار جهت گسترش فرهنگ کسب‌وکار در بین تمام سطوح جامعه انجام گیرد که از این دانشگاه عمومی بهره‌مند شوند..
ارزشیابی و ارزش‌گذاری بر مجموعه فعالیت‌های انجام شده: بازکاوی و پایش مستمر و در صورت نیاز،
اصلاح و بازنگری فعالیت‌های تدارک شده برای ارتقاء فرهنگ کسب‌وکار، ضمن نظارت پایدار بر فعالیت‌های تدارک شده موجب ارتقاء سطح کارایی و افزایش توان مضاعف و جلوگیری از هدر رفتن زحمات کشیده شده در این خصوص خواهد شد.
جلسات مشورتی برای تصمیم‌گیری با هدف بهبود بخشی به روند اجرایی موضوع: بهره‌گیری خردمندانه از نظرهای کارشناسان، موجب کارایی بیشتر برنامه‌ها و فعالیت‌های تدارک شده برای ارتقاء فرهنگ کسب‌وکار می‌شود.
تعیین دقیق مسیرهای دستیابی به نقاط هدف‌گذاری شده: اتخاذ سازوکاری هدفمند در تدوین لوایح، قوانین و
آیین
نامه‌های لازم برای تعیین
ضوابط قانونی برنامه‌ریزی، طراحی و اجرای موضوع، از لوازم ریل‌گذاری و تعیین دقیق مسیر برنامه‌ریزی شده است. از اشکالات و نواقصی که معمولاً در اجرایی کردن برخی نظرها و دستورها در بین جامعه به‌ویژه در بین دستگاه‌های اجرایی کشور به وجود می‌آید، فقدان راهکار قانونی وآیین
نامه‌های اداری است که این امر کندی را در مراحل اجرایی در پی دارد. به همین دلیل چاره‌اندیشی در این باره، متضمن تحرک فعالانه دستگاه‌ها و اشخاص حقیقی و حقوقی مربوط است.
بهره‌گیری از
آیات و
روایات و سخنان بزرگان و اندیشمندان: استفاده از آیات الهی قرآن‌کریم؛ مانند: «فاذا فرغت فانصب؛
پس هنگامی که از کار مهمی فارغ می‌شوی به مهم دیگری بپرداز» و
احادیث قدسی، روایات و احادیث پیامبر گرامی اسلام مانند: «الکادّ لعیاله کالمجاهد فی سبیل الله؛
کار و تلاش برای
خانواده مانند کسی است که در
راه خدا جهاد می‌کند» و
ائمه اطهار و سخنان بزرگان برای نهادینه‌سازی بحث کسب‌وکار در بین افراد جامعه، بسیار مؤثر خواهد بود؛ چراکه اطلاعات مهم بسیاری در ارتباط با کار و تلاش وارد شده است و بهره‌گیری از آن‌ها در جامعه‌ای که دین‌مدار بوده و از میزان پذیرش والای اینگونه آموزه‌ها در میان مردم برخوردار است، مسئولان امر را به‌سوی دستیابی به اهداف تعیین شده رهنمون می‌کند و از سوی دیگر، این آموزه‌ها به فرهنگ‌سازی موضوعات فوق کمک شایان توجهی خواهد کرد.
اولویت‌بندی برای طرح‌ها، برنامه‌ها و پروژه‌های اجرایی: طرح‌ها و پروژه‌هایی که امکان و ظرفیت لازم برای افزایش و
رشد تولیدات و فعالیت را بدون افزایش بودجه دارند، باید در اولویت قرار گیرند. یعنی با اولویت‌بندی برخی از طرح‌ها و پروژه‌ها به نحوی که به دیگر طرح‌ها آسیب وارد نشود.
بهره‌گیری حداکثری و مضاعف از پایگاه‌ها، مراکز و تشکل‌های فعال دینی:
مساجد، حسینیه‌ها و هیأت مذهبی که دارای مخاطبان زیادی بوده و از جایگاه ویژ‌ه‌ای در سطح جامعه برخورداراند، از پایگاه‌هایی هستند که می‌توانند نقش مهمی در ترویج و بسط کسب‌وکار را در جامعه به عهده گیرند که این امر نیاز به برنامه‌ریزی مضاعف و جدی در این باره دارد.
ایجاد نگاهی جامع و فراگیر نسبت به موضوع کسب‌وکار: داشتن نگاهی فراگیر همراه با توسعه و گسترش این موضوعات به تمام عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و پرهیز از بخشی‌نگری و جزء‌اندیشی در برنامه‌ریزی و طراحی امور برای اجرای مناسب آن، امری ضروری است. یعنی کسب وکار، تنها در امور خدماتی، اداری و اقتصادی خلاصه و محدود نگردد و این تفکر در تمام حوزه‌های اجتماعی به‌ویژه در عرصه‌هایی که با قشر نوجوان و جوان سروکار دارند، مثل میادین ورزشی، مراکز علمی و پژوهشی و... توسعه یابد.
داشتن نگاهی واقع‌گرایانه و منطقی: داشتن برخوردی واقع‌گرایانه و پرهیز از برنامه‌ریزی و اجرای برنامه‌های احساسی، غیرمنطقی و معدودسازی آن به مباحث و کارهای کم‌ارزش و سطحی از عنوان کسب‌وکار، بسیار مهم است. در صورت جدی نگرفتن این مهم، آسیب‌های جدی به اصل موضوع و اهداف مهم ترسیم شده وارد خواهد شد.
ارایه
الگو و مستندات قابل ارایه اعم از تولیدات، برون‌داد و خروجی‌ها در زمینه‌های مختلف (فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و...) که در سنوات گذشته حاصل و نتیجه کسب‌وکار اشخاص حقیقی و حقوقی، بوده است. باید توجه داشت که طرح مباحث یکسره توصیفی و انتزاعی و نبود ارایه الگوی عملی از تأثیرگذاری زیادی برخوردار نبوده و برخی مواقع موجب جدی نگرفتن موضوع در سطح جامعه خواهد شد.
همچنین معرفی تعدادی از افراد نخبه ساعی و موفق در انواع کسب‌وکار که در زمینه‌ها و عرصه‌های مختلف، دارای موفقیت بوده و موفقیت آن‌ها نیز حاصل تلاش و کارشان بوده مهم است؛ چراکه می‌تواند در انتقال
تجربه و الگوسازی عملی برای جامعه و نیز استفاده‌ی بهینه از
زمان در انجام این مهم، پر فایده باشد. این کار با مصاحبه مستقیم با این افراد و نشان دادن آثار آنان و پخش آن در رسانه‌ها به‌ویژه صداوسیما، قابل اجرا است.
استفاده از
فضای مجازی می‌تواند حوزه‌ی فعالیت و میدان عملیات این پیام را بسیار گسترده‌تر کند. امروزه نقش شبکه
اینترنت و فضای مجازی در ایجاد محیطی فراگیر برای بسط
اندیشه و موضوعات هدفمند بر کسی پوشیده نیست. به‌ویژه این‌که غالب بهره‌مندان این فضا را نیز جوانان و نوجوانان تشکیل می‌دهند. به همین دلیل خلاء حضور جدی در این فضا و عدم طرح موضوع در آن می‌تواند، در دستیابی به اهداف متصور شده اختلال ایجاد کند.
فضاسازی تبلیغاتی در محیط شهری، اماکن و میادین عمومی و خدماتی: استفاده از محیط‌های تبلیغی سطح شهرها (میادین، چهارراه‌ها، نقاط پر رفت‌وآمد، خیابان‌های اصلی) اماکن عمومی، وسایل حمل‌ونقل عمومی مثل ایستگاه‌های متر، قطارهای شهری، اتوبوس شهری، تاکسی و نیز تبلیغات جهت‌دار در میادین ورزشی، ترمینال‌های مسافربری، بوستان‌ها و پارک‌ها، مجتمع‌های فرهنگی و تجاری و اقتصادی و خدماتی و... در ترویج فرهنگ کسب‌وکار تأثیرگذار بوده و شایسته است از این فضاهای تبلیغی به نحو احسن و مطلوب بهره‌گیری شود.
(۱) قرآن کریم.
(۲) امام علی (علیه‌السلام)، نهج البلاغه، محمددشتی، قم، جمال، ۱۳۸۷.
(۳) اباذری، یوسف، از طبقه تا سبک زندگی،
نامه علوم اجتماعی، شماره۲۰، تهران، ۷۸-۶۱، ۱۳۸۱.
(۴) استاجی، زهرا، بررسی سبک زندگی در ساکنین شهر سبزوار، مجله دانشکده علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سبزوار، دوره ۱۳، شماره ۳، سبزوار، ۱۲۳-۱۰۹، ۱۳۸۵.
(۵) بختیاری، صادق، مفهوم وجدان کاری و برخی عوامل مؤثر بر آن، مدیریت دولتی، شماره ۴۱-۴۲، تهران، ۱۹-۷، ۱۳۷۷.
(۶) بخشی، علی‌اکبر، خودشناسی درون‌مایه وجدان کاری، مجله معرفت، شماره ۱۷، قم، ۹۸-۸۱، ۱۳۷۵.
(۷) بوردیو، ۱۹۸۴.
(۸) بیرو، الن، فرهنگ علوم اجتماعی، باقر ساروخانی، تهران، انتشارات کیهان، ۱۳۸۰.
(۹) جزری، ابوالحسن علی بن محمد، اسدالغابة فی معرفة الصحابه، بیروت، دارالشعب، ۱۹۷۰.
(۱۰) حرّعاملی، محمدبن حسن، وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعه، تهران، مکتبةالاسلامیة، ۱۳۸۳ق.
(۱۱) حکیمی، محمدرضا، الحیاة، تهران، نشر الثقافةالإسلامیة، ۱۴۰۸ق.
(۱۲) خمینی، سیدروح‌اللَّه، صحیفه‌ی نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ره)، ۱۳۷۹.
(۱۳) چاپین، ۱۹۹۵.
(۱۴) چاپمن، ۱۹۳۵.
(۱۵) راغب اصفهانی، محمد، المفردات فی الفاظ القرآن، قم، اسماعیلیان، ۱۳۸۳ق.
(۱۶) رجب‌زاده، احمد، ارزش‌ها و ضعف وجدان کاری در ایران،
نامه پژوهش، شماره۵، تهران، ۱۴۱-۱۲۹، ۱۳۸۳.
(۱۷) رضائیان، علی، معمای مدیریت دانش مدیریت، شماره ۳۱و ۳۲، تهران، ۹۳-۸۱، ۱۳۷۵.
(۱۸) رضائیان، علی، مبانی رفتار سازمانی، تهران، سمت، ۱۳۸۷.
(۱۹) سادات، محمدعلی، اخلاق اسلامی، تهران، سمت، ۱۳۸۵.
(۲۰) سیدعباس‌زاده، میرمحمد، وجدان کار: رهیافت عملی و کاربردی، ارومیه، آرشیا، ۱۳۷۴.
(۲۱) صدر، سیدمحمدباقر، الاسلام یقودالحیاة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۳۹۱ق.
(۲۲) طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۷ق.
(۲۳) طباطبائی، سیدمحمدحسین، الرسائل التوحیدیه، قم، مؤسسةالنشرالاسلامی، ۱۴۱۷ق.
(۲۴) طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، به کوشش احمد حسینی، قم، بنیاد بعثت، ۱۴۱۴ق.
(۲۵) عبادی، جعفر، مباحثی در اقتصاد خرد، چاپ اوّل، تهران، سمت، ۱۳۷۰.
(۲۶) فاضلی، محمد، مصرف و سبک زندگی، تهران، نشر صبح صادق، ۱۳۸۲.
(۲۷) فدرستون، ۱۹۸۷ و ۱۹۹۱.
(۲۸) کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۶۲.
(۲۹) گیدنز، آنتونی، تجدد و تشخص، ترجمه ناصر موفقیان، تهران، نشر نی، ۱۳۸۲.
(۳۰) لش و یوری، ۱۹۸۷.
(۳۱) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، مکتبةالاسلامیة، ۱۳۷۴.
(۳۲) محمّدی ری‌شهری، محمّد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، ۱۴۱۶ق.
(۳۳) مصباح یزدی، محمدتقی، پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی، قم، موسسه امام خمینی (ره)، ۱۳۸۸.
(۳۴) مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۴.
(۳۵) مطهری، مرتضی، بیست گفتار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹.
(۳۶) معیدفر، سعید، بررسی میزان اخلاق کار و عوامل فردی و اجتماعی مؤثر بر آن، تهران، نشر دوران، ۱۳۸۰.
(۳۷) معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، یک جلدی، تهران، نشر معین، ۱۳۸۱.
(۳۸) ممتاز، فریده، معرفی طبقه از دیدگاه بوردیو، پژوهش
نامه علوم انسانی، شماره ۴۲ – ۴۱، تهران، ۹۸-۷۷، ۱۳۸۳.
(۳۹) منطقی، محسن، گامی به سوی نهادینه کردن وجدان کاری در سازمان‌ها، مجله معرفت، شماره ۱۷، قم، ۱۳-۵، ۱۳۷۵.
(۴۰) میر معزّی، سید حسین، نظام اقتصادی اسلام اهداف و انگیزه‌ها، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۷۸.
(۴۱) نادری، علی، درآمدی بر ارتقای وجدان کاری، مدیریت دولتی، شماره ۳۵، تهران، ۱۲-۱، ۱۳۷۵.
(۴۲) نوری، میرزا حسین، مستدرک‌الوسایل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل‌البیت، ۱۴۰۷ق.
(۴۳) نیک‌فر، مختار، کار در زندگی فردی و اجتماعی از دیدگاه قرآن، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیما، ۱۳۸۳.
(۴۴) هادوی‌نیا، علی‌اصغر، معنویت و اقتصاد، تهران، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۸۹.
(۴۵) الوانی، سید مهدی، مدیریت عمومی، تهران، نشر نی، ۱۳۸۴.
(۴۶) ولایی، عیسی، کار در منابع اسلامی، تهران، مؤسسه کار و تأمین‌اجتماعی، ۱۳۷۸.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله « اخلاق کار»، تاریخ بازیابی۹۵/۱۲/۲۵.
