مجموعه آثار استاد شهید مطهری (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مجموعه آثار استاد شهید مطهری»، دربردارنده مجموعه تالیفات و متن سخنرانی‌های شهید
مرتضی مطهری ، به
زبان فارسی می‌باشد که شورای نظارت بر نشر آثار ایشان، از سال ۱۳۶۸ ش به بعد، شروع به تهیه و تدوین آنها کرده است.گردآورندگان معتقدند که مناسب‌ترین آثار از نظر صحت، غنای محتوا، شیوایی بیان و پرداختن به شبهات القایی زمان برای معرفی مکتب اسلام، آثار استاد شهید مطهری می‌باشد، ازاین رو اقدام به تنظیم این مجموعه کرده‌اند.
اکثر مجلدات، با مقدمه شورای نظارت، در بیان محتوای هر جلد آغاز و مطالب در بیست و نه مجلد ارائه گردیده است.
همه آثار استاد، به حسب موضوع، در نه بخش، تقسیم بندی شده‌اند که عبارتند از: بخش
اصول عقاید ،
فلسفه ، تاریخ،
سیره معصومین علیه‌السّلام ،
فقه و حقوق،
اخلاق و
عرفان ، اجتماعی- سیاسی، تفسیر و متفرقات.
«مجموعه آثار»، طرحی است که در مورد آثار نویسندگان پراثر و ارزش مند به اجرا درمی آید و هدف از آن، حفظ آن آثار و سهولت یافتن مطلب مورد نظر در آن است.
آثار شهید مطهری، با انقلاب اسلامی پیوندی ناگسستنی داشته و معرف تفکر و خط مشی این انقلاب الهی می‌باشد و از طرفی نیز بارها از سوی
امام خمینی رحمة‌الله‌علیه مورد تایید قرار گرفته و مطالعه آنها توصیه و تاکید شده است؛ این دو ویژگی، لزوم اجرای این طرح در مورد آثار ایشان را افزون کرده است.
این مجموعه، بیشتر، به کار اهل تحقیق و کسانی می‌آید که می‌خواهند بارها و بارها به این آثار مراجعه کنند.
مجلد اول که جلد اول بخش عقاید می‌باشد، شامل سه کتاب زیر است:
۱. «
عدل الهی »کتاب، با مقدمه مؤلف در تعریف موضوع جبر و اختیار آغاز شده و مطالب، در نه بخش ارائه شده است. نویسنده، پس از تعریف مفهوم
عدل به راه‌ها و مسالک مختلفی که در حل مشکلات مربوط به
مسئله عدل وجود دارد، اشاره کرده و در پایان، چنین نتیجه گیری نموده است که افرادی که به
خدا و
آخرت ایمان داشته و اعمالی با انگیزه تقرب به خدا انجام می‌دهند، عمل آنها مقبول درگاه الهی بوده و استحقاق پاداش و
بهشت می‌یابند، اعم از آنکه
مسلمان باشند یا غیر مسلمان.
۲. «انسان و سرنوشت»محصول یکی از بحث‌های عقیدتی استاد در هیئت‌های مؤتلفه اسلامی است که هدف از آن، رفع شبهات مطرح شده در اطراف
اسلام و هدایت مبارزه بر اساس مکتب خالص اسلام بوده است.
مسئله قضا و قدر ، آزادی و اختیار، تغییرناپذیری در طبیعت و منطق اختصاصی
قرآن از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب است.
۳. «علل گرایش به مادی گری»در شرایطی نگارش یافته است که سران منافقین، در حال گرایش به مارکسیسم بوده و سرانجام تغییر ایدئولوژی دادند و گرایش به مکاتب مادی، در میان جوانان مشاهده می‌شد. استاد، برای جلوگیری از این انحراف، اقدام به نگارش کتاب نمودند.
مقدمه این کتاب، مقاله‌ای است تحت عنوان «ماتریالیسم در ایران» که برای برملا ساختن نقشه‌های جدید
ماتریالیست‌ها در ایران به رشته تحریر درآمده و طی آن، توطئه ماتریالیست خواندن برخی عرفای
تاریخ اسلام و از آن مهم تر تفسیر مادی کردن قرآن توسط برخی گروهک‌ها و افراد چپ آشکار و خنثی گردیده است. این مقاله را می‌توان از عوامل مهم ترور و شهادت استاد به شمار آورد.
مجلد دوم، با عنوان «مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی»،مشتمل بر شش بخش «انسان و
ایمان »، «جهان بینی توحیدی»، «
وحی و
نبوت »، «انسان در قرآن»، «جامعه و تاریخ» و «زندگی جاوید یا
حیات اخروی » است. این کتاب، آخرین اثر قلمی استاد شهید می‌باشد و تاریخ نگارش آن به سال‌های دوره نهضت اسلامی بازمی گردد.
از آن جا که استاد، انحرافات زیادی در برخی نشریات و آثار بعضی روشن فکران
مسلمان در جهان بینی اسلامی می‌دیدند، اقدام به نگارش این کتاب نموده و در آن بسیاری از لغزش گاه‌های فکری روشن فکران مسلمان را نشان داده‌اند.
از نکات جالب توجه کتاب، این است که استاد، در بخش «جامعه و تاریخ» به ضرس قاطع پیش بینی کرده است که رژیم‌های سوسیالیستی، همانند رژیم‌های سرمایه داری، سرنگون خواهند شد و اصولا این بخش، خصوصا فصل «
اسلام و مادیت تاریخی» را می‌توان از شاه کارهای ایشان به شمار آورد.
بیان کتاب، تا حد امکان ساده و روان بوده و همین امر موجب شده است تا برخی به سوی این پندار سوق پیدا کنند که این اثر مختص سطوح متوسط است؛ حال آنکه غوامضی از
مسائل اعتقادی، در آن، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است که برخی از آنها نیاز به توضیحات اساتید فن دارد.
مجلد سوم و چهارم که جلدهای آخر از بخش عقاید می‌باشند، به بررسی برخی مباحث عقیدتی اختصاص یافته‌اند، از جمله:
۱. جهان بینی الهی و مادی:به گفته نویسنده، مقدمه‌ای بر این دو جهان بینی بوده و در ضمن بیان مباحث این دو نوع نگرش، به سه منبع جهان بینی که عبارتند از علم،
فلسفه و
دین ، اشاره شده و هر یک مفصلا توضیح داده شده است.
۲. کلام: جزء کتاب «کلیات علوم اسلامی» بوده و در ضمن هشت درس، این علم را توضیح داده است.
۳. استدلال قرآن به
مسئله حیات بر
توحید : به بررسی استدلالات قرآن پیرامون تشبیه رستاخیز به زنده شدن طبیعت، پرداخته است.
۴. دستگاه ادراکی بشر: بحث‌های مربوط به خودشناسی را مطرح کرده است.
۵. ایمان به غیب: به بررسی
مسئله ایمان به غیب و اینکه ایمان، موضوعی است که مربوط به
روح آدمی است، نه بدن او، پرداخته است.
ختم نبوت، پیامبر امی، ولاءها و ولایت‌ها، مدیریت و
رهبری در اسلام، امدادهای غیبی در زندگی بشر، درس‌هایی که از فصل بهار باید آموخت، نبرد حق و باطل،
معاد ،
امامت و رهبری و اصل عدل در اسلام، از جمله مباحث مطرح شده در این دو جلد است.
برخی از این مباحث، مربوط به کتاب «بیست گفتار» می‌باشند.
مجلد پنجم که جلد اول از بخش فلسفه می‌باشد، مشتمل بر چهار بخش زیر است:
۱. مقاله کوتاهی است تحت عنوان «سیر فلسفه در اسلام» که نظر به اهمیتی که استاد برای سیر تاریخی
مسائل فلسفی و تاثیر آن در فهم بهتر این
مسائل قائل بودند، مدخل بخش فلسفه قرار گرفته است.
۲ و ۳. «کلیات
منطق » و «کلیات فلسفه» را تشکیل می‌دهد که این دو بخش، در اصل، جلد اول کتاب «آشنایی با علوم اسلامی» می‌باشند.
این کتاب، جزوه درسی دانشجویان بوده و در نوع خود کم نظیر و ابتکاری است و در عین برخورداری از نکات مهم و دقیق، از بیانی شیوا و روان برخوردار است؛ به طوری که خواننده‌ای را که هیچ گونه آشنایی با منطق و
فلسفه ندارد، گام به گام در این وادی پیش برده و شاید اولین بار باشد که یک استاد مسلم فلسفه، کتابی به این سبک به رشته تحریر درآورده است.
۴. شامل کتاب «
شرح منظومه » می‌باشد که قبلا در دو مجلد منتشر شده است. این بخش، نیز در اصل، از جزوات درسی استاد بوده و از نظر سلاست بیان و غنای محتوا، در نوع خود کم نظیر است. در بخش «اتحاد
عاقل و
معقول »، از یادداشت‌های استاد نیز استفاده شده و به همین جهت برخی قسمتهای این مبحث، نسبت به سایر مباحث این کتاب، از سطح بالاتری برخوردار است.
مجلد ششم، جلد دوم از بخش فلسفه بوده و شامل کتاب «اصول فلسفه و روش
رئالیسم » می‌باشد که در پنج جلد منتشر شده است.
این کتاب، از شاه کارهای علامه سید
محمد حسین طباطبایی و استاد مطهری به شمار رفته و از نظر پرداختن به
مسائل بدیع فلسفه و ابتکارات فلسفی، شیوایی و سادگی بیان، پرداختن به شبهات روز، آشکار کردن بی اساسی فلسفه مادی و نیز از نظر روشن ساختن ارزش و منزلت حکمت متعالیه یا فلسفه صدر المتالهین شیرازی، از مقامی رفیع و پرارج برخوردار است.
هم چنین است تاثیر اجتماعی و سیاسی این کتاب در زمان انتشار اولیه آن که تبلیغات حزب توده جو مسمومی ایجاد کرده بود و می‌رفت که پایه اعتقادات
مذهبی بسیاری از جوانان را سست نماید. با این احوال، این اثر هنوز منزلت درخور خویش را در جامعه ما نیافته است.
این کتاب، مشتمل بر یک دوره مختصر فلسفه است؛ مهمات
مسائل فلسفه را بیان می‌کند و نویسنده سعی کرده است مطالب، ساده و قابل فهم برای عموم باشد تا کسانی که ذوق فلسفی دارند، با داشتن اطلاعات مختصری، به فراخور حال خود استفاده کنند و لذا از ذکر دلایل و براهین متعدد در هر مورد خودداری شده و نویسنده، برای اثبات هر مدعا، ساده‌ترین راه‌ها و بسیطترین براهین را انتخاب کرده است.
ایشان، در عین اینکه از تحقیقات گران بهای هزار ساله فلاسفه اسلامی استفاده کرده، به آراء و تحقیقات دانشمندان بزرگ
اروپا نیز توجه کامل داشته است.
وی، هم
مسائلی را که در فلسفه قدیم نقش عمده دارد و هم
مسائلی را که در فلسفه جدید حائز اهمیت می‌باشد، مطرح کرده است.
در ضمن مباحث کتاب، قسمت‌هایی وجود دارد که در فلسفه اسلامی و اروپایی بی سابقه می‌باشد، مانند معظم
مسائلی که در مقاله پنجم حل شده و آنچه در مقاله ششم بیان شده است.
در مقاله ششم، با طرز بی سابقه‌ای به نقادی دستگاه ادراکی و تمیز و تفکیک ادراکات حقیقی از
ادراکات اعتباری پرداخته شده است. در این مقاله، هویت و موقعیت «ادراکات اعتباری» نشان داده شده و فلسفه از آمیزش با آنها برکنار داشته می‌شود و همین آمیزش نابه جاست که بسیاری از فلاسفه را از پا درآورده است.
در این اثر، در عین اینکه فلسفه حریم خود را حفظ کرده و با علوم مختلط نمی‌شود، رابطه فلسفه و
علم محفوظ مانده است، ولی رابطه فلسفه با طبیعیات و فلکیات قدیم به کلی قطع شده و در برخی موارد، از نظریات علمی جدید نیز استفاده شده است.
جلد چهارم کتاب، پس از
شهادت استاد منتشر شده است؛ بدین ترتیب که متن این جلد (شامل مقالات دهم تا سیزدهم) به قلم علامه طباطبائی رحمة‌الله‌علیه مقارن با نگارش سایر مقالات، نگارش یافته بود، ولی پاورقی‌های استاد به اتمام نرسیده بود و پس از شهادت ایشان همان مقداری که نگارش یافته بود، همراه با متن کتاب و نیز همراه با یادداشت‌های استاد بر مقالات مذکور به چاپ رسید که البته چون در طرح «مجموعه آثار» مجلداتی برای یادداشت‌های استاد در نظر گرفته شده است، یادداشت‌های مذکور در این مجلد از مجموعه آثار آورده نشده است.
برخی از نقل قول‌های کتاب، نقل به مضمون بوده و عین کلام گوینده نیست؛ گر چه اکثر قریب به اتفاق آنها با متن اصلی مطابقت داده شده است.
مجلد هفتم، که جلد سوم از بخش فلسفه و جلد اول از «فلسفه
ابن سینا » می‌باشد، مشتمل است بر درس‌های استاد از برخی آثار فلسفی ابن سینا، از جمله درس‌هایی از کتاب‌های «
اشارات »، «نجات» و «
الهیات شفا ».
مطالب بخش اول و قسمتی از بخش سوم (ترجمه و تعلیقات دو فصل اول از مقاله اول الهیات شفا)، توسط استاد به رشته تحریر درآمده است. مباحث مقالات چهارم و پنجم و ششم الهیات شفا تقریرات خصوصی دکتر قندی از بیانات استاد بوده است که از اتقان بیان خود استاد برخوردار نیست. سایر مطالب کتاب، مباحثی است که پس از استخراج از نوار تنظیم شده است.
مباحث این مجموعه نیز، خصوصا مباحثی که به قلم استاد بوده است، مانند مباحث مجلدات قبلی بخش فلسفه، مناسب متن درسی دانش پژوهان می‌باشد.
مجلد هشتم، مقاله هشتم و نهم ابن سینا تحت عناوین «شناخت مبدا اول برای همه وجود و شناخت صفات او» و «در صدور اشیاء از تدبیر اول و
معاد به سوی او» می‌باشد.
مجلد نهم و دهم که مربوط به بخش فلسفه می‌باشند، دربردارنده کتاب «شرح مبسوط منظومه» بوده که در اصل، تقریر درس‌های منظومه حاج
ملا هادی سبزواری توسط استاد می‌باشند.
در بین درس‌ها، سؤالاتی از طرف حضار مطرح شده و استاد پاسخ گفته‌اند که این پرسش و پاسخ‌ها در پاورقی کتاب قرار گرفته‌اند و اکثر این سؤالات مفید و راه گشاست.
شرح مبسوط منظومه، خصوصیاتی دارد که از آن جمله است: ظهور برخورد فلسفه اسلامی و فلسفه غرب در برخی موضوعات، بعضی تقریرات نوین و ابتکاری و برخی نظریات ابداعی استاد که برای اولین بار در فلسفه اسلامی مطرح می‌شود و نیز شیوه بیان استاد که آسان کننده
مسائل معضل و نشان دهنده تسلط ایشان بر فلسفه می‌باشد.
مجلد یازدهم که جلد هفتم فلسفه است، به مباحث مربوط به «حرکت»، از درس‌های اسفار استاد اختصاص دارد.
انتخاب این مباحث، طبق ممشای همیشگی استاد، بر معیار نیاز زمان صورت گرفته و مقصود نهایی مقابله با ادعاهای مادی گرایانه آن دوران بوده است. در عین حال، این کتاب، به جهت تبیین یکی از مباحث مهم حکمت متعالیه توسط یکی از اساتید مسلم فن، یک گنجینه غنی به شمار می‌آید که همواره می‌تواند برای دانش پژوهان و محققین فلسفه اسلامی راه گشا باشد؛ به ویژه آنکه در طی این دروس، به مناسبت، از مباحث منطقی و فلسفی بی شماری مانند اثبات نفس، اصل تضاد، اصل تناقض،
معاد جسمانی ، نفس کلی عالم، رابطه مادی و مجرد،
خیر و
شر ، کلی طبیعی، مقولات
ارسطویی ،
کلیات خمس و مانند آن سخن به میان آمده است.
آنچه بر غنای این مباحث افزوده، یکی، توجه خاص استاد به نظرات علامه طباطبایی و دیگری، اشاره ایشان به نظرات خودشان مانند «تشکیک تبعی ماهیت» است. این خصوصیات به همراه ویژگی‌های دیگر، مانند درجه بندی اهمیت پاره‌ای از مباحث فلسفی توسط استاد در ضمن برخی جلسات، کتاب را به مجموعه‌ای ارزشمند مبدل ساخته است.
مجلد دوازدهم نیز مانند مجلد یازدهم، شامل درس اسفار استاد شهید مرتضی مطهری از سال ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷ ش، است.
این جلد حاوی هفتاد جلسه درس (از جلسه چهل و نهم تا جلسه صد و هجدهم) است که مبحث زمان را در بر می‌گیرد.
مباحث این کتاب از فصل ۳۰ مرحله ۷ تا فصل ۹ از مرحله ۹، مبحث «
قوه و فعل » کتاب اسفار را شامل می‌شود.
در جلسات صد و ششم تا صد و هشتم؛ یعنی طی سه جلسه، استاد نگاهی دوباره به بحث حرکت دارند که در آن ضمن اشاره به بی نظمی در ترتیب مباحث کتاب
اسفار و ترتیب صحیح مباحث باب حرکت، مطالب این باب را دسته بندی و کلاسه کرده‌اند.
در پایان کتاب، متن اسفار به همراه توضیحات استاد هنگام تدریس آمده است.
لازم به ذکر است که تنظیم اولیه این جلد از کتاب توسط حجت الاسلام آقای صدرا هادی زاده (نوه استاد شهید) انجام شده است.
مجلد سیزدهم که آخرین جلد از بخش فلسفه می‌باشد، شامل سه بخش زیر است:
۱. «مقالات فلسفی» که غیر از مقالات «اصالت
روح »، «قرآن و
مسئله حیات»، «توحید و تکامل» و «پرسش‌های فلسفی
ابو ریحان از
بو علی »، بقیه پس از شهادت استاد منتشر شده و مقاله «اصل تضاد در فلسفه اسلامی» ترکیبی است از چند سخنرانی و یک مقاله استاد در این زمینه. سایر مقالات، نوشته‌هایی نسبتا مدون از استاد می‌باشد که پس از شهادت ایشان از میان یادداشت هایشان انتخاب شده است. البته همه مقالات این بخش، فلسفی محض نیست؛ برخی از آنها جنبه‌های دیگر نیز دارد.
۲. «
مسئله شناخت:» مجموعه ده سخنرانی استاد در باره «
مسئله شناخت» است که در سال ۱۳۵۶ ش، ایراد شده و پس از شهادت استاد، تنظیم و منتشر شده است. انتخاب موضوع «شناخت» توسط استاد بی جهت نبوده است؛ در آن زمان، تبلیغات مارکسیستی باعث شده بود که عده‌ای از جوانان
مسلمان ، گرایشات
مارکسیستی پیدا کنند و برخی یک مکتب التقاطی پدید آورده بودند که باطن آن
مارکسیسم و ظاهر آن اسلام بود و
مسئله شناخت، از اولین
مسائلی بود که به آن می‌پرداختند. از قضا این سخنرانی‌های استاد تاثیر زیادی بر آن جو مسموم داشته و تا حد زیادی تبلیغات مذکور را خنثی نمود.
۳. «نقدی بر مارکسیسم» که فراهم آمده از حدود چهل و پنج جلسه بحث در باره فلسفه مارکسیسم می‌باشد، در سال‌های ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ ش، در شهر
قم و در یک جمع خصوصی از طلاب ایراد شده است.
این بحث‌ها، شامل دو قسمت است:
الف) سیری در فلسفه مارکسیسم که بر اساس کتاب «مارکس و مارکسیسم» (نوشته آندره پی یتر)، انجام شده است. در این قسمت، تنها آشنا شدن با دیدگاه‌های فلسفه مارکسیسم مورد توجه قرار گرفته است؛ با این حال، گاهی نیز به نقد و بررسی اجمالی نظریات مارکسیسم پرداخته شده است. در این قسمت، سیر بحث، مطابق فصل بندی کتاب «مارکس و مارکسیسم» پیش رفته است و البته همه بخشهای فصول کتاب مذکور مورد بررسی قرار نگرفته، بلکه بخش‌هایی انتخاب شده است.
ب) مشتمل بر نقد و بررسی
مسائل گوناگون مارکسیسم و بیان اختلاف نظرهای
اسلام و مارکسیسم در باره این
مسائل است.
این کتاب، تنظیم شده تقریرات یکی از حاضرین در آن جلسات بوده، لذا در برخی موارد، عین کلام استاد نبوده و نارسا می‌باشد؛ با این حال، این بخش، دارای نکات بدیع فراوان و حاکی از دقت نظر و نکته سنجی استاد در
مسائل فلسفی است که می‌توان آن را نوعی فلسفه تطبیقی دانست.
مجلد چهاردهم، اولین جلد از بخش تاریخ است که دربردارنده کتاب «
خدمات متقابل اسلام و ایران » می‌باشد.
به باور نویسنده، ما مسلمانان ایرانی، به اسلام، به حکم اینکه
مذهب ماست،
ایمان و اعتقاد داریم و به ایران، به حکم اینکه میهن ماست، مهر می‌ورزیم؛ ازاین رو، سخت علاقه مندیم که
مسائلی را که از یک طرف با آنچه به آن ایمان و اعتقاد داریم و از طرف دیگر با آنچه به آن مهر می‌ورزیم پیوند دارد، روشن درک کنیم و تکلیف خود را در آن
مسائل بدانیم. وی، معتقد است که عمده این
مسائل، در سه پرسش ذیل خلاصه می‌شود:
۱. آیا تضاد و تناقضی میان احساسات مذهبی و ملی ما وجود دارد؟
۲. وقتی اسلام به
ایران وارد شد، چه تحولات و دگرگونی‌هایی در آن به وجود آورد؟ آن دگرگونی‌ها در چه جهت بود؟ از ایران چه گرفت و به ایران چه داد؟ آیا ورود اسلام به ایران برای آن موهبت بود یا فاجعه؟
۳. سهم ایرانیان در راه نشر و بسط تمدن اسلامی چقدر و انگیزه ایرانی در این خدمات چه بوده است؟
کتاب مذکور، مشتمل بر سه بخش زیر است که به ترتیب پاسخ گوی سه پرسش فوق، شکل گرفته است:
۱. اسلام و
مسئله ملیت.
۲. خدمات اسلام به ایران.
۳. خدمات ایران به اسلام.
در ایران اسلامی، جریاناتی رخ داده که برخی از آنها، دست آویزی برای برخی شده است که آنها را به عنوان یک مقاومت و عکس العمل مخالف روح ایرانی در برابر اسلام معرفی کنند؛ از قبیل نهضت‌های شعوبی،
زبان فارسی ، تصوف و حتی تشیع، هم چنان که برخی شخصیت‌ها از قبیل
فردوسی و
شیخ اشراق ، به عنوان مظهری از این مقاومت معرفی شده و می‌شوند. نویسنده، معتقد است که مباحث این کتاب، می‌تواند پاسخ گوی مفیدی به همه این
مسائل باشد.
مجلد پانزدهم که جلد دوم از بخش تاریخ است، دربردارنده کتاب «فلسفه تاریخ» می‌باشد.
این کتاب، تنظیم شده بیش از شصت جلسه درس فلسفه تاریخ است که در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ ش، در منزل استاد تشکیل می‌شده است.
در آن دوره،
مسائل فلسفه تاریخ در میان اهل فکر و دانشجویان و روشن فکران به شدت مطرح بود و عده‌ای نیز گرایش مارکسیستی پیدا کرده بودند و جامعه و تاریخ را به شکل
ماتریالیستی و مارکسیستی تحلیل می‌کردند. استاد، این درس را تشکیل دادند و در ابتدا برخی متون مارکسیستی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گرفت و در هر جلسه یکی از حضار مبحثی را به صورت کنفرانس عرضه می‌کرد و استاد اظهار نظر نموده و مطالب لازم را بیان می‌فرمودند. پس از آن، فلسفه
تاریخ در قرآن مورد تحقیق واقع شده است.
کتاب، از شیوایی بیان- هرچند گفتاری- و غنای محتوا برخوردار است که موضوعات بدیعی در آن مورد بحث قرار گرفته و نظرات قابل توجهی ابراز شده است.
مجلد شانزدهم که جلد اول از بخش سیره
معصومین علیه‌السّلام می‌باشد، مشتمل است بر پنج کتاب:
دارای دیباچه، مقدمه و یک ضمیمه می‌باشد. دیباچه، شامل دو مقاله است تحت عنوان «دعوت‌های سه بعدی» و «موج اسلامی» که در اصل مقدمه‌های جلدهای اول و دوم کتاب
محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم خاتم پیامبران می‌باشد که مجموعه مقالاتی است از چند تن از نویسندگان اسلامی که در سال ۱۳۴۶ ش منتشر شده است.
مقدمه، بحثی است کوتاه در باره این فکر که «ما قادر به پیروی از اولیای دین نیستیم» و استاد، قبل از ورود به بحث، «سیره نبوی» را مطرح کرده‌اند. عنوان اولیه این بحث، «منابع شناخت از نظر اسلام» بوده است که استاد پس از برشمردن چند منبع، سیره اولیای دین را به عنوان یکی از منابع شناخت از نظر اسلام معرفی نموده و از آن جا وارد بحث «سیره نبوی» شده‌اند.
ضمیمه را یک سخنرانی و ترجمه صد سخن از
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تشکیل می‌دهد. این سخنرانی تاریخچه‌ای است از زندگانی
رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و نیز تحلیل سخنانی چند از آن بزرگوار که در سال ۱۳۴۸ ش ایراد شده است و آن صد سخن، توضیحی دارد که در همین بخش ذکر شده است.
قسمت اصلی این بخش، مجموع هشت سخنرانی استاد تحت عنوان «سیره نبوی» است که در ایام فاطمیه سال ۱۳۵۴ ش ایراد شده است.
مجموعه‌ای است از چهار سخنرانی که در
رمضان سال ۱۳۸۸ ش، ایراد شده است. این کتاب، مشتمل است بر یک مقدمه و دو بخش. در مقدمه، کلیاتی در باره جذب و دفع به طور عموم و
جاذبه و
دافعه انسان‌ها به طور خصوص بحث شده است.
در بخش اول، جاذبه
علی علیه‌السّلام که همواره دل‌هایی را به سوی خود کشیده و می‌کشد و فلسفه، فایده و اثر آن، موضوع بحث قرار گرفته است.
در بخش دوم، دافعه نیرومند آن حضرت که چگونه عناصری را به سختی طرد می‌کرد و دور می‌انداخت، توضیح و تشریح شده است. نویسنده، معتقد است همان گونه که علی علیه‌السّلام دارای این دو نیرو بوده، هر کس که بخواهد در مکتب او پرورش یابد نیز باید صاحب این دو نیرو باشد.
از آن جا که به نظر نویسنده، دو نیرویی بودن به تنهایی کافی نیست که معرف مکتب علی باشد، وی کوشش کرده است تا حد امکان نشان دهد که جاذبه علی علیه‌السّلام ، افرادی از چه طراز را جذب می‌کرد و دافعه او چه سنخ افرادی را طرد می‌نمود. در قسمت دافعه، به بحث در باره
خوارج اکتفا شده است.
مجموع مقالات متسلسلی است که در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ ش، در مجله گرامی «مکتب اسلام» منتشر شده است.
کتاب، با مقدمه استاد در بیان نحوه آشنایی ایشان با «
نهج البلاغة » آغاز و مطالب، در هفت بخش، ارائه گردیده است.
الهیات و ما وراء الطبیعه، سلوک و عبادت،
حکومت و
عدالت ،
اهل بیت علیه‌السّلام و خلافت، موعظه و حکمت و
دنیا و
دنیاپرستی ، از جمله موضوعات مطرح شده در کتاب می‌باشند.
حاوی تحلیل عمیقی است در باره مشکلات علی علیه‌السّلام ، خصوصا مشکل اساسی آن حضرت؛ یعنی خوارج که حاصل سخنرانی استاد در رمضان ۱۳۹۰ ش، می‌باشد.
مشکل نفاقی که پس از کشته شدن
عثمان به وجود آمد، اولین مشکلی است که نویسنده، به آن اشاره کرده و معتقد است انعطاف ناپذیری در اجرای
عدالت ، مشکل بعدی آن حضرت بوده است. به باور نویسنده، این مشکل، از یک سو مربوط به روش آن حضرت و از طرفی حاصل تغییری بود که مسلمین پیدا کرده بودند؛ بعد از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، سال‌ها بود که جامعه اسلامی عادت کرده بود به امتیاز دادن به افراد متنفذ و علی علیه‌السّلام مردی بود انعطاف ناپذیر که حاضر نبود سر مویی از عدالت منحرف شود.
ایشان، صراحت و صداقت در سیاست را مشکل سوم و خوارج را اساسی‌ترین معزل خلافت آن حضرت دانسته و به توضیح آنها پرداخته است. وی، سه خصیصه برای خوارج ذکر کرده است که عبارتند از:
شجاعت و فداکاری زیاد،
عبادت بسیار (همان چیزی که دیگران را زیاد به
شک و شبهه می‌انداخت که علی علیه‌السّلام می‌فرمود: غیر از من کسی دیگر جرات نمی‌کرد اینها را بکشد) و
جهالت و نادانی زیاد.
شامل دو سخنرانی تحت همین عنوان می‌باشد. این کتاب، در دو بخش ارائه گردیده است:
الف) کلیاتی در
مسئله جنگ و صلح از نظر
فقه اسلام که پس از تحلیل رابطه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و امام علی علیه‌السّلام با موضوع صلح، موارد
جهاد در فقه
شیعه را مورد بررسی قرار داده است. قتال اهل بغی، صلح در فقه شیعه و
صلح حدیبیه ، از موضوعات دیگر مطرح شده در این بخش است.
ب) شرایط زمان
امام حسن علیه‌السّلام و تفاوت آن با شرایط زمان
امام حسین علیه‌السّلام که پس از بیان تفاوت‌ها، عوامل دخیل در قیام امام حسین علیه‌السّلام ، بررسی شده و با شرایط زمان امام حسن علیه‌السّلام مقایسه گردیده است.
نظر به اینکه سیر تاریخی در این مجموعه و مجلدات بعدی بخش «سیره معصومین علیه‌السّلام » حفظ شده است، این بخش می‌تواند گذشته از دارا بودن نکات بدیع و اندیشه‌های ناب، تا حدودی تحلیل تاریخ اسلام در دوره معصومین علیه‌السّلام نیز باشد و از این نظر نیز برای محققین، دانشجویان و همه ارادتمندان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
ائمه علیه‌السّلام مفید واقع شود.
مجلد هفدهم، شامل دو جلد کتاب «
حماسه حسینی » می‌باشد که در دو بخش سخنرانی‌ها و یادداشت‌ها ارائه شده است. نویسنده، پس از توضیح واژه «حماسه»، از نهضت حسینی با عنوان حماسه‌ای مقدس و عامل شخصیت یافتن جامعه اسلامی یاد کرده و ضمن اشاره به تحریف‌هایی که در واقعه تاریخی
کربلا صورت گرفته، به تشریح ماهیت قیام حسینی پرداخته است. در ادامه، عنصر تبلیغ و
امر به معروف و
نهی از منکر در نهضت حسینی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
مجلد هجدهم که جلد سوم از بخش سیره معصومین علیه‌السّلام است، شامل دو کتاب زیر می‌باشد:
۱. «سیری در سیره ائمه علیه‌السّلام » که از یک مقدمه و هشت فصل به ترتیب زیر تشکیل شده است:
مقدمه، یادداشتی است از استاد تحت عنوان «مقایسه روش امام حسین علیه‌السّلام با سایر ائمه علیه‌السّلام».
فصل اول، بحث کوتاهی است در باره
امام چهارم علیه‌السّلام که استاد در ادامه سخنرانی «خرافه سیزده» که در سال ۱۳۴۹ ش، شده است، به تناسب زمان ایراد نموده‌اند.
فصل دوم را یک سخنرانی تحت عنوان «
امام صادق علیه‌السّلام » تشکیل می‌دهد که در تاریخ ۱۳۸۱ ق، ایراد شده است.
فصل سوم، بحثی است با عنوان «امام صادق علیه‌السّلام و
مسئله خلافت» که به تشریح اوضاع سیاسی و اجتماعی آن
امام پرداخته است.
فصل چهارم، عبارت است از یک سخنرانی با عنوان «
امام موسی بن جعفر علیه‌السّلام » که پس از بیان آثار زندانی شدن به جرم آزادگی، قانون تضاد و تصادم را مورد بررسی قرار داده است.
فصل پنجم، متن یک سخنرانی تحت عنوان «موجبات شهادت امام موسی کاظم علیه‌السّلام » که ضمن بررسی تاثیر مقتضیات زمان در شکل مبارزه، علت دست گیری امام علیه‌السّلام مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. در ادامه، جریان بشر حافی و امام علیه‌السّلام تعریف شده است.
فصل ششم، مشتمل بر بحثی پیرامون «
مسئله ولایت عهدی امام رضا علیه‌السّلام » است که پس از بررسی رفتار عباسیان با علویان، نقل‌های تاریخی مختلف، از جمله نظر شیخ مفید و صدوق پیرامون
مسئله ولایت عهدی امام رضا علیه‌السّلام مورد تحلیل قرار گرفته است.
فصل هفتم، بحثی است با عنوان «سخنی در باره امام حسن عسکری علیه‌السّلام » که استاد در ادامه یکی از سخنرانی‌های «سیره نبوی»، در سال ۱۳۵۴ ش، ایراد فرموده‌اند. در این بخش، پس از تعریف عدالت و پاسخ به این سؤال که آیا عدالت خواهی فطری است یا نه، دیدگاه‌های مختلف، از جمله نظر افرادی چون: نیچه، ماکیاولی و برتراند راسل، مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
آخرین فصل را دو سخنرانی در باره حضرت مهدی علیه‌السّلام با عناوین «عدل کلی» و «مهدی موعود» تشکیل می‌دهد که در سال ۱۳۴۹ ش، ایراد شده‌اند. مهدویت در
قرآن و
احادیث نبوی ، قیام مختار و اعتقاد به مهدویت، قیام «نفس زکیه» و اعتقاد به مهدویت، نیرنگ منصور عباسی، اعتقاد به مهدویت در جهان
تسنن و ماهیت قیام
مهدی موعود عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف از جمله موضوعات مطرح شده در این بخش می‌باشند.
از ابتدای جلد شانزدهم تا پایان این بخش، نظر به اینکه ترتیب تاریخی در آن حفظ شده است، می‌تواند به عنوان تحلیل گوشه‌هایی از تاریخ صدر
اسلام مورد مطالعه قرار گیرد؛ گر چه کتاب بعدی نیز در بعضی قسمت‌ها می‌تواند این نقش را ایفا کند.
۲. «
داستان راستان » که دربردارنده حکایت‌ها و داستان‌هایی شیرین و حکمت آمیز است، چون شامل سیره
معصومین علیه‌السّلام و سایر راستان و نیکان می‌باشد، در این مجلد قرار گرفته است.
این کتاب که در سال ۱۳۴۴ ش، از سوی کمیسیون ملی یونسکو در
ایران برنده جایزه یونسکو گردید، یکی دیگر از شاه کارهای استاد به شمار می‌رود و نشانی از ذو فنون بودن ایشان در خود دارد. بر خلاف تصور برخی، این کتاب، مخصوص نوجوانان و جوانان نیست، بلکه برای تمامی سنین و اقشار، سودمند و فرح زاست و خواننده را با سیره معصومین علیه‌السّلام و اولیای
خدا آشنا می‌سازد.
مجلد نوزدهم که جلد اول از بخش «فقه و حقوق» را تشکیل می‌دهد، مشتمل بر چهار کتاب است:
که با یک مقدمه و پیش گفتار آغاز شده و مطالب، در یازده بخش، ارائه گردیده است.
مقدمه، به این نکته اشاره دارد که «نظام حقوق و تکالیف خانوادگی»، از جمله
مسائل مهمی است که اقتضا می‌کند دقیق تر از گذشته، مورد ارزیابی قرار گیرد.
نویسنده، در پیش گفتار، پس از اشاره به مشکل جهانی روابط خانوادگی، به انتقاد از کسانی پرداخته است که می‌پندارند
مسائل مربوط به روابط خانوادگی، از
مسائلی است که در میان اروپاییان حل شده و این ما هستیم که باید از آنها تقلید و پیروی کنیم.
در بخش اول، پس از پاسخ دادن به این سؤال که آیا خواستگاری
مرد از
زن ، اهانت به اوست یا نه، این نکته مطرح شده که غریزه مرد دارای طلب و نیاز بوده و غریزه زن، مقتضی جلوه و ناز است. نویسنده، معتقد است که مرد، خریدار وصال زن بوده، نه رقبه او و رسم خواستگاری، یک تدبیر ظریف و عاقلانه برای حفظ حیثیت و احترام زن می‌باشد.
بخش دوم، بحث
ازدواج موقت را مطرح کرده و نویسنده، از بین سه
مسئله رهبانیت موقت،
کمونیسم جنسی و ازدواج موقت، به دنبال نشان دادن بهترین و صحیح‌ترین راه برای حل مشکل دوره بلوغ و بحران جنسی برای جوان امروز می‌باشد. در این بخش، نظریه راسل پیرامون ازدواج موقت، مورد بررسی قرار گرفته است.
بخش سوم، استقلال زن در انتخاب سرنوشت را ستوده و از
شوهر دادن قبل از
تولد و
نکاح «
شغار » که عبارت است از معاوضه دختران یا خواهران انتقاد کرده است.
بخش چهارم،
مسئله اسلام و تجدد زندگی را مطرح کرده است. نویسنده، این توهم را که هر تغییری در اوضاع اجتماعی غرب، از تکامل و پیشرفت سرچشمه گرفته است، از گمراه کننده‌ترین افکاری می‌داند که دامن گیر مردم امروز شده است.
بخش پنجم، مقام انسانی زن از نظر قرآن، بخش ششم، مبانی طبیعی حقوق خانوادگی و بخش هفتم، تفاوت‌های زن و مرد را مورد بررسی قرار داده است.
بخش هشتم، پس از بیان تاریخچه
مهریه ، به این سؤال پاسخ داده است که آیا مهریه و
نفقه ، یادگار عهد مملوک بودن زن است یا خیر؟
مسئله ارث ، در بخش نهم، طلاق، در بخش دهم و تعدد زوجات، در آخرین بخش، مورد بررسی قرار گرفته است.
با دو مقدمه انجمن اسلامی پزشکان در تعریف از کتاب و مقدمه نویسنده، در بیان پرسش‌هایی که کتاب در پی پاسخ گویی به آنهاست، آغاز شده و مطالب، در پنج بخش، ارائه شده است.
نویسنده، معتقد است که ریشه بیشتر انحرافات دینی و اخلاقی نسل جوان را باید در لابه لای افکار و عقاید آنان جست وجو کرد.
هدف ایشان، از طرح «
مسئله حجاب »،این است که احساس می‌کردند گذشته از انحرافات عملی فراوانی که در زمینه حجاب به وجود آمده، این
مسئله و سایر
مسائل مربوط به زن، وسیله‌ای شده است در دست کسانی که از این پایگاه،جار و جنجال تبلیغاتی راه بیندازند.
آیا
اسلام طرف دار پرده نشینی زن است، هم چنان که لغت «حجاب» بر این
معنی دلالت می‌کند، یا اینکه زن در حضور مرد بیگانه بدن خود را بپوشاند، بدون آنکه مجبور باشد از اجتماع کناره گیری کند؟ و در صورت دوم، حدود پوشش چقدر است؟ آیا در اسلام
مسئله‌ای به نام «حریم
عفاف » وجود دارد یا نه؛ یعنی آیا در اسلام،
مسئله سومی که نه پرده نشینی و محبوسیت و نه اختلاط باشد، وجود دارد یا خیر؟ و به عبارت دیگر آیا اسلام، طرف دار جدا بودن مجامع زنان و مردان است یا نه؟ اینها پرسش‌هایی است که این کتاب، بدان‌ها پاسخ گفته است.
در دو کتاب فوق، وضع و موقعیت زن، وظایف، حقوق و نقش او در زندگی بررسی و منطق اسلام در این
مسائل روشن شده است.
پس از پیروزی
انقلاب ، استاد، شروع به نگارش مقدمه جدیدی برای کتاب «
مسئله حجاب» با توجه به فضای جدید حاکم بر کشور و دنیای اسلام نمودند. این مقدمه به اتمام نرسیده و استاد به
شهادت رسیدند. این مقدمه که ناقص می‌باشد، در ابتدای این کتاب قرار گرفته است.
نکته مهم در باره این دو کتاب، تاثیر شگرفی است که بر جو فاسد و مسموم قبل از انقلاب در کشور گذاشته و بعد از انقلاب نیز در آشنا ساختن افکار با منطق اسلام در این
مسائل و خنثی کردن تبلیغات گذشته تاثیر بسزایی داشته است.
«پاسخ‌های استاد به نقدهایی بر کتاب
مسئله حجاب»، مشتمل است بر نقدهای یکی از فضلا بر کتاب
مسئله حجاب و پاسخ‌های استاد به آن نقدها.
در هر نقد و پاسخی، ابتدا متن کتاب
مسئله حجاب با ذکر صفحه آن مطابق با همین مجلد از «مجموعه آثار»، سپس نقد آن متن با حروف ریزتر و به دنبال آن پاسخ استاد با حروف سیاه و عرض کمتر ذکر گردیده است.
مطالعه این کتاب، علاوه بر اینکه تا حدی روش فقهی استاد را آشکار می‌سازد، نشان می‌دهد که چگونه استاد از یک سو با تز استعماری «اسلام منهای
روحانیت » مبارزه می‌کند و از سوی دیگر با جمود و تحجر درمی آویزد.
پاسخ‌های استاد در این کتاب، شامل نکات بدیع و ناب فقهی است که خصوصا برای اهل فن، مغتنم است و نکته جالب توجه در آنها، شباهتی است که میان این پاسخ‌ها و آرای فقهی
امام خمینی رحمة‌الله‌علیه ، حتی از نظر لحن سخن، مشاهده می‌شود.
«اخلاق جنسی» نیز در اصل مقالاتی بوده است که در حدود سال ۱۳۵۳ ش، در مجله «مکتب اسلام» به چاپ می‌رسیده و بعدا به صورت کتاب درآمده است و در واقع تطبیقی است میان
اخلاق جنسی در اسلام و
جهان غرب .
همه مطالب این مجلد، در اطراف حقوق و
مسائل مربوط به زن بوده و از این جهت دارای امتیاز می‌باشد.
مجلد بیستم که جلد دوم از بخش فقه و حقوق را تشکیل می‌دهد، مشتمل بر فصل‌های زیر است:
فصل اول را جلد سوم کتاب «کلیات علوم اسلامی» تشکیل می‌دهد که دارای دو بخش «
اصول فقه » و «
فقه » می‌باشد و در اصل، بخشی از جزوه‌های درسی استاد است.
فصل دوم، مقاله‌ای است تحت عنوان «الهامی از شیخ الطائفه». این مقاله، تدوین و تفصیل یافته سخنرانی استاد است در کنگره هزاره
شیخ طوسی که در سال ۱۳۴۹ ش، برگزار شد.
فصل سوم، مقاله‌ای است با عنوان «مزایا و خدمات مرحوم
آیة الله بروجردی » که در سال ۱۳۴۰ ش، پس از فوت آن مرحوم، توسط استاد نگارش یافته است.
فصل چهارم را یک سخنرانی استاد تحت عنوان «اصل
اجتهاد در اسلام»، تشکیل می‌دهد که در کتاب «
ده گفتار » به چاپ رسیده است.
فصل پنجم، مشتمل است بر یک سخنرانی در موضوع «
امر به معروف و نهی از منکر » که در سال ۱۳۳۹ ش، ایراد شد.
فصل ششم را مباحث «
جهاد » تشکیل می‌دهد. این مباحث، حاصل چهار جلسه سخنرانی استاد در سال ۱۳۵۰ ش، است.
فصل هفتم، مباحثی در باره «
مسئله ربا و
بانک » است که در سال ۱۳۵۴ ش، در سلسله جلساتی که در انجمن اسلامی پزشکان برقرار بوده ایراد شده است. در آن جلسات، قبل از استاد، به ترتیب، آقایان مهندس اکبر طاهری،مهندس بازرگان و شهید
دکتر بهشتی در این موضوع سخن گفته‌اند، لذا استاد، ضمن بیانات خود، اشاراتی به نظریات آنها دارد.
فصل هشتم، مباحثی است در باره «
مسئله بیمه». این مباحث، مجموع سخنرانی‌هایی است که در سال ۱۳۵۲ ش، در انجمن اسلامی پزشکان انجام شده است.
فصل آخر را کتاب «نظری به نظام اقتصادی اسلام» تشکیل می‌دهد. این کتاب، مشتمل بر یادداشت‌های استاد تحت همین عنوان است.
مجلد بیست و یکم که جلد سوم از بخش فقه و حقوق می‌باشد، مشتمل است بر دو جلد کتاب «اسلام و نیازهای زمان» و دو سخنرانی استاد در این زمینه. کتاب، در سه بخش زیر تنظیم شده است:
بخش اول و دوم، شامل دو جلد کتاب «
اسلام و نیازهای زمان» است. این کتاب، مجموعه‌ای است از یک مقدمه کوتاه به قلم استاد تحت عنوان «اسلام و مقتضیات زمان» و ۲۶ سخنرانی ایشان تحت همین عنوان در سال‌های ۱۳۴۵ و ۱۳۵۱ ش.
«تک سخنرانی‌ها»، آخرین بخش این مجلد است که مشتمل بر دو سخنرانی ایشان تحت عنوان «اسلام و نیازهای جهان امروز» و «قوانین اسلام در مقایسه با توسعه و تحول دنیای جدید» می‌باشد.
این کتاب، همچون دو مجلد قبلی، تا حد زیادی حاکی از روش فقهی استاد است و قرابت آن را با نظرات امام خمینی رحمة‌الله‌علیه نشان می‌دهد.
مجلد بیست و دوم که جلد اول از بخش اخلاق و
عرفان می‌باشد، مشتمل بر چهار کتاب زیر است:
که قسمتی از مباحث استاد در کتاب «کلیات علوم اسلامی» است.
علم اخلاق یا فلسفه اخلاق، در پی پاسخ دادن به این پرسش است که انسان، باید چه رفتاری را پیشه کند که فضیلت و بایسته است؟ حکما و فلاسفه، به این پرسش، پاسخ‌های مختلف داده‌اند که گرچه این پاسخ‌ها مختلف است، ولی غالبا متضاد و متناقض نیستند؛ یعنی غالبا هر کدام از این مکتب‌ها، به گوشه‌ای از آنچه انسان باید پیشه کند توجه کرده‌اند.
سعی نویسنده، در این کتاب، بیان نظریات صاحب نظران
علم اخلاق در پاسخ به این پرسش است؛ ازاین رو، به بررسی نظریات افرادی چون
افلاطون ،
ارسطو ، کلبیون، شکاکان، اپیکوریان، رواقیون و هم چنین نظریات جدید، پرداخته است.
که مجموعه‌ای است مشتمل بر مقالاتی کوتاه از استاد در سال‌های ۱۳۳۹ ش تا ۱۳۴۱ ش، برای یک برنامه عمومی آشنایی با
فرهنگ اسلامی که به صورت گفتار و خطابه نوشته شده است.
نویسنده، در این کتاب، مباحثی چون
خداشناسی ،
ارکان سعادت بشر ، محاسبه نفس،
ظلم به نفس، ساده زیستی و پرهیز از تکلف، خصوصیات حق از نظر
علی علیه‌السّلام ، مرگ از نظر مردان
خدا ، موجبات کاهش تاثیر تعلیمات دین و... را مطرح کرده است.
مطالعه این بخش، در آشنایی با راه و رسم صحیح زندگی، درک درست از مفاهیم اسلامی و تهذیب و پالایش نفس، تاثیر خواهد داشت و برای عارف و عامی سودمند و فرح زاست.
مشتمل بر سیزده سخنرانی است که در دو قسمت تنظیم شده است:
الف) بخش اعظم مباحث را تشکیل داده و مشتمل بر بحث‌های
مسجد ارک
تهران است که طی ده جلسه در سال ۱۳۵۱ ش، ایراد شده است. در این مبحث، علاوه بر فلسفه اخلاق، در باره اخلاق اسلامی نیز بحث شده است.
فعل طبیعی و فعل اخلاقی، اخلاق اسلامی، خودشناسی، بحران‌های
معنوی و اخلاقی در عصر حاظر و نظریه‌های زیبایی، وجدانی و... از جمله مباحث مطرح شده در این بخش است.
ب) سه سخنرانی استاد با عنوان «معیار فعل اخلاقی» (که نظریات افلاطون، کانت و دیگر
فلاسفه در آن مطرح شده است)، «اخلاق کمونیستی» (که مکتب اخلاقی راسل در آن بحث شده است) و «
مسئله خودی در اخلاق» (که به دنبال پاسخ به این سؤال است که چرا بشر نیاز به روش اخلاقی و تربیتی دارد؟).
«تعلیم و تربیت در اسلام» که مشتمل بر دو بخش است:
الف) سخنرانی‌هایی که در جمع دبیران تعلیمات دینی ایراد شده است و دربردارنده مباحثی همچون پرورش
عقل ، تربیت عقلانی انسان، پرورش استعدادها،
مسئله عادت، بررسی نظریه نسبیت اخلاق، پیوند عبادت با برنامه‌های تربیتی، کرامت نفس در
قرآن و
حدیث و... می‌باشد.
ب) بحث‌هایی که در انجمن اسلامی پزشکان تحت عنوان «تربیت اسلامی» صورت گرفته است. در این مباحث، اموری چون پرورش
جسم و پرورش استعداد عقلانی، تاریخچه تعقل از نظر
مسلمین ، عوامل تربیت تقویت اراده، عبادت، محبت، حس حقیقت جویی، مراقبه و محاسبه، تفکر، محبت اولیاء،
ازدواج ،
جهاد و کار، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
این مجلد، علاوه بر بحث‌های نظری در باره اخلاق، به اخلاق اسلامی نیز پرداخته است و طبعا می‌تواند در اصلاح و
تهذیب نفوس مؤثر واقع شود.
مجلد بیست و سوم که جلد دوم از بخش اخلاق و عرفان می‌باشد، مشتمل بر پنج کتاب است که بیشتر آنها جنبه عرفانی دارند:
قسمتی از مجموعه کلیات علوم اسلامی است که دربردارنده ده درس می‌باشد. برخی از موضوعات مطرح شده در این کتاب عبارتد از:
الف)
عرفان و
تصوف :در آن، از جنبه فرهنگی عرفان وارد بحث شده است؛ یعنی نویسنده، به عرفان به عنوان یک علم و یک شاخه از شاخه‌های فرهنگ اسلامی نظر داشته است، نه به عنوان یک روش و طریقه که فرقه‌ای اجتماعی پیرو آن هستند.
ب)
عرفان نظری :در آن، به تفسیر هستی پرداخته و در باره خدا،
جهان و انسان بحث می‌نماید. نویسنده، معتقد است که عرفان در این بخش، خود، مانند فلسفه الهی در مقام تفسیر و توضیح هستی است و هم چنان که فلسفه الهی برای خود، موضوع، مبادی و
مسائل معرفی می‌کند، عرفان نیز موضوع،
مسائل و مبادی معرفی کرده است.
ج) مایه‌های عرفان اسلامی و تاریخچه آن: نویسنده، معتقد است که برای شناخت هر علمی، توجه به تاریخ آن علم و تحولات مربوط به آن، آشنایی با شخصیت‌هایی که حامل و
وارث آن علم یا مبتکر در آن علم بوده‌اند و هم چنین آشنایی با کتب اساسی آن علم، لازم و ضروری است. وی، در دروس آخر، به این
مسائل پرداخته است.
مجموع سیزده جلسه سخنرانی استاد می‌باشد که در آن، انسان کامل از نظر مکاتب مختلف از جمله مکتب
عرفان مورد بررسی قرار گرفته است.
۳. «عرفان حافظ:»مشتمل بر پنج جلسه کنفرانس استاد بوده و بعد عرفانی شخصیت حافظ را تا حد زیادی نمایان ساخته است.
۴. «آزادی
معنوی:»پانزده سخنرانی استاد است که موضوع همه آنها را
مسائل معنوی تشکیل داده است. این کتاب، علاوه بر آنکه بعد
معنوی شخصیت ایشان را آشکار می‌سازد،در تهذیب و تخلق نفوس به اخلاق اسلامی مفید و راهنماست.
۵. دو گفتار از کتاب «ده گفتار»، تحت عنوان «
تقوا » و پنج گفتار از کتاب «بیست گفتار» با عناوین «احترام حقوق و تحقیر دنیا»، «شداید و گرفتاری‌ها»، «فواید و آثار
ایمان »، «
عقل و دل» و «
دعا ».
مجلد بیست و چهارم که جلد اول از بخش اجتماعی- سیاسی را تشکیل می‌دهد، مشتمل بر هفت کتاب است:
۱. «نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر:»ضمن بیان فرق بین اصلاح و خدمت، جنبش‌های اصلاحی در
تاریخ اسلام ، به ویژه جنبش‌های قرن اخیر را مورد بررسی و مطالعه قرار داده است.
۲. «آینده انقلاب اسلامی ایران:»مجموعه‌ای است از سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های استاد. در این کتاب،
مسائل مورد نیاز
انقلاب - هم چنان که روش آن
شهید بود- پیشاپیش مورد بررسی و تحقیق عالمانه قرار گرفته است.
مطالب این دو کتاب، حاکی از دقت نظر و عمق بینش نویسنده در
مسائل اجتماعی و سیاسی است و نشان می‌دهد که ایشان، علاوه بر فلسفه،
فقه و دیگر رشته‌های معارف اسلامی، در شناخت جریان‌های اجتماعی و سیاسی دنیای اسلام نیز ید طولایی داشته است و به همین جهت آفات نهضت اسلامی را که ممکن است گریبان گیر انقلاب اسلامی شود، پیشاپیش گوش زد کرده است.
۳. «قیام و انقلاب
مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف از دیدگاه فلسفه تاریخ:»بررسی یک ایده اسلامی از دیدگاه فلسفه تاریخ است که اشاره‌ای نیز به فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن و معارف اسلامی می‌باشد.
۴. «شهید:»تفصیل یافته یک سخنرانی است در مورد موقعیت و ویژگی‌های شهید که گذشته از غنای محتوای آن، از آن جا که نویسنده، خود، به شهادت رسیده است، طبعا اثری مضاعف بر خواننده خواهد داشت.
۵. «مشکل اساسی در سازمان
روحانیت :»در صدد پاسخ به این پرسش‌ها است: چرا در گذشته،
حوزه‌های علمیه و روحانیت از لحاظ رشته‌های مختلف علوم، متنوع بوده، ولی در دوره‌های اخیر، تدریجا به محدودیت گراییده است؟ چرا افراد بی کار و مزاحم در محیط مقدس روحانیت زیاد است؟ چرا برنامه‌های تحصیلی حوزه مطابق احتیاجات، تنظیم نمی‌شود؟ و...
۶. «رهبری نسل جوان:»به بررسی موضوع رهبریت جامعه، به ویژه
رهبری نسل جوان پرداخته است.
۷. «روابط بین الملل اسلامی:»نویسنده، در پی آن است تا رابطه فرد
مسلمان با غیر مسلمان و یا رابطه جامعه اسلامی با جامعه غیر اسلامی را مشخص کند.
مجلد بیست و پنجم که جلد دوم از بخش اجتماعی- سیاسی می‌باشد، مشتمل بر شانزده بخش است:
۱. مقاله «
الغدیر و وحدت اسلامی:»ابتدا مفهوم و حدود وحدت اسلامی را بررسی کرده و سپس نقش کتاب «الغدیر» و مؤلف آن را توضیح داده است.
۲. «
حج»در دو بخش و هر بخش در چند درس، به بررسی نقش حج در وحدت و تفاهم مسلمانان و فایده و لزوم درس اخلاق برای مسافران حج پرداخته است.
۳. «نهضت آزادی بخش اسلام»متن دو سخنرانی تحت همین عنوان می‌باشد. نقطه شروع دعوت
اسلام ، دعوت مرکب از آزادی و بندگی، شعارهای آزادی در
آیات و
روایات ، سخن
ملائکه در باره انسان و دو مشخصه آزادی بخشی اسلام، از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب است.
۴. «نجات و آزادی بشر»پس از تعریف آزادی، اشتباه دنیای امروز (که می‌خواهد آزادی‌های اجتماعی را تامین کند، ولی
اسارت معنوی ایجاد می‌کند) را معرفی کرده است.
۵. «غدیر و خطری که مسلمین را از داخل تهدید می‌کرد:»متن یک سخنرانی است که در سال ۱۳۴۷ ش، ایراد شده است. از جمله مباحث مطرح شده در این کتاب، می‌توان به نظریه اغفال شدن
مسلمین در جریان
سقیفه ، فرق اتمام و اکمال، تردید اکابر اصحاب
علی علیه‌السّلام در جنگ با
نفاق و مشکلات
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام اشاره کرد.
۶.«
مسئله نفاق»پس از تعریف منافق،به بررسی
مسئله نفاق پرداخته است. چهار بخش اخیر، در کتاب «پانزده گفتار» به چاپ رسیده است.
۷. «
عدالت از نظر علی علیه‌السّلام :»به بررسی عدالت از دیدگاه امام علی علیه‌السّلام پرداخته است.
۸. «تفاوت‌های به جا و تفاوت‌های بی جا»به تعریف مساوات حقیقی و بررسی جامعه بی طبقه اسلامی پرداخته است. دو بخش اخیر، در کتاب «بیست گفتار» به چاپ رسیده است.
۹. «نقش دین در تحولات تاریخی»ضمن پرداختن به ماهیت تضادها و جنگ‌ها، ریشه جنگ از نظر
قرآن را مورد بررسی قرار داده است.
۱۰. «نقش حادثه کربلا در تحول تاریخ اسلام:»نویسنده، پس از تشریح وظیفه
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و امام علیه‌السّلام ، خطر نفاق در جریان‌های فکری و انقلاب‌ها را بررسی کرده و نهضت
امام حسین علیه‌السّلام را نقطه عطفی در تاریخ اسلام دانسته است.
۱۱.«خطابه و منبر:»مشتمل بر دو سخنرانی تحت همین عنوان است که در سال ۱۳۸۰ ق، ایراد شده و در کتاب «ده گفتار» منتشر گردیده است. پیوند خطابه با اسلام، تاثیر اسلام در تحول و تکامل خطابه، خطابه در متن دین و خطابه‌های حسینی، از جمله مباحث این کتاب است.
۱۲. «لزوم تعظیم
شعائر اسلامی»عنوان دو گفتار است که در سال ۱۳۵۰ ش، ایراد شده و ضمن پرداختن به
مسئله نام گذاری
کودکان ، به بحث در باره شعارهای اسلامی از جمله شعار توابین پرداخته است.
۱۳. «دفاع از ۱۳:»بخشی از یک سخنرانی است که به بررسی ریشه تفکر نحوست عدد سیزده و نقد آن پرداخته است.
۱۴. «احیای تفکر اسلامی:»از چهار سخنرانی با عناوین «اقبال و احیای فکر دینی»، «تفکر دیروز و امروز مسلمین در باره میزان تاثیر عمل در
سعادت انسان »، «تفکر زنده و تفکر مرده»، «تفکر اسلامی در باره زهد و ترک دنیا» تشکیل شده است.
۱۵. «احیای فکر دینی:»فرضیه
اهل سنت مبنی بر ظهور یک مجدد دین در طول هر صد سال را مورد نقد و بررسی قرار داده است.
۱۶. «تکامل اجتماعی انسان در تاریخ (نبرد
حق و
باطل )»پس از بررسی مفهوم تکامل اجتماعی و بیان فرق تکامل با پیشرفت، آینده بشر از دیدگاه‌های مختلف، از جمله
مارکسیسم ،
اگزیستانسیالیسم و اسلام را مورد بحث قرار داده است.
بخشهای نهم، دهم، دوازدهم و سیزدهم مانند بخشهای سوم تا ششم در کتاب «پانزده گفتار» درج گردیده است.
مجلد بیست و ششم که جلد اول از بخش تفسیر است، مشتمل بر تفسیر قرآن کریم بوده و شامل جلد اول تا پنجم مجموعه آشنایی با
قرآن می‌باشد. این مجلد، با مقدمه‌ای تحت عنوان «شناخت قرآن» آغاز شده است و دربردارنده تفسیر سوره حمد و قسمت‌هایی از سوره‌های
بقره،
انفال،
توبه،
نور،
زخرف،
دخان،
جاثیه،
فتح و
قمر است.
مجلد بیست و هفتم: این جلد از مجموعه آثار، جلد دوم از بخش تفسیر استاد است که مشتمل بر تفسیر سوره‌های
الرحمن ،
واقعه ،
حدید ،
حشر ،
ممتحنه ،
صف ،
جمعه ،
منافقون ،
تغابن ،
طلاق ،
تحریم ،
ملک ،
قلم ،
حاقه ،
معارج ،
نوح و
جن است.
جلسات تفسیر این سوره‌ها جلساتی هفتگی بوده که در منطقه قلهک
تهران در منازل افراد مختلف برقرار بوده است و حضار را عموم مردم تشکیل می‌داده‌اند.
در این تفسیر، مطالب و نکات بکر و تازه و عمیق بسیار است. ایشان با بیان روشن و روان مطالب ارزنده‌ای بیان کرده است.
مطالب این شماره (جلد ۲۷ از مجموعه آثار) شامل مجلدات ۶ تا ۹ آشنایی با قرآن است.
در این جلد نیز همانند جلد قبل، ابتدا
آیاتی از
سور مذکور ذکر شده، بعد به تفسیر آن پرداخته می‌شود.
استاد در تفسیر، از
روایات معصومین نیز کمک گرفته است.
وی در ذیل آیات، یک یا چند موضوع از همان آیات را اخذ کرده و برجسته نموده و به تفسیر و توضیح آن پرداخته است.
استاد در تفسیر آیات، از آیات دیگر سور به وفور کمک گرفته است.
در تفسیر آیات، استاد از اشعار نیز استمداد طلبیده است.
چون این تفسیر از روی سخنرانی استاد از روی نوار کاست پیاده شده؛ لذا می‌بینیم در خیلی از جاها از تفسیر خبری نیست و بستگی به
مسائل آن زمان و مناسبت‌ها، به موضوعات دیگر پرداخته شده است.
معمولا در ابتدای هر بخش از تفسیر، خلاصه‌ای از تفسیر جلسه قبل یادآوری شده است.
استاد در بسیاری از جاها
مسائل اخلاقی و فلسفی را داخل در بحث تفسیر می‌کنند.
ایشان در تفسیرشان از اقوال دیگر مفسرین،
فلاسفه و
عرفا نیز استفاده کرده است.
استاد در لابه لای تفسیر از داستان‌ها نیز استفاده کرده است.
متاسفانه گاه پیش آمده که بخشی از سخنان استاد بر روی نوار ضبط نشده، لذا تفسیر در بعضی از جاها ناقص مانده است.
مجلد بیست و هشتم: جلد سوم و پایانی از بخش تفسیر قرآن، شامل تفسیر
سوره‌های مزمل تا
توحید است.
مطالب این شماره (جلد ۲۸ از مجموعه آثار)، شامل مجلدات ۱۰ تا ۱۴ آشنایی با
قرآن است.
استاد در این جلد همچون دو جلد قبل، با بیانی روان و روشن تفسیر خود را در قالب جلسات هفتگی که در منطقه قلهک تهران در منازل افراد مختلف و مسجد الجواد تهران بوده است، ارائه نموده است.
خصوصیات این جلد، مانند خصوصیات جلد قبل است.
مجلد بیست و نهم: این مجلد از مجموعه آثار استاد شهید مرتضی مطهری، به «جلد اول از بخش متفرقات» معروف است.
این مجلد شامل پنج بخش است: بخش اول را کتاب گفتارهایی در اخلاق اسلامی تشکیل می‌دهد که در باره چهار موضوع اخلاقی؛ یعنی
توکل ،
رضا و تسلیم ،
صبر و طول امل بحث کرده و حاصل پنج جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان در سال ۱۳۴۷ ش، است.
بخش دوم کتاب به انسان شناسی قرآن می‌پردازد که شامل دوازده جلسه سخنرانی آن استاد در باره
خداشناسی ، جهان شناسی و انسان شناسی قرآن در یک مجمع علاقه مند به معارف اسلامی در
زمستان سال ۱۳۸۰ و
بهار ۱۳۸۱ ش، است.
بخش سوم این کتاب را هدف زندگی تشکیل می‌دهد که مشتمل بر پنج جلسه صحبت استاد شهید در جمع حدود ده تن از شاگران خود در سال ۱۳۵۱ است. در این جلسات برخی از مباحث جهان بینی اسلامی مورد بحث قرار گرفته است؛ به طوری که این بحث‌ها مانند بخش قبلی می‌تواند شرح و توضیح برخی از مباحث مجموعه مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی واقع شود.
بخش چهارم کتاب به
زن و
مسائل قضایی و سیاسی مربوط است. این بخش شامل پنج جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان در اواخر سال ۱۳۴۵ و اوایل سال ۱۳۴۶ ش، است. در این بخش در باره زن و چهار
مسئله شهادت ،
قضاوت ، افتاء و سیاست بحث شده و به سؤالاتی که معمولا در این موضوعات مطرح است، پاسخ داده شده است.
آخرین بخش این مجموعه را کتاب «خاتمیت» تشکیل می‌دهد که مشتمل بر ده جلسه سخنرانی آن استاد در حدود سال ۱۳۴۷ ش، در حسینیه ارشاد است.
در این بخش، به مباحث خاتمیت در قرآن و
حدیث ،
علم و
عقل جانشین
نبوت تبلیغی، فلسفه ختم نبوت تشریعی، ارکان خاتمیت، صفات علمای جانشین
انبیاء غیر مشرع و... پرداخته شده است.
در اکثر مجلدات، فهرست مطالب در ابتدا و فهرست آیات،
روایات ، اشعار، اسامی اشخاص، کتب و نشریات،
مذاهب ، مکاتب فلسفی و گروه‌های فکری مذکور در کتب، در انتهای کتاب آمده است.
پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی کلمات و عبارات متن اختصاص یافته است.
کتابخانه مهدویت،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
