مأخذشناسی شبیه‌سازی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در شماره چهل و چهارم مجله (کاوشی نو در فقه اسلامی) که در
تابستان ۱۳۸۴ انتشار یافت، در مقاله‌ای با عنوان (مأخذشناسی
شبیه سازی در
جهان عرب)، ۵۱ منبع به
زبان عربی شامل نوزده کتاب، نوزده مقاله و سیزده نشست و همایش علمی به اختصار معرفی شد. نظر به این که این شماره مجله به موضوع شبیه سازی اختصاص یافته است، مقاله حاضر که در تکمیل مقاله پیشین به پیشگاه
دانش دوستان تقدیم می‌شود، هم شامل مآخذ عربی تازه یابی است که ذکری از آن نرفته بود و هم مشتمل است بر منابع فارسی که در آن مقال مجالی برای عرضه نیافته بود.
این نوشتار مشتمل بر دو پاره و یک (تمهید) است. پاره نخست به معرفی منابع و مآخذ فارسی اختصاص یافته و دومین پاره شامل منابع و مآخذ عربی است.
در منابع فارسی ابتدا دوازده کتاب و پایان نامه معرفی شده است که از میان آنها به
اجمال از محتوای شش کتاب هم سخن به میان آمده است.
فرجام بخش پاره اول، چکیده اولین رساله‌ای است که در مقطع دکتری در موضوع شبیه سازی در
ایران به نگارش درآمده است. سپس به ۵۴ مقاله مندرج در مجلات علمی، گزارش‌ها و تک نگاری‌ها و همایش‌ها اشاره و به دنبال آن مقالات مندرج در روزنامه‌ها معرفی شده و در جدولی نمودار آرا و دیدگاه‌های صاحب نظران
ادیان ابراهیمی (
اسلام،
مسیحیت و
یهود) درباره شبیه سازی انعکاس یافته است.
پاره دوم این مقال یادکردی است از منابع و مآخذ عربی که ابتدا ۴۳ کتاب معرفی شده و در چهارده
اثر، علاوه بر ذکر مشخصات کتاب شناختی، از مضمون اثر نیز به اختصار یاد کرده‌ایم. سپس کتاب‌هایی را معرفی کرده‌ایم که بخشی از آن به مسئله شبیه سازی اختصاص یافته است که شامل یازده اثر می‌باشد. در پایان به مقالات عربی که در موضوع
شبیه سازی به نگارش درآمده است اشاره کرده‌ایم.
اما مبحث (تمهید)، کوششی است به منظور ارائه تصویر صحیح و جامعی از مباحث و موضوعات مطرح شده و یا به تعبیر دیگر (ادبیات) شبیه سازی که در چند
سال اخیر عرضه و ارائه شده است. این تمهید چشم اندازی کلی از آثار و کوشش‌های انجام شده در زمینه شبیه سازی به دست می‌دهد و خواننده را با سیر تطور و تحول آن آشنا می‌سازد و تصویر روشنی از مسائل و موضوعات مورد بحث به وی عرضه می‌نماید.
تحولات حوزه شبیه سازی انسانی را که ادبیات و پیشینه این مسئله را تشکیل می‌دهد، در پنج محور زیر می‌توان بررسی کرد:
یک. مقالات مطبوعاتی عمومی؛
دو. جلسات و محافل بحث؛
سه. پرداختن ضمنی به این مسئله در همایش‌ها؛
چهار.
استفتاهای مختلف؛
پنج. تک نگارهای تخصصی.
گزارش‌ها و مقالات مجلات و
روزنامه‌های کشور ما از زاویه‌های مختلفی به معرفی مهندسی ژنتیک و دستاوردهای جدید آن از جمله شبیه سازی حیوانی (دالی) و امکان
شبیه سازی انسانی پرداخته‌اند. برخی از این مقالات تألیفی و عمدتاً ترجمه بوده‌اند. این مقالات معمولاً به معرفی مهندسی
ژنتیک، شبیه سازی دالی و نگرانی‌هایی درباره امکان شبیه سازی انسانی پرداخته‌اند. در این مقالات به گونه‌ای گذرا، مخاطرات یا پرسش‌هایی که بر سر راه شبیه سازی انسانی قرار دارد، بیان شده است. بیشتر این مقالات صبغه
دینی خاص ندارد و بیشتر با نگاهی اجتماعی
اخلاقی به مسئله پرداخته و برخی از نویسندگان یا مترجمان هم علایق شیعی خود را در انتخاب متن یا نگارش آن نشان داده‌اند. همچنین در برخی از آنها به آرای عالمان
دین نیز اشاره است. این مقالات را نمی‌توان از نظر فنی بیانگر دیدگاه شیعه دانست؛ اما به دلیل آن که غالب نویسندگان آنها
شیعه بوده‌اند، می‌توان آنها را بخشی از ادبیات شیعی ناظر به این بحث لحاظ نمود. این مقالات خود چند دسته‌اند:
۱. برخی تنها به معرفی کلی شبیه سازی و نگرانی‌های مربوط به آن از طریق تألیف یا ترجمه پرداخته‌اند.
۲. برخی مقالات نیز از منظری فمینیستی یا حقوقی به این مسئله پرداخته و پس از گزارشی کوتاه و گاه غلط درباره ماهیت و فرایند شبیه سازی، بر مسائلی خاص متمرکز شده‌اند.
۳. برخی نیز نقد شبیه سازی انسانی را از منظر یک متفکر غربی مانند‌هابرماس را وجهه همت خود ساخته‌اند.
۴. برخی دیگر تحریر و خلاصه نظریات موافقان و مخالفان شبیه سازی انسانی در
غرب است.
۵. گاه نیز شاهد مقاله‌ای در این زمینه همراه با نقل آرای
اهل سنت و
شیعه بوده‌ایم.
۶. گاهی هم نشریه‌ای با فقیهی شیعی درباره لوازم
دینی این کار به گفت وگو پرداخته و دیدگاه شیعی فقیه مورد نظر را آورده است.
طی سالیان گذشته، برخی علاقه مندان و مسئولان با هدف فهم این مسئله و رسیدن به دیدگاهی جامع درباره لوازم مختلف آن و یا روشن ساختن دیدگاه شیعه در برابر این فنّاوری نوپدید، نشست‌ها و جلساتی برگزار کرده‌اند. در این جلسات که غالباً دانش آموختگان حوزه شیعه، به بحث و گفت وگو پرداخته‌اند، گاه از کارشناسان مهندسی ژنتیک نیز دعوت شده است.
این جلسات یا محافل غالباً به افراد خاصی منحصر بوده و به گونه‌ای غیر رسمی برگزار شده و تنها گزارش آن انتشار یافته است. گاه نیز محصول چنین نشستی تنها در قالب خبر یا جزوه‌ای قابل دسترسی بوده است و از این رو، دستیابی به آمار و چنین نشست‌هایی سخت دشوار است.
با این همه، به نظر می‌رسد تاکنون سه نشست از این قبیل در مراکز علمی قم برگزار شده است:نخستین نشست در دفتر مطالعات و تحقیقات زنان برگزار شد. گویا این نشست چندین جلسه طول کشید. در این نشست برخی از متخصصان مهندسی ژنتیک و مرکز رویان گستر نیز شرکت داشتند و ظاهراً گزارشی از این نشست منتشر نشده است. البته این دفتر، گزارشی درباره شبیه سازی انسان (cloning) منتشر ساخته است که در آن مسائل عمومی شبیه سازی انسانی و دلایل موافقان و مخالفان این فنّاوری آمده است. دومین نشست در
دانشگاه مفید برگزار شد. این نشست علمی سه جلسه ادامه یافت و در آن آقایان جوکار (مدرس دانشگاه) و آقای قائینی (از مجتهدان حوزه) حضور داشتند. گزارش این نشست بعدها تنظیم و در
نشریه دانشجویی آن دانشگاه منتشر شد. سومین گردهمایی که مشخصات و زمان برگزاری و شرکت کنندگان آن معلوم نیست، در جزوه‌ای ۷۲صفحه‌ای (در دو قسمت) به تعداد محدود گزارشی از فعالیت خود را ارائه کرد. از مطالعه این جزوه نکاتی به دست می‌آید:این نشست جزء سلسله جلسات کانون طلوع است. دیگر آن که در این نشست که چندین جلسه به طول انجامیده است، آقای سید معصومی که از دانش آموختگان حوزه است، گزارشی مفصل از روند و
ماهیت شبیه سازی به دست داده و سپس به نظریات مختلف و دلایل موافقان و مخالفان آن پرداخته است. در طول این جلسات، دیگر شرکت کنندگان نیز وارد بحث شده و به نقض و ابرام پرداخته‌اند.
تاکنون در کشور ما کنفرانس یا نشست عمومی مستقلی به شبیه سازی انسانی اختصاص نیافته است، لیکن در ضمن برخی از کنفرانس‌ها به این مسئله پرداخته شده است. برای مثال، در نیمه آذرماه سال ۱۳۸۳،
سفارتخانه فرانسه در
تهران و
دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه
علامه طباطبایی، به طور مشترک نشستی یک روزه درباره کلوناژ و کشت عضو برگزار کردند. جلد اول مقالات رسیده به این همایش با عنوان (اخلاق زیستی (بیواتیک)، از منظر حقوقی، فلسفی و علمی) با یازده مقاله به
زبان فارسی و چهار مقاله به زبان فرانسوی منتشر شد. چهار مقاله این مجموعه درباره مباحث مختلف شبیه سازی است و دو مقاله آن با عنوان (شبیه سازی درمانی؛ رویکردهای اخلاقی، فقهی و حقوقی) نوشته حبیب الله رحیمی، و (همانندسازی انسان از نظر مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی) تألیف محمود صادقی، به نحوی به دیدگاه شیعه در این باره پرداخته‌اند.
کنگره بین المللی اخلاق زیستی از ششم تا هشتم فروردین ماه سال ۱۳۸۴ به همت پژوهشگاه ملی مهندسی
ژنتیک و زیست فنّاوری و با مشارکت یونسکو در تهران برگزار شد. مجموعه مقالات این کنگره همزمان با برگزاری آن منتشر شد. در این کتاب ۲۹ مقاله به صورت ارائه شفاهی، پوستری به زبان فارسی و ۵۷ مقاله به زبان انگلیسی آمده است. در این کتاب هشت مقاله مختصر درباره شبیه سازی دیده می‌شود که از آن میان تنها در دو سه مقاله دیدگاه فقهی حقوقی شیعه در زمینه شبیه سازی تشریح شده است و دیگر مقالات تنها ابعاد فنی یا جهانی مسئله را بیان کرده‌اند.
در تاریخ ۱۲ تا ۱۵
اردیبهشت ماه
سال ۱۳۸۴، نخستین همایش (گفت وگوی علم و
دین؛ مفهوم حیات،
انسان و مباحث کاربردی) از سوی مرکز ملی تحقیقات علوم پزشکی کشور، در
تهران برگزار شد که بخشی از آن به شبیه سازی و تحقیقات سلولی بنیادین اختصاص یافت. در این بخش مقاله‌ای با عنوان (چالش علم و
دین در مسئله شبیه سازی انسانی) ارائه گردید و طی میزگردی به این مسئله و برخی از ابعاد آن اشاره شد. همزمان با برگزاری این همایش، چکیده مقالات آن نیز انتشار یافت که تنها یکی از آنها درباره (چالش
علم و
دین در مسئله شبیه سازی انسانی) بود. یکی از مقالات ارائه شده در سومین همایش بین المللی
حقوق بشر با عنوان (هویت‌ها، تفاوت‌ها و حقوق بشر) که به وسیله مرکز مطالعات حقوق بشر دانشگاه مفید در تاریخ ۲۴ و۲۵ اردیبهشت سال ۱۳۸۴ در قم برگزار شد، به مسئله شبیه سازی انسانی اختصاص یافته بود. این مقاله به نام (شبیه سازی انسانی از دیدگاه حقوق بشر؛ مسئله هویت و تفاوت) به وسیله جناب دکتر سید حسن اسلامی اردکانی ارائه و در آن مسئله نقض هویت (Identity) و فردیت(Uniqueness) در شبیه سازی انسانی بررسی شد. در
شهریور ماه ۱۳۸۴ مجموعه مقالات و گفتارهای (همایش دیدگاه‌های اسلام در پزشکی) منتشر شد. این همایش در اسفند ماه ۱۳۸۱ در دانشگاه علوم پزشکی
مشهد برگزار شده بود و در یازده بخش، مسائل و موضوعات جدید و مختلف پزشکی از دیدگاه
فقه و
حقوق مورد بحث و مناقشه قرار گرفت. اولین بخش به مسائل مربوط به شبیه سازی اختصاص داشت که در آن مجموعه مباحث و گفتارهای ارائه شده، در واقع پاسخی بود به ده پرسش که در ابتدا طرح شده بود در این بخش نخست در میزگردی با شرکت هشت تن از فقیهان و پزشکان ابعاد مختلف
شبیه سازی مورد بررسی قرار می‌گیرد و سپس در طی هشت مقاله نویسندگان ابعاد و جوانب مختلف علمی، فقهی،حقوقی و اخلاقی مسئله شبیه سازی را مورد کندوکاو قرار می‌دهند. در پایان فتاوای دو تن از فقهای معاصر در پاسخ به استفتاآتی در موضوع شبیه سازی انسانی و حیوانی نقل شده است. بدین ترتیب، به نظر می‌رسد هنوز تا برپایی سمینار یا نشستی تخصصی و گسترده درباره شبیه سازی انسانی فاصله داشته باشیم.
به طور طبیعی با رخ دادن مسئله‌ای تازه که به گونه‌ای با
دین مرتبط است، از فقیهان انتظار می‌رود که تکلیف متدینان را در برابر آن روشن کنند. از همان آغاز طرح ایده شبیه سازی انسانی نیز استفتاهای متعددی که اغلب فرضی بود، متوجه عالمان
دین شد. فقیهان
قم و
نجف و
لبنان مورد استفتا قرار گرفتند و آنان غالباً در حد (یجوز) و یا (لایجوز) پاسخ دادند و از ورود به تفاصیل آن خودداری کردند. از استفتاهای نخستین می‌توان پرسش‌هایی را نام برد که صادق جعفر الحسن از مرحوم آیت اللّه شیرازی کرد. جعفر الحسن در تاریخ ۱۵/۴/۱۹۹۶ در دیدار با ایشان، سؤالات خود را مطرح و پاسخ آنها را دریافت کرد. وی بعدها این پرسش‌ها و پاسخ‌ها را با افزودن پرسش‌های دیگری، همراه با مقدمه‌ای درباره ماهیت شبیه سازی انسانی به چاپ رساند. از حضرات آیات:
سیستانی، مرحوم
سید محمد صدر،
سید صادق شیرازی،
سید کاظم حائری،
موسوی اردبیلی،
نوری همدانی،
صانعی،
شیخ جواد تبریزی،
فاضل لنکرانی،
بهجت،
سید سعید طباطبائی حکیم،
آصف محسنی و
مکارم شیرازی استفتاهایی شد و آنان نیز پاسخ دادند. به نظر می‌رسد پاسخ گویی به این گونه پرسش‌ها به صورت شتابنده‌ای پیش می‌رود و در سال‌های اخیر برخی فقها در درس‌های خود به صورت مستقیم یا غیر مستقیم این مسئله را مورد توجه قرار داده‌اند.
برخی از مجتهدان و صاحب نظران شیعه با نگاهی جدی تر کوشیدند تا این مسئله را به کمک مبانی
دینی روشن کنند و به پرسش‌ها پاسخ دهند. این تک نگارها که با هدف تبیین دیدگاه شیعی فراهم آمده است، برخی در قالب کتاب و برخی به صورت مقاله تحقیقی انتشار یافته‌اند. برای مثال، کتاب (الاستنساخ بین التقنیة والتشریع)، کوششی است برای توضیح فرایند شبیه سازی و تبیین دیدگاه
شیعه در برابر آن. همچنین مقاله (الاستتآم والاستنساخ) در پی بیان
حکم شرعی این مسئله از منظر
شیعی است. فصلی نیز با عنوان (الاستنساخ و عملیات الهندسة الوراثیه)، در حقیقت تقریرات درس خارج استاد محمد سند است که در آن به گونه‌ای اجتهادی به تحریر این مسئله پرداخته شده است.
در کنار این تک نگاری‌های تخصصی منتشر شده، برخی از مقالات منتشر نشده هم وجود دارند که ممکن است در آینده منتشر شوند؛ مانند جزوه (الاستنساخ) نوشته استاد محمد مؤمن که در همین شماره مجله منتشر می‌شود.
با این همه، مجموعه آثار منتشر شده و نشده درباره شبیه سازی انسانی از منظر شیعی از نظر کمّی بسیار اندک است و با حجم این سنخ آثار در میان
اهل سنت سنجیدنی نیست.
این اثر از جمله کتاب‌هایی است که اخیراً در موضوع شبیه سازی به زبان فارسی تألیف شده است. مؤلف پژوهش خود را در هشت فصل سامان داده است. فصل اول که به (آشنایی اولیه با علم ژنتیک) اختصاص یافته، واژگانی چون:(
وراثت،
تقسیمات سلولی،
ژن و مهندسی ژنتیک) به زبانی ساده توضیح داده شده‌اند و در پایان همین فصل، به (ژنتیک از دیدگاه متون
دینی) اشاره شده است.
در دومین فصل، (راز تولید مثل) تشریح شده و آرای گوناگونی که در این باب ارائه شده، به ترتیب تاریخی، تبیین گردیده و باروری و روش‌های نوین آن توضیح داده شده است. بخش پایانی این فصل با عنوان (نگرش
دینی به تولید مثل انسان) با استناد به آیات و روایات، دیدگاه اسلامی را در این خصوص بیان کرده است.
مؤلف در فصل بعد به زبانی ساده و در عین حال علمی، مفهوم، روش‌ها و
اصول علمی شبیه سازی را شرح داده است.
در چهارمین فصل کتاب، (ساختار فرد و عوامل سازنده آن) مطرح و مباحثی همچون:
وراثت و
محیط، اثر توارث بر رفتار و شخصیت فرد، و تأثیر توارث و محیط بر دوقلوها، بررسی شده و به علاوه، نویسنده به یک پژوهش علمی در این زمینه اشاره‌ای داشته و در پایان این فصل دیدگاه اسلامی را با عنوان (نگاهی گذرا به عوامل ساختاری فرد از دیدگاه اسلام) تبیین نموده است.
در فصل پنجم، مؤلف به مسئله شبیه سازی از منظر اخلاق پزشکی پرداخته و ضمن برشمردن
اصول اولیه و مبانی اخلاق پزشکی، تنافی و تعارض شبیه سازی با مبانی و
اصول اخلاقی پزشکی را در هفت مورد تشریح کرده است. این موارد عبارت اند از:۱. در نظر نگرفتن منافع واقعی؛ ۲. زیرپا گذاشتن حق آگاهی و انتخاب؛ ۳. لزوم ارزیابی طولانی مدت؛ ۴. فقدان مطالعات حیوانی؛ ۵. نبود مدارک کافی برای ضمانت روش و اطمینان از آینده آن؛ ۶. خوکچه‌های انسانی؛ ۷. ریسک بالای مرگ و میر و ناهنجاری‌ها.
در ششمین فصل به (شبیه سازی از نگاه ادیان الهی) اشاره شده و بازتاب‌های شبیه سازی در جهان
اسلام و
مسیحیت و دغدغه‌ها، نگرانی‌ها و سؤالاتی که درباره این پدیده نوظهور مطرح شده، تبیین گشته و فتاوا و آرای برخی فقیهان و عالمان اسلامی
شیعی و
سنی در این باب بدون اشاره به منبع و مآخذ این آرا و فتاوا مورد توجه قرار گرفته است.
مؤلف در هفتمین فصل این پژوهش دیدگاه موافقان شبیه سازی را تشریح نموده است. ادله‌ای که موافقان بدان استناد می‌کنند، عبارت است از:۱. ارضای حس کنجکاوی بشر؛ ۲. امکان پیشرفت در درمان نازایی؛ ۳. پیشرفت ژن درمانی؛ ۴. بهبود پیش آگهی بارداری؛ ۵. وقوع معجزه در درمان بیماری‌های بشر؛ ۶. ایجاد روزنه‌های امید دسترسی به زندگی جاودانه؛ ۷. انقلاب بنیادین در پیوند اعضا؛ ۸. اصلاح نژاد ژنتیکی بشر. مؤلف ضمن تشریح و توضیح ادله مذکور، دیدگاه اسلامی را درباره بهسازی وراثت به عنوان مؤخره این فصل افزوده و رهنمودهای اسلامی را در خصوص انتخاب همسر، مرحله انعقاد نطفه و مرحله بارداری برشمرده است.
در آخرین فصل این تحقیق، (دیدگاه‌های مخالفان شبیه سازی ) بررسی و تحلیل شده است. پژوهشگر ابتدا تأثیر شبیه سازی بر روابط خانوادگی را تحلیل نموده و به دنبال آن به مرگ و میر و ناهنجاری‌های جنینی ناشی از شبیه سازی اشاره کرده است. دلیل دیگر مخالفان، انحصاری شدن ژن‌های بالقوه برتر و سوءاستفاده‌های احتمالی از آن است. از دیگر نقاط منفی این
دانش نوپدید گریز از تشکیل
خانواده، سرقت ژن‌های پایه و اطلاعات ژنتیکی به وسیله باندهای مافیایی و سوءاستفاده برخی دولت‌ها از آن است. دیگر وجوهی که مخالفان برمی شمرند، عبارت است از حذف تنوع بشری و مشکل آفرینی تشابه ظاهری افراد. موارد فوق به اختصار تشریح شده و در پاره‌ای موارد مؤلف به برخی آیات و روایات نیز اشاره نموده است.
این کتاب جلد اول از مجموعه مقالات و خطابه‌هایی است که در همایش بین المللیِ (اخلاق زیستی) ارائه شده است. این گردهمایی علمی با همکاری بخش فرهنگی سفارت فرانسه، دانشگاه علامه و سازمان سمت در
تهران برگزار شد.
در این اثر مجموعاً پانزده مقاله ارائه شده که یازده مقاله آن به زبان فارسی و بقیه به زبان‌های فرنگی است. نویسندگان ابعاد و شقوق مختلف مسائل و موضوعات مربوط به اخلاقیات دانش زیست شناسی را مورد بحث و مداقه قرار داده‌اند.
از مجموعه یازده مقاله فارسی، پنج مقاله به شبیه سازی اختصاص یافته است که عناوین و چکیده آنها عبارت است از:
(تلاقی اخلاق، حقوق و واقعیت در شبیه سازی انسان؛ ضرورت تحلیل منطقی و ایجاد تعادل)، مصطفی السان و زینب کنعانی.
شبیه سازی انسان و احتمال پدید آمدن نسلی که در آن جنس واحدی (حسب مورد،
مرد یا
زن) تعیین کننده خصوصیات ژنتیکی جنین و تنها منشأ آن باشد، مباحثی را در محافل علمی برانگیخته است. از این رو، در این مقاله ابعاد حقوقی، اخلاقی و اجتماعی شبیه سازی انسان، با تکیه بر تجربه‌های قبلی تولد غیر طبیعی و با توجه به ویژگی منحصر به فرد فنّاوری شبیه سازی نسبت به این روش‌ها بررسی می‌شود. در این پژوهش نظریه منع شبیه سازی انسان و مطلوب بودن شبیه سازی درمانی همواره مبنا قرار گرفته و با این حال در فرض تولد و ورود اطفال شبیه سازی شده به جامعه، حقوق فردی و اجتماعی
کودکان نیز به اختصار تحلیل شده است.
(بررسی منابع حقوق بشر بین الملل در مورد شبیه سازی درمانی انسان)، محمد تیموری.
این مقاله تحلیلی است از منظر حقوقی درباره عهدنامه‌ها، مصوبات، قطعنامه‌ها، اسناد الزام آور بین المللی، اسناد غیر الزام آور بین المللی، عرف‌ها و رویه‌های حقوق بشری، دکترین‌های حقوقی و برخی قوانین مصوب داخلی کشورها که به طور مستقیم و غیر مستقیم، صریح یا ضمنی، به مسئله و موضوعات مختلف شبیه سازی انسانی پرداخته‌اند.
(شبیه سازی درمانی رویکردهای اخلاقی، فقهی و حقوقی)، حبیب الله رحیمی.
این مقاله با هدف بررسی دلایل مخالفان و موافقان شبیه سازی از دیدگاه‌های مختلف علمی، اخلاقی،
دینی و همچنین بررسی دلایل مخالفان وموافقان شبیه سازی از دیدگاه اسلامی و ارزیابی شبیه سازی درمانی با توجه به مقررات و
اصول کلی حقوق ایران نگاشته شده است. در ابتدا کلیاتی در خصوص پیشینه شبیه سازی، تعریف و انواع شبیه سازی و همچنین تفاوت شبیه سازی با فنّاوری استفاده از سلول‌های بنیادی ارائه شده و سپس دلایل مخالفان و موافقان شبیه سازی از دیدگاه‌های مختلف بررسی می‌شود و به دنبال آن این دلایل از دیدگاه اسلامی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و در فرجام بحث، ابعاد و جنبه‌های حقوقی قوانین مصوبه در ایران در قبال شبیه سازی درمانی مورد بحث قرار می‌گیرد.
(همانندسازی انسان از نظر مراجع ادیان آسمانی و بررسی آن از نظر فقه اسلامی)، محمود صادقی.
در این مقاله، نویسنده پس از تبیین مفهوم، پیشینه و موقعیت کنونی همانندسازی انسان اعم از همانندسازی زایشی (reproductive cloning) یعنی همانند یا شبیه سازی برای تولیدمثل انسان و همانندسازی درمانی (therapeutic cloning) یعنی استفاده درمانی و پژوهشی از جنین شبیه سازی شده دیدگاه و آرای مراجع تقلید و صاحب نظران مختلف ادیان آسمانی (مسیحیان، یهودیان و مسلمانان) را در این زمینه بیان و گزارشی از سیاست‌ها و رویکردهای قانونی درباره آن را در دنیای امروز ارائه کرده و در فرجام بحث، این مسئله از نظرگاه
فقه اسلامی به ویژه فقه شیعی مورد بررسی قرار گرفته است.
نتیجه آن که از نظر فقه اسلامی، اگر نتوان قائل به حرمت ذاتی شبیه سازی زایشی انسان شد، زیان‌ها، لوازم و پیامدهای سوء اجتماعی و اخلاقی آن اقتضا می‌کند که از نظر شرعی و حقوقی ممنوع گردد؛ پیامدهایی چون:به هم خوردن نظام خانواده، اختلال در وضعیت قرابت و نسب اشخاص شبیه، اختلال در نظام جامعه، احتمال قوی تحقق اختلالات جسمی و روانی در شبیه‌ها، لطمات و زیان‌های وارده به زنان دهنده تخمک و مادران جانشین و ادله‌ای مانند آن. این ادله و نیز ادله مربوط به احترام و کرامت نفس انسان و لزوم صیانت آن از آسیب‌ها و قواعدی مانند (
لاضرر و لا ضرار) و لزوم پرهیز از اختلال نظام اقتضا می‌کند که شبیه سازی انسان شرعاً و قانوناً ممنوع گردد.
اما همانندسازی جهت کاربردهای درمانی و تحقیقاتی و استخراج سلول‌های بنیادین از
جنین شبیه سازی شده، قابل تجویز به نظر می‌رسد، با عنایت به این که ادله منع
سقط جنین، ناظر به مراحل پس از استقرار آن در
رحم مادر است و با توجه به وجود فوایدی که امید می‌رود منجر به تحولات و پیشرفت‌های علمی در عرصه طب زیستی و نافع برای کل جامعه بشری گردد.
(جنبه‌های اخلاقی و قانونی تولید و استفاده از سلول‌های بنیادی جنینی انسان)، باقر لاریجانی و دکتر زاهدی.
پژوهشگران اثر در مورد پیشینه این دانش نو و طرح مباحث اخلاقی در این زمینه نوشته‌اند:
سلول‌های بنیادی جنین انسانی، سلول‌های تمایز نیافته‌ای هستند که قدرت تبدیل به اکثر بافت‌ها را دارند. مباحث اخلاقی در این زمینه، از سال ۱۹۹۸ میلادی که محققین برای اولین بار موفق به جداسازی سلول‌های بنیادی جنینی انسان شدند، شدت گرفت. از همان زمان استفاده از این سلول‌ها، هم با هدف ایجاد انواع سلول‌های مورد نیاز بدن و درمان بیماری‌های مختلف و هم برای مقاصد پژوهشی و مطالعه بیماری‌ها و درمان‌های جدید، مورد نظر دانشمندان قرار گرفت. در کشور ما نیز از سال ۱۳۸۲ پژوهشگران موفق به تولید سلول بنیادی گردیدند که این
سلول به عنوان (Royan H۱) در
جهان به ثبت رسیده است. اما تحقق این فنّاوری در شبیه سازی و تولید سلول‌های بنیادی با مباحث مختلف اخلاقی، حقوقی، قانونی و فقهی در جهان همراه بوده است و این موضوع سؤالات خطیری مطرح نموده که پاسخ به آنها در آینده اخلاقی معنوی و اجتماعی بشر تأثیر به سزایی خواهد داشت.
در این مقاله ضمن اشاره مختصر به کلیات علمی موضوع، به مباحث اخلاقی مطرح شده پیرامون شبیه سازی اشاره شده و سپس به وضعیت قانون گذاری در کشورهای مختلف و مجامع جهانی در این خصوص پرداخته و با عنایت به ضرورت توجه عمیق و فوری به جوانب این فنّاوری جدید در کشور ما و لزوم تبیین دیدگاه‌های اسلامی در این زمینه، نظرات برخی مذاهب نیز در پایان آورده شده است.
البته دو مقاله دیگر نیز با عناوینِ ۱. (سودمندی تجزیه و تحلیل مولکولی D.N.A. در کشف علمی
جرایم ) اثر دکتر حسنعلی مؤذن زادگان و ۲. (مهندسی ژنتیک و مهندسی اخلاق) اثر مرتضی مردیها، گرچه ارتباط مستقیمی با (شبیه سازی و
احکام و مبانی فقهی حقوقی و قانونی ندارد)، ولی از آن جا که آثار و لوازم این پدیده را از منظر علمی و اجتماعی کاویده‌اند، می‌توانند چشم انداز گسترده تری را فرادید پژوهشگران قرار دهند.
مؤلف اثر خود را در دوازده بخش فراهم آورده است. وی پس از پیش گفتار و مقدمه که به اهمیت و چگونگی شبیه سازی اشاره نموده، در بخش اول به شبیه سازی در طبیعت پرداخته و صور و انواع مختلف آن را شرح داده و در فصل دوم به تاریخچه شبیه سازی اشاره کرده و تحولاتی را که از سال ۱۸۸۰ میلادی تا ماه
آگوست ۲۰۰۳ میلادی در دانش باروری و ژن شناسی روی داده است، به اختصار ذکر کرده است. سومین بخش این پژوهش، به تشریح و توضیح سلول‌های بنیادی (stem Cells) اختصاص یافته است.
مؤلف در چهارمین بخش کتاب انواع
شبیه سازی را برشمرده و چگونگی و تحقق و تولید هر نوع را شرح داده و در بخش پنجم مراحل شبیه سازی موجود زنده را که شامل پنج مرحله می‌گردد، تبیین کرده است.
ششمین بخش کتاب با عنوان (نگهداری در انجماد)، نحوه تداوم بخشیدن قابلیت حیاتی سلول‌های زنده از طریق انجماد در ئیدروژن مایع را تشریح نموده است و در ادامه، در بخش هفتم، مزایا و منافع شبیه سازی را متذکر شده و در بخش هشتم دیدگاه‌های مختلف درباره شبیه سازی را آورده است؛ از جمله دیدگاه‌ها و فتاوای عالمان اسلامی شیعی و سنی، دیدگاه
مسیحیت و نظرگاه
مذهب یهود را در این باب تشریح نموده است.
در بخش بعد که به (مخالفت با شبیه سازی انسانی) اختصاص یافته، نگرانی‌ها و مخاطراتی را که ممکن است به دنبال شبیه سازی انسانی ظهور و بروز نماید، چنین برشمرده است:۱. خطرات جسمی که در اثر جهش ژن‌ها ایجاد می‌شود؛ ۲. خطرات عاطفی؛ ۳. خطرات سوءاستفاده از دانش شبیه سازی؛ ۴. خطرات و تهدیدات اجتماعی؛ ۵. وقفه و اختلال در
تکامل ژنتیکی انسان؛ ۶. مخاطرات غیر طبیعی بودن شبیه سازی.
بخش دهم این اثر، (شبیه سازی
انسان در مقایسه با باروری طبیعی) را بحث و تحلیل کرده و امتیازات باروری طبیعی را از دیدگاه دانشمندان تبیین و در مقابل، به نقاط منفی و مخاطرات باروری از طریق شبیه سازی اشاره نموده است. در بخش یازدهم پرسش‌ها و پاسخ‌هایی در باب شبیه سازی مطرح گردیده است و در آخرین بخش کتاب سازمان‌ها و مراکز فعال در زمینه شبیه سازی معرفی شده‌اند. این مراکز و مؤسسات که عمدتاً در امریکا فعالیت می‌کنند، بالغ بر پانزده مرکز و مؤسسه تحقیقاتی‌اند که پس از معرفی و توضیح کوتاهی درباره
اهداف و برنامه‌های آن، آدرس این مراکز نیز آمده است.
این اثر درباره ابعاد، پیامدها و لوازم انقلاب ژنتیکی و شبیه سازی حیوانی و انسانی تألیف شده است و اگرچه از ابعاد حقوقی و قانونی این پدیده مشخصاً بحث نشده است، ولی در لابه لای مباحث مختلفی که ابعاد و جنبه‌های مختلف انقلاب ژنی و شبیه سازی حیوانی و انسانی بررسی و تحلیل شده است، مؤلف مسائل و موضوعات حقوقی را نیز به مناسبت مورد نظر قرار داده است.
این اثر در پاسخ به سؤالاتی از این دست فراهم آمده:آیا با دخالت افسار گسیخته در نظام طبیعی ژن‌ها، طبیعت را به طور فاجعه باری دستخوش دگرگونی نمی‌کنیم؟ آیا زندگی با موجوداتی بیگانه، شبیه سازی شده و موجوداتی با ژن‌های پیوندی ممکن است؟ آیا پدید آوردن انبوه و عرضه وسیع هزاران موجود زنده شبیه سازی و دستکاری شده، از لحاظ ژنی موجب خسارات جبران ناپذیر در محیط زندگی انسان نخواهد شد؟ آیا آلودگی ژنتیکی ابعاد مختلف حیات را در سیاره زمین تهدید نمی‌کند؟ ابعاد و عواقب اجتماعی فرهنگی و اقتصادی مالکیت ژن‌ها و مؤسسات شبیه سازی در دست چند شرکت چند ملیتی، چه می‌تواند باشد؟ تأثیر احساسی و عقلانی حاصل شده از زندگی در جهانی که تمام
حیات آن به منزله (اختراع) و (مالکیت تجاری) تلقی می‌شود، چه خواهد بود؟ و به طور خلاصه، چه مخاطراتی در برابر تلاش انسان امروز برای طراحی انسانی کامل تر متوجه ما خواهد بود؟
پرسش‌هایی از این دست، موجب شده تا مؤلف به تفصیل ابعاد مختلف این موضوع را مورد بحث، نقد و تحلیل قرار دهد؛ ابعادی چون:انحصار فنّاوری شبیه سازی در شرکت‌های بزرگ، خطرات و تهدیدات زیست محیطی، دشواری‌ها و معضلات اجتماعی و فرهنگی، سوءاستفاده‌های احتمالی باندهای مافیایی و گروه‌های جنایتکار و حتی برخی دولت‌های استعمارگر، اختلال در سامانه و سازمان طبیعت و اثرات مخرب ناشی از آن، تغییر و تحول عمیق و منفی در مجموعه ارزش‌های بنیادین انسانی و اخلاقی، دگرگونی مبانی و
اصول اخلاق پزشکی و مباحثی مانند آن که ثمرات و پیامدهای مستقیم یا غیر مستقیم انقلاب ژنتیکی و شبیه سازی تلقی می‌گردند.
این اثر بسط یافته خطابه‌ای است که فیلسوف معروف آلمانی، یورگن‌هابرماس، ایراد نموده است. در این اثر، ابتدا این سؤال مطرح و بررسی و تحلیل شده است که:در پرتو بحث‌ها و پژوهش‌ها و تحقیقات علمی در حوزه فنّاوری ژنتیکی، آیا فلسفه می‌تواند محدودیت مشابهی را در مباحث مربوط به اخلاق گونه بپذیرد؟ یا به عبارت دیگر، پیشرفت‌های اخیر در زیست شناسی و تحقیقات ژنتیکی و شبیه سازی، پرسش‌های اخلاقی پیچیده‌ای را در مورد چهارچوب و حدود مشروع مداخله دانش مهندسی ژن در طبیعت انسان مطرح کرده است. اگر این مداخله حتی صرفاً جهت
درمان و پیشگیری از بیماری‌ها باشد، این احساس اجتناب ناپذیر است که احتمال دارد انسان به زودی تکامل زیست شناختی‌ای را در اختیار گیرد و (نقش خدا را بازی کند).
مؤلف استلزامات اخلاقی دانش مهندسی
ژن را که شبیه سازی نیز در حوزه این علم لحاظ می‌گردد، مطرح ساخته و در معرض بررسی دقیق فلسفی قرار داده است. نقطه عزیمت وی در طرح دیدگاه اخلاقی فلسفی‌اش، این نکته است که دستکاری ژنتیکی، وابسته به هویت و خودفهمی نوع انسان است و ما نمی‌توانیم این امکان را رد کنیم که دخالت علم مهندسی ژنتیک، چه بسا برای انتخاب شیوه زندگی یک فرد محدودکننده باشد و یا روابط متقارن بین انسان‌های آزاد و برابر را تضعیف نماید.
این اثر مجموعه مقالات و گفتارهایی است که به (سومین همایش دیدگاه‌های اسلام در پزشکی) که در اسفند ماه ۱۳۸۱ در مشهد برگزار شد، ارائه شده است. در این همایش موضوعات ذیل از منظر فقهی پزشکی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است:
شبیه سازی،
باروری مصنوعی،
پیوند اعضا،
مرگ از روی ترحم،
دیات و مقتضیات زمان،
بیماری‌های روانی و حقوق اجتماعی، حقوق
جنین و
کودکان، اقتصاد پزشکی و بیمه‌ها، مسائل اختصاصی بانوان و سقط جنین، تاریخ
پزشکی و مشاهیر
ایران و
اسلام،
اخلاق پزشکی و طب
مسلمین و مقایسه شیوه‌های
درمان قدیم و جدید.
نخستین موضوع مورد بحث و مناقشه، شبیه سازی و مسائل مربوط به آن است که در سه بخشِ:مباحثات، مقالات و نظرات فقهی سامان یافته است.
در ابتدای بخش مباحثات که در قالب میزگردی فقیهان و طبیبان به بحث و بررسی موضوع شبیه سازی پرداخته‌اند، سؤالات (کمیسیون شبیه سازی انسان) مطرح شده که مشتمل است بر ده پرسش به ترتیب ذیل.
۱. آیا تحقیقات در زمینه کلونینگ به روش تقسیم
تخم بارور شده، در مورد انسان جایز است؟
۲. در صورت جایز بودن، با توجه به این که بعضی از ناباروری‌ها با روش تقسیم تخم قابل درمان هستند، ارتباط نسبی اطفال ایجاد شده چگونه است؟
۳. آیا این شبیه سازی در ایجاد یک انسان از نظر اخلاقی جایز است؟ و اگر انسان‌هایی
هیولا مانند ایجاد شد، مسئولیت آنها به عهده کیست؟
۴. از نظر مسائل اجتماعی و حقوقی این انسان شبیه سازی شده، چه جایگاهی دارد؟ از نظر محرمیت، ازدواج، ارث، و… چه حکمی دارد؟ آیا با صاحب سلول و تخمک محرم است یا مثل فرد معمولی است؟ آیا در شبیه سازی محرم بودن،
شرط انجام کار است؟
۵. اگر امکان داشته باشد از نظر ژنتیکی، ژن‌های
بیمار و معیوب افراد را حذف و ژن‌های سالم به جای آنها منتقل شود،
حکم شرعی مسئله چگونه است؟
۶. اگرچه اسلام محدودیتی در کسب علم و دانش قائل نشده است. آیا جامعه پزشکی مسلمان و محققین پزشکی مجاز هستند وارد این شیوه علمی شوند یا صبر کنند تا دیگران تجربه نموده و از نتایج آن بهره مند شوند و به اصطلاح پیرو کارهای آنها گردند؟
۷. اگر محدودیت‌هایی در انجام تحقیقات علمی قائل باشیم، به لحاظ فقهی این محدودیت‌ها کدام‌اند؟ آیا به خاطر سوءاستفاده از شبیه سازی می‌توان حکم به تحریم آن داد؟
۸. شبیه سازی انسان علمی است که اثرات آن در آینده کاملاً ناشناخته است. آیا همچون مثل خیلی از کشورها که قانوناً ممنوعیت‌هایی برای این کار قائل شده‌اند، ضرورت دارد که احکام فقهی مناسب و در صورت لزوم قوانین دقیقی تصویب و حدود موضوع روشن شود؟
۹. اگر شبیه سازی برای کمک به علم و بهبودی وضعیت درمان به کار گرفته شود (غیر از اهداف ضد اخلاقی و غیر انسانی)، چه حکمی دارد؟
۱۰. به طور کلی آیا شبیه سازی انسان نوعی دخالت در امر خلقت انسان که از راه مشروع و تبیین شده الهی صورت می‌پذیرد، نمی‌باشد و مصداقی از تغییر خلقت انسان نخواهد بود؟
این پرسش‌ها محور بحث و گفت وگو در میزگردی است که شرکت کنندگان ابعاد مختلف فقهی، حقوقی، علمی و اخلاقی موضوع شبیه سازی را مورد بحث و مناقشه قرار داده‌اند.
در دومین بخش، مقالات ذیل ابعاد مختلف شبیه سازی را مورد بررسی قرار داده‌اند:
(کلونینگ (cloning) یا شبیه سازی)، محسن فتاحی نجفی
(شبیه سازی (cloning) از دیدگاه اسلام)، علیرضا امینی و زهره کریمی و زهرا ملازم
(مسئله شبیه سازی و دیدگاه فقهی)، حجت الاسلام عطایی خراسانی
(شبیه سازی انسان)، هدی احمری، رقیه وجدانی
(تولید رده‌های جدید سلول‌های بنیادی جنینی)، دکتر حسین بهاروند
(تمایز سلول‌های عصبی فعال از سلول‌های بنیادی جنینی)، دکتر حسین بهاروند
(از حیوانات ترانس ژنیک تا
پستانداران کلون شده)، دکتر محمدرضا نوری دلویی
بخش فرجامین مباحث شبیه سازی طرح شش سؤال است که ابعاد شرعی و فقهی این مسئله از فقیهان استفسار شده و دو تن از مراجع (مکارم و صانعی) به این پرسش‌ها پاسخ داده‌اند.
تذکار این نکته لازم است که در پایان این همایش قطعنامه‌ای ارائه شده که در بند دهم آن آمده است:
اعضای شرکت کننده در همایش در مورد شبیه سازی (کلونیگ) که نیاز به تحقیقات گسترده دانشگاهی و نظرات فقهی دارند، تأکید نمودند که یک کمیته کشوری شبیه سازی متشکل از متخصصین ذی ربط و فقهای
حوزه‌ها پیگیری این امور را عهده دار گردند.
این اثر به سفارش سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران تهیه شده است.
این کتاب جلد اول از مجموعه (علوم حیاتی نوین) است که به شبیه سازی انسانی اختصاص یافته است.
کتاب نهم: شبیه سازی در حیوانات؛
کتاب دهم: خلاصه مقالات اولین کنگره پزشکی قانونی کشورهای اسلامی؛ این اثر خلاصه مجموعه مقالات و خطابه‌هایی است که به اولین گردهمایی سازمان‌های پزشکی قانونی کشورهای اسلامی که در
سال ۱۳۸۴ در
تهران برگزار شد، ارائه شده است. از جمله مباحث و موضوعات مورد بحث در این کنگره، مسائل مربوط به شبیه سازی انسانی بود که ابعاد مختلف فقهی، حقوقی و قانونی آن تحلیل و بررسی شد.
کتاب یازدهم: استفتائات پیرامون شبیه سازی انسان و حیوان؛
مسئله شبیه سازی انسانی (human cloning) یکی از جدی ترین چالش‌های
قرن بیستم بوده که ذهن بسیاری از عالمان اخلاق، الهی دانان، متفکران عرصه‌های مختلف و حتی سیاستمداران را به خود مشغول داشته است. در این مسئله از‌هابرماس تا پاپ فقید، و از مدیر کل سازمان بهداشت جهانی تا محمد سید طنطاوی، رئیس الازهر، موضعگیری کرده‌اند.
از نظر علمی شبیه سازی عبارت است از تولید موجودی زنده، بدون نیاز به آمیزش جنسی و پیوند سلول‌های جنسی مذکر و مؤنث. به کمک این شیوه، محققان موفق به ایجاد پستاندارانی چون:گوسفند، خوک، گربه و گاو شده‌اند. هرچند تاکنون این فنّاوری در باب انسان به کار گرفته نشده و شخصی از این طریق پدید نیامده است، لیکن به نظر می‌رسد که با تکامل این شیوه به لحاظ علمی این کار در انسان نیز شدنی باشد و همین موجب نگرانی‌هایی در سطح جهان شده است.
کلیسای کاتولیک این عمل را نقض صریح
کرامت انسانی و تحدی با پروژه خالق قلمداد کرده است. عالمان
اهل سنت و برخی از عالمان
شیعه نیز از منظری مشابه به نقد شبیه سازی انسانی پرداخته‌اند.
در این رساله کوشش شده است تا این مسئله از دیدگاه کاتولیک، اهل سنت و شیعه بررسی و تحلیل شود و بدین ترتیب، نگرش سه سنت مذهبی با هم مقایسه گردد. این تحقیق تازه، افزون بر پیش گفتاری که در آن برخی مسائل کلی همچون، ضرورت بحث، پیشینه، دامنه، روش و ساختار بحث آمده است، شامل پنج گفتار است:
گفتار نخست به گزارشی از تاریخچه شبیه سازی و پیشینه فرهنگی و اخلاقی آن اختصاص یافته است. در همین گفتار، گزارشی از روند و مراحل علمی شبیه سازی و تفاوت آن با دیگر تکنولوژی‌های مشابه ارائه شده است.
دومین گفتار این رساله، به معرفی و تحلیل دیدگاه
آیین کاتولیک در باره شبیه سازی انسانی اختصاص یافته است. نویسنده در این گفتار نخست دیدگاه
کلیسای کاتولیک را در قبال این مسئله با استناد به منابع رسمی این
آیین گزارش داده و سپس در فصل بعد، به تحلیل کارآیی دلایل این دیدگاه و بررسی نقاط قوت آن پرداخته است.
سومین گفتار گزارشی تفصیلی از دیدگاه اهل سنت و دلایل متعدد مخالفت آنان با این پدیده نوپدید را به دست می‌دهد.
اهل سنت به گونه‌ای نسبتاً اجماعی، شبیه سازی انسانی را حرام و غیر اخلاقی می‌شمارند.
چهارمین گفتار، به تحلیل این دلایل می‌پردازد و دلایل پذیرفتنی را از ناپذیرفتنی بازمی نمایاند. از میان بیش از سی دلیل که بر ضد شبیه سازی انسانی ارائه شده است، به نظر می‌رسد که تنها دو دلیل یعنی دلیل کشتن جنین‌های اضافی و دلیل علمی ناظر به کوتاهی عمر موجود شخص شبیه سازی شده، درخور تأمل جدی باشد.
پنجمین گفتار این رساله، به گزارش دیدگاه شیعه درباره شبیه سازی انسانی اختصاص دارد. در میان شیعه اجماعی در جواز یا حرمت این عمل وجود ندارد؛ بلکه با بررسی دیدگاه‌ها و نظریات مختلف می‌توان چهار دیدگاه و چهار رهیافت را در مورد شبیه سازی انسانی نشان داد. پس از گزارش دیدگاه‌های مختلف و دلایل آن، نویسنده به تحلیل و بررسی آنها پرداخته و نشان داده است که دلایل موافقان شبیه سازی انسانی با
اصول اتخاذی و مقبول عالمان
اصول شیعه سازگاری بیشتری دارد.
در پی گفتاری که در پایان این رساله آمده، طی ده بند به اختصار مقایسه‌ای میان دیدگاه‌های آیین کاتولیک، اهل سنت و شیعه انجام گرفته و نقاط مشابهت و افتراق آنان تبیین شده است. در پایان، واژه نامه اصطلاحات تخصصی و کتابنامه‌ای در سه قسمت فارسی، عربی و انگلیسی و چکیده پایان نامه به انگلیسی آمده است.
گفتنی است که این موضوع نخستین بار است که در این سطح و با این رویکرد در کشور ما مورد بحث قرار می‌گیرد و جوانب گوناگون اخلاقی،
کلامی، فقهی و اجتماعی آن از منظر سه سنت
دینی کاویده می‌شود.
در این بخش، ابتدا چهار مقاله که بسط یافته نوشتاری بوده است، معرفی شده و سپس به ویژه نامه‌ای که یکی از نشریات درباره شبیه سازی و سلول‌های بنیادین منتشر کرده است، اشاره نموده‌ایم و به دنبال آن سایر مقالات فارسی منتشره در مجلات و روزنامه‌ها معرفی شده است.
شبیه سازی انسانی از دیدگاه کلامی اهل سنت، سید حسن اسلامی، فصلنامه علمی پژوهشی انجمن معارف اسلامی ایران، سال اول، شماره دوم، بهار۱۳۸۴.
مقاله فوق بسط یافته مفصل فصل کوتاهی از رساله دکتری است که با افزودن مسائل و موضوعات جدید و بخش‌های تکمیلی، به صورت مقاله‌ای بلند ارائه شده است. نویسنده دیدگاه‌های مختلفی را که در میان دانشوران، عالمان
دین و متکلمان
اهل سنت درباره شبیه سازی حیوانی و انسانی ابراز گردیده، نقد و تحلیل کرده و به جدیدترین آرا و دیدگاه‌های اعلام شده در این خصوص اشاره نموده است.
چکیده مقاله:شبیه سازی انسانی یکی از چالش‌های جدید مهندسی ژنتیک است که مسائلی در حوزه
دین،
اخلاق و حقوق و دیگر عرصه‌های اندیشه برانگیخته است. شبیه سازی (cloning) عبارت است از تولیدمثل و ایجاد موجودی مشابه نسخه
اصلی، به طریقه‌ای غیر جنسی. در این شیوه که به وسیله آن، یان ویلموت موفق به ایجاد گوسفندی به نام (دالی) شده است، به جای لقاح طبیعی و نفوذ
اسپرم به درون غشای
تخمک، هسته سلول غیرجنسی برگرفته و به جای هسته تخمک گذاشته می‌شود و از طریق تحریک الکتریکی، تخمک به تقسیم سلولی می‌پردازد. سپس این تخمک را در
رحم می‌گذارند تا موجود زنده‌ای بدون نیاز به پدر به وجود آید.
بسیاری کسان کاربست این تکنیک را درباره انسان محکوم می‌کنند و بر این باورند که این کار شأن و کرامت انسانی را خدشه دار می‌سازد و او را تا سطح کالایی بی ارزش فرو می‌کشد. مخالفان شبیه سازی انسانی دلایل فراوانی به سود نظریه خود اقامه می‌کنند. مسلمانان
اهل سنت نیز قاطعانه این کار را خلاف
دین و حرام می‌شمارند و از دلایل متعددی استفاده می‌کنند. در این نوشته تنها دلایل کلامی بر ضد
شبیه سازی انسانی گزارش و بررسی شده است. دلایل کلامی شش گانه در حرمت شبیه سازی انسانی عبارت اند از:شبهه خلق، تحدی با خداوند، نقض
سنت زوجیت، نقض سنت تنوع، تغییر خلق الله و دستکاری ژنتیکی و بازی با مخلوقات.
نگارنده پس از نقل و تحلیل این دلایل به این نتیجه می‌رسد که هیچ یک از این دلایل نمی‌تواند شبیه سازی انسانی را
تحریم کند؛ زیرا برخی دلایل، خارج از موضوع است و در صورت قبول برخی نیز شاهد
تعارض در فتواهای متضاد
اهل سنت در عرصه‌های مختلف مهندسی ژنتیک خواهیم بود.
شبیه سازی در آیین کاتولیک، سید حسن اسلامی، مجله:هفت آسمان، شماره۲۷، پاییز ۱۳۸۴.
مقاله فوق بسط یافته فصل کوتاهی از رساله دکتری است که با افزودن مباحث و آرای جدید و اضافه نمودن بخش‌هایی تکمیلی به صورت مقاله‌ای مفصل ارائه شده است. مؤلف دیدگاه‌های مختلفی را که در آیین کاتولیک در باب شبیه سازی ابراز شده، مورد بررسی و تحلیل دقیق قرار داده و آخرین آرا و نظرگاه‌هایی را که در این خصوص اعلام گردیده، مورد توجه قرار داده است. نویسنده درباره علت مخالفت سرسختانه
آیین کاتولیک با شبیه سازی انسانی می‌نویسد:
(آیین کاتولیک با کاربست برخی از دستاوردهای مهندسی ژنتیک درباره انسان، سرسختانه مخالفت می‌کند و آن را ناقض کرامت و شأن انسان می‌داند. یکی از تازه ترین دستاوردهای این عرصه، امکان به کار گرفتن تکنیک انتقال هسته سلول پیکری Somatic Cell Nuclear (Transfer با علامت اختصاری SCNT) یا شبیه سازی درباره انسان است. کلیسای کاتولیک استفاده از این دانش را مغایر با آموزه‌های
اصلی کتاب مقدس و
اخلاق مسیحی می‌داند و دلایلی بر ضد آن اقامه می‌کند. مهم ترین
دلایل مخالفت با شبیه سازی انسانی از دیدگاه آیین کاتولیک، عبارت اند از:احتمال شکست از نظر علمی، ضرورت تولیدمثل جنسی برای ایجاد فرد جدید، تحمیل هویت خود بر شخص شبیه سازی شده، غصب جایگاه خداوند، نقض کرامت انسانی، نقض حق
کودک برای داشتن
والدین، تنزل
انسان به شیء، مغایرت با حق (نادانی) و
جهل به آینده، امکان سوءاستفاده‌های مختلف و فروپاشی نهاد خانواده).
شبیه سازی انسانی از دیدگاه شیعه؛ بررسی چهار دیدگاه، سید حسن اسلامی، مجله:کاوشی نو در فقه اسلامی، سال دوازدهم، شماره چهل و چهارم، تابستان ۱۳۸۴.
مقاله فوق، بسط یافته فصل کوتاهی از رساله دکتری است که با افزایش مطالب و موضوعات جدید و مباحث تکمیلی و تازه، به صورت مقاله‌ای درازدامن به چاپ رسیده است. نویسنده دیدگاه‌های مختلفی را که در میان عالمان
دین، فقیهان و دانشوران شیعی پیرامون
شبیه سازی حیوانی و انسانی اظهار شده است، مورد نقد و بررسی قرار داده و به آخرین آرا و فتاوای مطرح شده نیز اشاره نموده است. چکیده این مقاله بدین قرار است:
مسئله شبیه سازی انسانی در میان شیعه، برخلاف اهل سنت، آن پژواک گسترده را نداشته و رونق و رواج لازم را تاکنون نیافته است. در نتیجه، نه کنفرانس بزرگی با هدف تبیین این مسئله صورت گرفته و نه آثاری در حجم آثار اهل سنت نوشته شده است. در این جا این مسئله، نه چالشی برای
دین قلمداد و نه از آن به عنوان (
بدعت) یا (قنبله) یا (حدث القرن) یاد شد. مجموع ادبیات شیعی در این حوزه، کم حجم، اما در نوع خود درخور توجه بوده است. این مسئله در سه حوزه مهم شیعی یعنی
قم،
نجف و
بیروت مطرح شده و عالمان و صاحب نظران
شیعه کوشیده‌اند جوانب آن را بکاوند. عمده عالمان شیعه، شبیه سازی نباتی و حیوانی را مجاز می‌دانند و به استناد
اصل اباحه، آن را عملی
مباح می‌شمارند.
لیکن درباره حکم شبیه سازی انسانی، در میان عالمان شیعه اتفاق نظری وجود ندارد؛ زیرا آنان درباره شبیه سازی انسانی نظریات متفاوت و گاه متضادی اتخاذ کرده و فتواهای مختلفی صادر کرده‌اند و در حالی که برخی آن را کاملاً مجاز شمرده‌اند، برخی دیگر آن را
حرام شمرده‌اند. هنگام بررسی سخنان و فتواهای مختلف عالمان شیعه، می‌توان به چهار نظریه زیر دست یافت:
الف) جواز مطلق شبیه سازی انسانی؛ ب) جواز محدود شبیه سازی انسانی؛ ج) حرمت ثانوی شبیه سازی انسانی؛ د) حرمت اولی شبیه سازی انسانی.
شبیه سازی انسانی از دیدگاه فقه اهل سنت، سید حسن اسلامی، مجله:کاوشی نو در فقه اسلامی، سال دوازدهم، شماره۴۵، پاییز ۱۳۸۴.
مقاله فوق بسط یافته فصل کوتاهی از رساله دکتری است که با افزودن مسائل و موضوعات و آرای تازه و برخی مباحث تکمیلی به صورت مقاله‌ای مفصل انتشار یافته است. نویسنده دیدگاه‌ها و نظرگاه‌های مختلف و جدیدی را که از سوی فقیهان، حقوقدانان و مفتیان اهل سنت در خصوص شبیه سازی انسانی و حیوانی ارائه شده است، مطرح کرده و پس از بحث و بررسی مورد مناقشه قرار داده است.
خلاصه این مقاله عبارت است از:
(عالمان اهل سنت با آن که به کارگیری تکنیک (شبیه سازی) (cloning) یا تولید مثل غیرجنسی را در عرصه حیوانی مجاز می‌دانند، به گونه‌ای اجماعی هرگونه شبیه سازی در عرصه انسانی را نامشروع و حرام می‌شمارند. این
حکم از سوی افراد و همایش‌های علمی بارها تأکید شده است. برای مثال، عبدالعزیز بن باز مفتی بزرگ عربستان، دکتر محمد سید طنطاوی شیخ الازهر، دکتر یوسف قرضاوی، دکتر فرید نصر واصل مفتی مصر، دکتر محمد سلیمان الاشقر فقیه اردنی، شیخ مختار السلامی مفتی جمهوری تونس، دکتر عبدالمعطی بیومی استاد عقاید
دانشکده اصول دین دانشگاه الازهر و (مجمع البحوث الاسلامیه)، (شورای اروپایی افتا و تحقیقات)، (رابطة العالم الاسلامی) و (مجمع الفقه الاسلامی) وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی طی سخنان و بیانیه‌هایی به حرمت این کار تصریح کرده‌اند. این تحریم همه شقوق شبیه سازی انسانی و در هر حالتی را در بر می‌گیرد.
مجمع البحوث الاسلامیه وابسته به الازهر، و محمد بن صالح العثیمین، از مفتیان بزرگ و عضو (هیئة کبار العلماء) در
ریاض و رئیس گروه عقاید دانشگاه محمد بن سعود، نه تنها شبیه سازی انسانی را مطلقا تحریم نمودند، بلکه حتی توصیه کردند که
حد محارب بر کسانی که به این تکنیک دست می‌زنند، اجرا شود. غالب کسانی که بحث از شبیه سازی انسانی را پیش کشیده‌اند، از آن به عنوان خطری جدی و گاه با تعابیری چون:(جنایت عصر)، (بدعت عصر) و (
بمب عصر) یاد کرده‌اند.
دانش نامه شرق، ویژه سلول‌های بنیادین، ضمیمه روزنامه شرق، اول بهمن ماه ۱۳۸۴.
این ویژه نامه با عنوان (
مادر همه سلول‌ها)، با ارائه مقالاتی به مباحث مربوط به (سلول‌های بنیادی) پرداخته است. این مقالات، به جز دو مقاله، ترجمه‌اند و عناوین و مضمون کلی آن عبارت اند از:
(سلول بنیادی، مادر همه سلول‌ها). در این مقاله چگونگی تکوین و نقش سلول‌های مادر یا بنیادی جنین همراه با تصاویری تشریح شده است. گفتنی است که سلول بنیادی جنین انسانی با استفاده از فنّاوری شبیه سازی در اواخر ۱۹۹۰ میلادی تولید و تکثیر شد.
(چالش سلول بنیادی). در این مقاله به کاربرد و استفاده پزشکی جدید از فنّاوری سلول‌های بنیادی در درمان برخی بیماری‌ها اشاره شده است.
(سلول بنیادی و پزشکی مولکولی؛ فرصت‌ها، چالش‌ها و چشم انداز). این مقاله را دکتر محمدرضا نوری دلویی، استاد گروه ژنتیک دانشگاه علوم پزشکی تهران، نگاشته است. وی ویژگی‌های تهیه سلول‌های بنیادی را با استفاده از فنّاوری شبیه سازی تشریح کرده و به فرصت‌ها و امکانات جدیدی که این فنّاوری در حوزه
دانش پزشکی فراهم آورده و به آینده مثبتی که برخی ترسیم می‌کنند، اشاره کرده است.
(کشورهای مسلمان و سلول‌های بنیادی). مقاله، گزارشی است از واکنش عالمان
دینی و برخی محافل، مؤسسات و مراکز در کشورهای اسلامی درباره چند و چون مشکلات اخلاقی و حقوقی شبیه سازی.
(پژوهشگر برتر سال ۲۰۰۵). این مقاله به فعالیت‌های پژوهشگر کره‌ای تبار اشاره دارد که در سال ۲۰۰۵ میلادی جایزه‌ای را در خصوص شبیه سازی و سلول‌های بنیادی دریافت کرد، ولی بعد آشکار شد که تمامی تحقیقات وی تقلبی و نتایج اعلام شده، دروغین است.
(ترمیم اعضا به کمک سلول‌های بنیادی). مقاله یاد شده یکی از مهم ترین فواید شبیه سازی یعنی ترمیم، بازسازی و پیوند اعضا را به تفصیل بررسی کرده است.
(رویان تا رویان). این مقاله، گزارشی است از پژوهشکده رویان (جنین) در تهران که در زمینه سلول‌های بنیادی و شبیه سازی فعالیت می‌کند.
(کلون سازی چیست؟) مقاله‌ای است در تشریح و توضیح پدیده شبیه سازی و دستاوردهای متصوّر آن در زمینه دانش پزشکی.
(سالشمار کلون سازی). شرح تاریخچه شبیه سازی از سال ۱۹۳۸ میلادی تاکنون.
(سلام دالی، خداحافظ مرگ). چنانچه شبیه سازی انسانی تحقق پذیرد، ممکن است یکی از آرزوهای دیرین انسانی که (میل به جاودانگی) است، جامه عمل پوشد. در این مقاله از امکان پذیری این
آرزو بحث شده است.
(التیام قلب‌های شکسته). در این مقاله به برخی پیشرفت‌های مثبت در درمان پاره‌ای از
بیماری‌ها با بهره مندی از سلول‌های بنیادی که از طریق شبیه سازی به دست آمده، اشاره شده است.
(کلون هراسی). مقاله، تحلیل فیلم‌های تخیلی سینمایی است که در مورد انسان‌های شبیه سازی شده تولید شده است.
۱. اعتراض جهانی به شبیه سازی (گزارش)، کیهان، هشتم دی ۱۳۸۱.
۲. تولد نخستین انسان شبیه سازی شده (گزارش)، انتخاب، هشتم دی ۱۳۸۱.
۳. این حوا، آدم را به کجا می‌برد؟، کوروش شجاعی، خراسان، یازده دی ۱۳۸۱.
۴. وحشت انسان در برابر شبیه خود، فرشته بخشی زاده، صدای عدالت، سی ام دی ۱۳۸۱.
۵. تازه‌های جهان دانش (گزارش)، جام جم، بیست ودوم دی ۱۳۸۱.
۶. کلونیک از نظر اخلاقی، منصور اشرفی، مجله:مکتب اسلام، شماره۴۳۷، مرداد ۱۳۷۶.
۷. شبیه سازی، بیم‌ها و امیدها، مجله:رشد آموزش معارف اسلامی، شماره۴۹، ۱۳۸۱.
۸. بدل سازی انسان، حمیدرضا شریعتمداری، مجله:حوزه و دانشگاه، سال سوم، شماره۱۰، بهار ۱۳۷۶.
۹. ممانعت از تولید انسان آزمایشگاهی، مجله:قبسات، سال سوم، شماره۷، بهار ۱۳۷۷.
۱۰. احتجاج علیه تکثیر مصنوعی انسان؛ سه پاسخ، عنوان مقاله‌ای است در کتاب:(
جهانی شدن و آینده
دمکراسی :منظومه پساملی، یورگن‌هابرماس،
ترجمه کمال پولادی، تهران، نشر مرکز، ۱۳۸۰.
۱۱. نگاهی به پدیده شبیه سازی انسان، بابک پور قهرمانی، مجله:رواق اندیشه، سال چهارم، شماره۳۷، دی ماه ۱۳۸۳.
۱۲. شبیه سازی و موضعگیری
دین و جامعه، خبرنامه حقوق فنّاوری،
آبان ماه ۱۳۸۲.
۱۳. شبیه سازی و گسست نظام اخلاقی، جیمز کیو ویلسون و لئون ارکاس، مجله:سیاحت غرب، مرکز پژوهش‌های
صدا و سیما، شماره۸.
۱۴. شبیه سازی انسان، پیامدها و عکس العمل‌ها، جواد خرّمی، مجله:مبلغان، شماره۵۱،
بهمن و
اسفند ۱۳۸۲.
۱۵. شبیه سازی و آثار حقوقی آن، محسن فرشاد یکتا، مجله:کانون وکلا.
۱۶. شبیه سازی؛ به کجا می‌رویم؟، یوسف قرضاوی، ترجمه نورالدین سعیدیانی، مجله:
دین پژوهان، دوره۳، شماره۳،
آذر ۱۳۸۲. این مقاله در مجله مرکز بزرگ اسلامی در غرب کشور نیز منتشر شده است. مجله تبیان، شماره۱۱و۱۲.
۱۷. بررسی فقهی و حقوقی همانندسازی، مندرج در کتاب:خلاصه مقالات اولین کنگره پزشکی قانونی کشورهای اسلامی،
تهران،
قوه قضائیه، ۱۳۸۴.
۱۸. پاسخ به شبهات، ناصر فقیه، مجله:یاس، شماره‌های ۵ ۶.
۱۹. دیدگاه‌های اسلامی راجع به شبیه سازی، عبدالعزیز ساشادنیا، ترجمه محمد موسی زاده، مجله:فراسو، شماره۱۳، خرداد ۱۳۸۳. این مقاله در مجله:آبادی، شماره۲۶، سال ۱۳۸۱ نیز درج شده است.
۲۰. گزارشی پیرامون شبیه سازی انسان (cloning)، تهیه و تنظیم عبدالرسول‌هاجری، قم، دفتر مطالعات زنان، مدیریت پژوهش، اسفند ماه ۱۳۸۱.
۲۱. شبیه سازی، ابوالقاسم علیان نژادی، مجله:پژوهش و حوزه، شماره۶، ۱۳۸۰.
۲۲. کژفهمی‌های شبیه سازی انسانی، علی محمدی، مجله:ذهن (ویژه نامه علم و
دین)،
سال ششم، شماره اول و دوم، بهار و تابستان ۱۳۸۴.
۲۳. استنساخ، بیروت، رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، ۲۳/۲/۱۳۷۶.
جزوه‌ای است که به زبان فارسی مسئله شبیه سازی را شناسانده و دیدگاه‌های مختلف درباره آن را گزارش کرده است.
۲۴. شبیه سازی از دیدگاه فقه اسلامی، موسی دنیر، مجله:دانش پژوهان، دانشگاه مفید، شماره چهارم، پاییز و زمستان ۱۳۸۲.
گزارشی است از نشستی علمی در
دانشگاه مفید قم که ابعاد مختلف فقهی و حقوقی مسئله شبیه سازی به وسیله استادان
فقه و حقوق بحث و بررسی شده است.
۲۵. چالش علم و
دین در مسئله شبیه سازی انسانی، سید حسن اسلامی، تهران، همایش (گفت وگوی علم و
دین، مفهوم حیات، انسان و مباحث کاربردی)، اردیبهشت ۱۳۸۴، مرکز تحقیقات علوم پزشکی.
۲۶. شبیه سازی انسانی از دیدگاه حقوق بشر؛ مسئله هویت و تفاوت، سید حسن اسلامی، قم، دانشگاه مفید، سومین همایش بین المللی حقوق بشر با عنوانِ (هویت‌ها، تفاوت‌ها و حقوق بشر)، اردیبهشت ۱۳۸۴.
۲۷. شبیه سازی یا خط تولید بشر؟، ریفکین جرمی، مجله:سیاحت غرب، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، شماره۱۶، آبان ماه ۱۳۸۳.
۲۸. استنساخ یا شبیه سازی، محمدرضا آصفی، اطلاعات، سوم آبان ۱۳۷۶ / ۱۱.
۲۹. آیا شبیه سازی انسان با مبانی اسلامی سازگار است؟، قدس، دهم اسفند ماه ۱۳۸۱ / ۳.
۳۰. مرکز اطلاعات شبیه سازی انسان، محمدجواد ادبی، همشهری، بیست وهفتم دی ماه ۱۳۸۱ / ۷.
۳۱. شبیه سازی انسان از نگاه حقوق بین الملل، جام جم، پنجم خرداد ماه ۱۳۸۱ / ۸.
۳۲. بحث بر سر شبیه سازی انسان در محافل علمی
جهان بالا گرفت، توسعه، بیست وچهارم مرداد ماه ۱۳۸۰.
۳۳. بشر فراهم کننده مقتضیات است؛ گفت وگو با موسوی بجنوردی، همشهری، بیست ونهم دی ماه ۱۳۸۱.
۳۴. ستیز شبیه سازی با سامان زندگی
دموکراتیک،
ایران، چهاردهم اسفند ماه ۱۳۸۱.
۳۵. تولد اولین انسان شبیه سازی شده:انقلابی علمی یا عملی ضد
دینی، مردم سالاری، نوزدهم دی ۱۳۸۱ / ۴.
۳۶. چند نکته درباره شبیه سازی انسان،
بهار، دهم
دی ۱۳۸۱ / ۹.
۳۷. شبیه سازی انسان، حیات نو، بیست ویکم فروردین ۱۳۸۰.
۳۸. شبیه سازی روحی، حیات نو، یازدهم دی ۱۳۸۱.
۳۹. دولت‌ها و شبیه سازی انسان، فرانسیس فوکویاما، آفتاب
یزد، هجدهم دی ۱۳۸۱ / ۷.
۴۰. از گوسفند دالی تا کودک شبیه سازی شده:انسان با کلونینگ به تکامل می‌رسد، حسین قره، ایران، بیست وششم اردیبهشت ۱۳۸۲ / ۷.
۴۱. شبیه سازی یا نابودی انسان؟، عباس کاکاوند،
رسالت، هفدهم دی ۱۳۸۱ / ۲.
۴۲. شبیه سازی انسان و طرح یک ایده، علیرضا موفق، مردم سالاری، پانزدهم بهمن ۱۳۸۱ / ۱، ویژه نامه.
۴۳. گفت وگو با دکتر ابوالقاسم گرجی پیرامون کلون (شبیه)سازی انسان، همشهری، سی ام بهمن ۱۳۸۱.
۴۴. شبیه سازی انسان از دیدگاه مذهب و حقوق، عبایی خراسانی، اطلاعات، سیزده بهمن ۱۳۸۲.
۴۵. تولد دوباره:دالی و عصر کنترل بیولوژیک، همشهری، ویژه نوروز ۱۳۸۲.
۴۶. شبیه سازی؛ نجات یا نابودی، ترجمه آزاده دارابی مقدم، ایران، بیست ونهم اردیبهشت ۱۳۸۳.
۴۷. نگاهی به احتجاج‌هابرماس علیه تکثیر مصنوعی انسان؛ فرآیند شبیه سازی و هنجارهای نظام دمکراتیک، کمال پولادی، ایران، نوزده اسفند ۱۳۸۳.
۴۸. شبیه سازی دخالت در کار خداوند نیست (گزارش)، اعتماد، دهم دی ۱۳۸۱.
۴۹. آینده انسان در عصر پسا انسان، آفتاب یزد، شانزدهم
بهمن ۱۳۸۱.
در این پژوهش مختصر، مؤلف پس از مقدمه‌ای در تشریح عدم تنافی پیشرفت‌های علمی با آموزه‌های بنیادین اسلامی، تحقق شبیه سازی حیوانی (دالی) و احتمال تحقق شبیه سازی انسانی را کشف سرّی از اسرار الهی شمرده و به برخی
آیات قرآن کریم نیز استناد کرده است. سپس درنگی نموده در چگونگی رشد جنین، نحوه انتقال ژن، روش‌های باروری (تولید نسل) جدید و نقش مهندسی
ژنتیک در این گونه مسائل.
در (شبیه سازی جنایت عصر)عنوانی است که در ذیل آن مسئله شبیه سازی و چگونگی آن از دیدگاه علمی و فنی تشریح شده و عمدتاً ابعاد منفی آن در زمینه‌های مختلفِ حقوقی، اخلاقی، اجتماعی، عاطفی، روانی و سوءاستفاده‌های محتمل از این پدیده بررسی شده است.
در پایان، نویسنده تحت عنوان (الخلق کل الخلق لله وحده) کوشش‌ها و دستاوردهای علمی
غرب را که برخی برآن اند با تمسک به آن، افکار مادیگرایانه و الحادی خود را علمی و منطقی جلوه دهند و خدای سبحان را انکار و عالم خلقت را مادی محض معرفی نمایند، تخطئه کرده و تمام پیشرفت‌های علمی بشر و از جمله شبیه سازی را دلیل استوار و برهان قاطعی بر صدق آیات قرآن کریم دانسته و نتیجه گرفته است که کید
شیاطین و ملحدان به خود آنها باز می‌گردد.
این کتاب در یازده فصل سامان یافته است. فصل اوّل تا ششم اختصاص دارد به تشریح و توضیح علمی مهندسی ژنتیک و شبیه سازی و آخرین دستاوردهای علمی دانشمندان و یا به عبارت دیگر صورت مسئله و محل نزاع تحریر شده است.
فصل هفتم با عنوان (نزاع بین قدیم و جدید)، کندوکاوی است در موضوعات و مسائل گوناگون که به علت انس و عادت مردم، از مسلمات یقینی تلقی می‌شده و پس از طرح نظریات و فرضیات جدید، با واکنش تند مردم و برخی از فرهیختگان و دانشمندان مواجه شده تا به تدریج قوت
براهین آرای جدید، نظریات قدیم را کنار زده و به عنوان آرای علمی و مقبول در جامعه علمی خود را به کرسی نشانده است.
فصل هشتم مناقشه میان دیدگاه فلسفی و اخلاقی را درباره
شبیه سازی بررسی کرده و ابعاد و لوازم مختلف فلسفی و اخلاقی آن را نمایانده است. نهمین فصل این اثر به آراء و نظریات عالمان
دین در خصوص مسئله شبیه سازی اختصاص یافته و دیدگاه‌های آنان را پیش و پس از تجربه شبیه سازی حیوانی (دالی) تشریح نموده؛ از جمله به موضعگیری‌های دکتر نصر فرید واصل مفتی مصر، مرحوم آیت اللّه شیخ محمدمهدی شمس
الدین رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان، آیت اللّه سید محمدحسین فضل الله عالم برجسته لبنانی، دکتر محمد سعید رمضان البوطی از عالمان بزرگ
سوریه، دکتر محمود عکام از دانشوران اسلامی سوریه، اشاره و آرای آنان را به تفصیل نقل نموده است.
در فصل بعدی نظرگاه عالمان مسیحی درباره شبیه سازی آمده و در فرجام، در فصل یازدهم، مؤلف دیدگاه خود را در این موضوع تشریح کرده است. وی بر این باور است که جامعه علمی مسلمانان، به علت ضعف و عقب ماندگی از تحولات جهانی هنگامی که مسئله یا معضلی در جامعه مطرح می‌شود، به جای دقت و تأمل و شناخت دقیق و صحیح مسئله، صرفاً به دنباله روی جاهلانه بسنده می‌کنند که نتیجه آن شتاب در موضعگیری و
حکم به
حلیّت و
حرمت موضوعاتی است که آن را نشناخته‌اند. سپس آفت به رسمیت نشناختن تحولات علمی در سطح جهان را مطرح نموده و بر این باور است که برخی عالمان اسلامی برآن اند با تمسک به یک سلسله اموری که بدیهی می‌پندارند و در واقع پنداری بیش نیست، کاروان علم و پیشرفت علمی را متوقف سازند.
در خاتمه کتاب، گزارش یکی از کمیته‌های فرعی مجلس سنای
امریکا در باب شبیه سازی نقل شده است.
این کتاب مجموعه مقالات، گفت وگوها و دیدگاه‌ها و پژوهش‌های برخی اندیشمندان مسلمان و مسیحی درباره شبیه سازی انسانی است که مرکز مطالعات اسلامی مسیحی در لبنان به منظور تبیین و تشریح و تقریب دیدگاه‌های عالمان
دینی و دانشوران
مسلمان و
مسیحی در موضوع شبیه سازی انسانی فراهم آورده است. این اثر شامل ۲۴ مقاله، هفت گفت وگو و سیزده دیدگاه و سیزده پژوهش درباره ابعاد مختلف فقهی، حقوقی،
کلامی، اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و… شبیه سازی انسانی است. عناوین مقالات این مجموعه عبارت اند از:
(شبیه سازی و پیشرفت دانش بشری)؛ (دیدگاه کلیسای کاتولیک در باب شبیه سازی انسانی)؛ (دیدگاه کلیسای
انجیلی درباره شبیه سازی انسانی)؛ (ماهیت شبیه سازی )؛ (تشریح دیدگاه‌های کلیسای
کاتولیک درباره شبیه سازی انسانی)؛ (شبیه سازی بین دیدگاه‌های موافق و مخالف)؛ (شبیه سازی پیشرفت علم و قوانین طبیعت)؛ (رهنمودهای کلیسای کاتولیک در باب مباحث و موضوعات پزشکی شبیه سازی )؛ (اندیشه شیطانی شبیه سازی انسانی)؛ (شبیه سازی انسانی تولیدمثل میکانیکی انسان)؛ شبیه سازی از منظر علم و
دین)؛ (شبیه سازی انسان در صورت امکان آیا دیر می‌پاید؟)؛ (شبیه سازی انسانی قطعاً و یقیناً نامشروع است)؛ (تشریح دیدگاه
دین در باب شبیه سازی انسانی)؛ (نظری به شبیه سازی انسانی و کوششی برای فهم آن)؛ (مشکلات و دشواری‌های شبیه سازی انسانی
دینی است یا انسانی؟)؛ آیا شبیه سازی انسانی ممکن است؟)؛ (شبیه سازی انسانی، پرسش‌ها و تجربه‌ها)؛ (تشریح برخی مواضع فکری و کاتولیکی درباره شبیه سازی انسانی)؛ (
شبیه سازی انسانی از منظر علمی و اخلاقی)؛ (شبیه سازی انسانی، تجاوز به فطرت انسانی)؛ (مهندسی ژنتیک و شبیه سازی انسان چالش با
فطرت الهی انسان)؛ (شبیه سازی حیوانی بین
علم و
حکمت).
گفت وگوهایی نیز با هفت تن از عالمان
دین شیعی، سنی و
مسیحی در این زمینه انجام گرفته و متن پرسش‌ها و پاسخ‌ها آمده است.
سرانجام آخرین فصل کتاب، مشتمل است بر دیدگاه‌ها و پژوهش‌هایی درباره دیدگاه عالمان اخلاق، نظرگاه دانشمندان حقوق تا فتاوای فقهی فقها و رأی و نظر سازمان‌ها و مجامع جهانی. عناوین این مباحث بدین شرح می‌باشد:
کشف اسرار طبیعت،
سرّ عظمت پروردگار؛ آغاز شبیه سازی حیوانی و انجام شبیه سازی انسانی؛ نظرگاه
دین در باب شبیه سازی انسانی؛ اتفاق نظر
اسلام و مسیحیّت در مخالفت با شبیه سازی انسانی؛ شبیه سازی انسانی، اندیشه و عملی شیطانی؛ درنگی بر برخی فتاوای عالمان
دین در باب شبیه سازی، فتاوای جاهلانه؛ شبیه سازی انسانی،
اهانت به
کرامت انسان؛ دیدگاه سازمان
بهداشت جهانی در محکومیت شبیه سازی انسانی؛ قطعنامه مجمع فقه اسلامی درباره شبیه سازی انسانی؛ فتاوای سید محمد سعید حکیم و مرحوم میرزا علی غروی؛ شبیه سازی انسانی
حرام یا
حلال.
گزارش برخی سازمان‌های جهانی در تشریح ابعاد مختلف شبیه سازی انسانی.
این پژوهش در شش فصل فراهم آمده است و فقط فصل چهارم و بخشی از ضمایم آن به شبیه سازی اختصاص یافته است. مؤلف در سایر فصول کتاب به مسائل و موضوعات مربوط به ناباروری، باروری و شیوه‌های نوین آن و سقط جنین پرداخته و
آرا و اقوال مختلف علمی، فقهی و حقوقی را در این موضوعات تحلیل و بررسی کرده است.
اما در فصل چهارم که به مسئله شبیه سازی مربوط می‌شود، ابتدا چگونگی شبیه سازی ژنتیک تشریح و به دنبال آن شبیه سازی بیولوژیک انسانی تبیین گردیده و به مراحل مختلف چگونگی شبیه سازی انسانی از طریق سلول‌ها اشاره شده و سپس با برشمردن ابعاد مثبت شبیه سازی انسانی، فواید و منافع اقتصادی شبیه سازی آمده است. مؤلف در بحث بعد، ابعاد منفی شبیه سازی را نیز از نظر گذرانده و در فرجام بحث دیدگاه شرعی و فقهی در مسئله شبیه سازی را کاویده است.
سومین بخش ملحقات کتاب، شامل پرسش‌ها و پاسخ‌های فقهی در باب شبیه سازی است.
این اثر جدیدترین کتابی است که شبیه سازی و مهندسی ژنتیک را از دیدگاه فقه و حقوق اسلامی بررسی و تحلیل کرده است. مؤلف در مقدمه‌ای درازدامن، در سه فصل به ترتیب:۱.(مفهوم پیشرفت‌های علمی در موضوع مورد نظر و تعیین چهارچوب پژوهش). ۲. (نحوه ارتباط دخالت (دستکاری) در عوامل ارثی (ژنتیکی) و
تولیدمثل با دو عنصر
دین و قانون). ۳. (چگونگی سازگار نمودن دخالت (دستکاری) در عوامل ارثی (ژنتیکی) و تولیدمثل با شریعت و قانون) را شرح می‌دهد و ضمن توضیح علمی و دقیق مفاهیم و مسائل مطرح در این موضوعات و چگونگی ارتباط، تلاقی و یا
تعارض این پدیده‌های نو با
اصول و مبانی شریعت، زمینه ورود به مباحث
اصلی کتاب را فراهم می‌آورد که در دو بخش کلی:الف. مباحث مربوط به دخالت (دستکاری) در عوامل وراثت (مهندسی ژنتیک). ب. مباحث مربوط به باروری و روش‌های جدید آن مطرح شده است.
فصل سوم از بخش اول مباحث کتاب، به (شبیه سازی) اختصاص یافته است که پس از تشریح ماهیت و فروض و شقوق آن، معانی مختلف واژه (استنساخ) را بررسی و تحلیل کرده است و شبهات مختلفی را که در
اصل انجام و تحقق این مسئله مطرح شده مانند:شبهه خلق، شبهه مماثلت یا تشابه، شبهه یکی شدن پدر و مادر(فردیة الوالدیة)، مورد بحث و بررسی قرار داده است و در پایان این مبحث، صور و یا گونه‌هایی از شبیه سازی را که حقیقتاً و از نظر علمی شبیه سازی محسوب نمی‌شوند، معرفی نموده است؛ مانند مباحث مربوط به دوقلوها، شبیه سازی جزئی و موردی.
در مبحث بعد، مؤلف به
احکام شبیه سازی پرداخته و در آن احکام و ضوابط شرعی صور و انواع مختلف و محتمل این پدیده را بیان کرده است.
در فرجام این بحث، آثار شرعی و حقوقی مترتب بر شبیه سازی انسانی بررسی شده و رابطه نسبی و سببی و هرگونه رابطه یا علقه‌ای که ممکن است بین شخص شبیه سازی شده و
اصل وی (که می‌تواند مذکر یا مؤنث باشد) برقرار گردد، تحلیل و بررسی فقهی و حقوقی شده است.
اثری است که در هشت باب فراهم آمده است. در باب‌های اول تا سوم، ابعاد مختلف علمی و فنی موضوع شبیه سازی تشریح شده. مؤلف در فصل چهارم با عنوانِ (آیا شبیه سازی دخالت در مشیت الهی است)، نقاط مثبت و منفی شبیه سازی را از دیدگاه
دینی برشمرده و آن را از جمله سنن و قوانین
الهی دانسته که بشر اخیراً به کشف آن نایل آمده است.
در فصل پنجم و ششم، پیشرفت‌های علمی بشر را ستوده و آن را کشف سنت‌های الهی در طبیعت دانسته و حدود و ثغور اندیشه علمی را در قرآن تشریح نموده است. نویسنده در باب هفتم خلاصه آرا و نظریات دانشمندان علوم
دینی و علوم طبیعی را در موضوع شبیه سازی نقل نموده و در فصل فرجامین می‌پرسد که آیا شبیه سازی مانع مرگ
انسان می‌گردد؟ و در این خصوص دیدگاه دانشوران را نقل و بررسی می‌نماید.
در این کتاب پس از مدخلی مفصل، موضوع شبیه سازی و ابعاد و صور مختلف آن و همچنین آرای متفاوت و متنوع درباره آن در سه فصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. مؤلف در مدخل به دیدگاه اسلام در خصوص پیشرفت و تطور علم اشاره نموده و سپس انواع و شقوق مختلف باروری (تولیدمثل) و از جمله روش‌های جدید و معاصر را تشریح کرده و درنگی نموده است بر ابعاد و چگونگی تحقق علمی شبیه سازی.
در فصل اول که به شبیه سازی اختصاص یافته، معانی و مفاهیم مختلف شبیه سازی و فرق آن با دیگر شیوه‌های تولید مثل به تفصیل تبیین گشته و شبیه‌های مختلف حیوانی را که تاکنون فراهم آمده، معرفی و تشریح نموده است. در فصل دوم به دشواری‌ها و معضلات موضوع شبیه سازی پرداخته و ابعاد مختلف مثبت و منفی آن را برشمرده است؛ از جمله:(مشکلات اخلاقی، اجتماعی،
جرائم، خانواده، کرامت انسانی،
درمان بیماری‌ها).
فرجامین فصل کتاب، از منظر فقه و حقوق به این مباحث پرداخته است:شبیه سازی و دخالت در مشیت الهی، احکام شبیه سازی، آرای عالمان
دین، شبیه سازی حیوانی و انسانی، ادله موافقان و مخالفان، بیان رأی سوم در مسئله، آثار سوء شبیه سازی به طور مطلق، بیان رأی مختار مؤلف در حلیّت برخی انواع شبیه سازی و
حرمت بعضی دیگر.
این اثر پژوهشی است مختصر که پس از تعریف و تشریح مفهوم علمی مهندسی ژنتیک و شبیه سازی حیوانی و انسانی، فرق بین خلق و کشف (اکتشاف) علمی در پدیده‌های طبیعت را بیان کرده و به این سؤال، پاسخ داده است که آیا اکتشافات علمی با اراده و مشیّت خداوند تعارض دارد؟ و به دنبال آن درباره این که شبیه سازی خلق کردن است یا کشف نمودن، آرای مختلف را نقل و بررسی نموده است. مؤلف سپس دیدگاه برخی مراکز و مؤسسات اجتماعی، علمی و
دینی را در این باب برشمرده و دیدگاه قرآن کریم را در این باب ارائه نموده و در پایان نقاط مثبت و منفی شبیه سازی را یادآور شده و پیامدهای خطرآفرین سوءاستفاده از آن را آشکار ساخته است.
این اثر پس از مدخلی، در سه فصل موضوع شبیه سازی را مورد بحث و بررسی قرار داده است. مؤلف در مدخل درنگی نموده است بر هندسه ژنی انسان و چگونگی تکوین و تشکیل جنین انسانی و نحوه انتقال پاره‌ای ویژگی‌های ارثی و ژنی انسان.
در فصل اول این پژوهش که به تشریح و تبیین موضوع شبیه سازی اختصاص یافته است، مؤلف در ابتدا مفهوم لغوی و علمی شبیه سازی را تحلیل و تفاوت شبیه سازی (استنساخ) با تولید
نسل (استنسال) را با توجه و استناد به
قرآن کریم، بررسیده و سپس تاریخ، انواع، صوَر، آثار و امتیازات و ابعاد مثبت شبیه سازی را مورد بررسی قرار داده است و شبیه سازی را مثالی برای تقریب ذهن به مسئله
معاد جسمانی و دلیلی بر اثبات
معاد برشمرده است. به دنبال آن به ابعاد منفی شبیه سازی اشاره کرده و معضلات منفی این پدیده را مانند:مشکلات کلامی، اخلاقی، اجتماعی، انسانی، ژنتیکی، علمی، حقوقی و فقهی به تفصیل مورد بحث قرار داده است.
فصل دوم این اثر به پاسخ گویی به معضلات و یا مشکلات منفی شبیه سازی اختصاص یافته و ضمن تحلیل و بررسی هریک از ابعاد منفی ذکرشده، مناقشات و پاسخ‌هایی حلی و نقضی در مقابل هریک ارائه نموده است.
در سومین فصل این کتاب، احکام فقهی حقوقی مترتب بر شبیه سازی، به تفصیل مورد بحث و مداقه قرار گرفته است؛ از جمله موضوعات:
احکام اولیه شبیه سازی، شبیه سازی
زنا و
نکاح، صحت یا عدم
صحت اطلاق کلمه (ولد) بر
طفل شبیه سازی شده، مسئله انتساب، مسئله امومت و
زوجیت، و
توارث. مؤلف آن گاه حالات و صور مختلف و محتمل شبیه سازی انسانی را در یازده مورد برشمرده و احکام هریک را تشریح نموده است و در ادامه همین بحث به انواع و صور جنایت و تعدی به انسان شبیه سازی شده، اشاره کرده و
احکام هریک را یادآور شده است.
خاتمه بحث، نقل و تحلیل اقوال فقهی ابراز شده در این مسئله است. رأی به
حرمت، رأی به حلیت و رأی به تفصیل، سه دیدگاه در این زمینه است. نویسنده عمدتاً ادله تحریم را تمام ندانسته و در آنها مناقشه نموده است. در پایان قطعنامه مجمع فقه اسلامی که در
سال ۱۹۹۷ میلادی در این خصوص تهیه و تدوین شده نیز نقد و تحلیل شده است.
در نتیجه گیری نهایی، مؤلف عمده ترین دلیل بر منع شبیه سازی را
اجماع و اتفاق جهانی همه صاحب نظران، اندیشمندان، رهبران مذهبی، سیاستمداران و غیره دانسته که علت عمده آن نگرانی‌ها و دغدغه‌های جوانب اخلاقی شبیه سازی با استناد به حکم
فطرت است که
خداوند در انسان به
ودیعت نهاده است و از این رو، نویسنده حکم به منع را موافق
احتیاط قلمداد نموده است.
شاید این اثر مفصل ترین کتاب به
زبان عربی باشد که با روشی عالمانه، از منظر شیعی این موضوع را کاویده است. البته به آرای دیگر
مذاهب اسلامی هم اشاره شده است.
ارائه مفاهیم علمی به زبان ساده و همه فهم، حرکتی فرهنگی است که در دهه اخیر در پاره‌ای کشورهای عربی رواج یافته است و نویسندگان که گاه خود در رشته‌ای تخصص دارند، برآن اند تا مجموعه مفاهیم دشوار و تخصصی دانش معینی را به صورت پرسش و پاسخ با ادبیاتی روان و روشن به خوانندگان عرضه نمایند. کتاب (قضیة استنساخ انسان) نیز به همین روش فراهم آمده است و نویسنده آن که خود از پزشکان و محققان است، با طرح پنجاه پرسش، ابعاد مختلف علمی، فنی، اخلاقی،
دینی، فقهی، حقوقی، اجتماعی، فرهنگی و جز اینها را در مسئله
شبیه سازی مورد بحث قرار داده است. پاسخ‌ها با استفاده از منابع معتبر علمی نقل و درج شده و نویسنده کتاب در پاره‌ای موارد از توضیحات و نکات لازم که به فهم نیکوتر مسئله مدد می‌رسانده است، دریغ ننموده و با ذکر مصادر پاسخ در ذیل هر مبحث، مطالب ارائه شده را مستند ساخته است. شاید یکی از محسنات این گونه کتاب‌ها این باشد که پرسش‌های مختلفی که از ابعاد و دیدگاه‌های متنوع طرح می‌گردد، چشم انداز جامع تری از مسئله ارائه و ابعاد و صور محتمل یک پدیده در سایه پیشرفت‌های علمی حال و آینده را به گونه مطلوبی ترسیم می‌کند.
سرعت شگفت آور پیشرفت‌های علمی در زمینه‌های مختلف زندگی بشر به ویژه تحولات و نوآوری‌های حوزه پزشکی، موجب شده است تا عالمان ادیان ابراهیمی با دقتی همراه با بیم و امید، دستاوردهای علمی
بشر را نظاره گر باشند و گاه به کندوکاو و نقدونظر
دینی، فقهی، حقوقی و اخلاقی مسائل و موضوعات نوپدید همت گمارند. یکی از آثار درخور توجه که از منظر
دینی، فقهی و حقوقی و تا اندازه‌ای اخلاقی، به مسائل و موضوعات مستحدثه و مستجده نظر افکنده است، موسوعه‌ای است در حدود یک هزار و ششصد صفحه، که مسائل مختلف و ابعاد متنوع مربوط به جنین، باروری و شیوه‌های نوین آن، به طور مفصل از منظر طبی، شرعی (فقهی) و حقوقی و آخرین نظریات دانشوران در این باب بررسی شده است.
جلد اوّل این اثر به مسائل و موضوعات مرتبط با خلقت انسان، جنین و چگونگی تکوین آن، حمل و ویژگی‌های آن، حقوق و احکام
جنین، باروری با شیوه‌های نو، و صور و اقسام و احکام آن، اختصاص یافته است و در دومین جلد، ابتدا مسائل مربوط به سقط جنین به تفصیل بحث شده و در آخرین و هفتمین فصل کتاب، در بابی با عنوان (الاستنساخ البشری) در بیش از سیصد صفحه که به مثابه یک
اثر مستقل است، ابعاد مختلف و متنوع پدیده شبیه سازی در نه فصل بحث و بررسی و تحلیل شده است.
در فصل اوّل این پژوهش مباحث ذیل به تفصیل آمده است:
معنی و ماهیت و چگونگی شبیه سازی و معانی و الفاظ مرتبط با آن؛ شبیه سازی جسمی و معانی، الفاظ و مفاهیم مربوط به آن؛ چگونگی شبیه سازی انسانی.
مؤلف در فصل دوم تاریخ شبیه سازی و تحقیقات و دیدگاه‌های ارائه شده درباره این موضوع را بررسیده و به دنبال آن گستره و تنوع موارد و مصادیق شبیه سازی شده و علل و فواید هر یک را برشمرده و سرانجام انگیزه‌های مختلفی را که در شبیه ساختن مد نظر بوده است، کاویده است.
منافع و مخاطرات شبیه سازی عنوان فصل سوم این اثر است که در آن آثار مثبت و منفی واقعی و محتمل آن در صورت تحقق مورد بحث قرار گرفته است.
در چهارمین فصل با عنوان (شبیه سازی از منظر ادیان الهی و قوانین وضعی)، دیدگاه
ادیان ابراهیمی و آرای حقوقدانان و مصوبات مجالس قانون گذاری، تشریح شده است.
مؤلف در فصل پنجم کتاب به
آرا و نظریاتی که از سوی متخصصان و صاحب نظران در این موضوع ابراز شده، اشاره می‌نماید و به نظرسنجی‌هایی که برخی مؤسسات انجام داده‌اند، استناد می‌کند.
مؤلف در ششمین فصل با عنوان (اسلام و شبیه سازی)، مسئله مورد بحث را از نظرگاه
اصول و مبانی عقیدتی اسلام سنجیده و شبیه سازی و مسئله مهم کرامت انسانی را تحلیل کرده و سپس احکام شبیه سازی، مصوبات و قطعنامه‌های مجامع فقهی
دینی و فتاوای برخی عالمان
دین را نقل، نقد و تحلیل نموده و در ادامه حالات و صور استثنایی شبیه سازی و احکام آن، احکام در خواست طفل از طریق شبیه سازی، احکام شبیه سازی جسمی ژنی نیز بررسی شده است.
هفتمین فصل این پژوهش به آثار، احکام و لوازم شرعی مترتب بر شبیه سازی اختصاص یافته است چگونگی رابطه انسان شبیه سازی شده با دهنده سلول
اصلی (مذکر یا مؤنث) که در این خصوص حدود و شقوق مختلفی قابل تصور است هرکدام مورد بحث قرار گرفته است. همچنین است چگونگی رابطه و فرد شبیه سازی شده با صاحب رحمی که سلول موردنظر در آن قرار داده می‌شود. احکام
عبادات، احکام
زکات،
روزه،
حج،
ارث در مورد فرد شبیه سازی شده در ادامه مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به دنبال آن احکام عقوبات (کیفرهای) شرعی (
حدود و
دیات و قصاص) در مورد فرد شبیه سازی شده، ذکر شده و در پایان این بحث مؤلف درنگی نموده است بر مسائل و احکام عمومی دادگاه‌ها و دادرسی در مورد فرد شبیه سازی شده؛ مانند تشابه مجرمان، چگونگی قبول
شهادت و استناد به برخی بیّنات و ادله علمی‌ای که اثر فقهی و قانونی در صدور احکام دارد؛ مانند اثر انگشت.
در هشتمین فصل این اثر، مؤلف به تأثیر شبیه سازی بر نظام‌های اداری و اجتماعی یا به تعبیر مؤلف (السیاسة الشرعیة) پرداخته و مشکلات و دشواری‌هایی را که در مسائل مالی اقتصادی، امامت، وزارت، اسناد و مدارک، ممکن است ظهور و بروز نماید، مورد کندوکاو قرار داده و به دنبال آن مشکلات احتمالی در مسائلی چون:تعلیم و تربیت و نحوه عمل مؤسسات آموزشی در آموزش و پرورش انسان‌های شبیه سازی شده را بررسی نموده است.
فرجامین فصل این پژوهش، به
احکام و مبانی فقهی حقوقی در باب شبیه سازی گیاهی و حیوانی اختصاص یافته و ابعاد و شقوق مختلف آن را بررسیده است.
خاتمه این اثر، در دو بخش، ابتدا خلاصه و نتایج مباحث مطرح شده در کتاب در ذیل ۵۹ بند به اختصار مطرح شده که از بند سی ونهم تا پنجاه ونهم چکیده مطالب در باب شبیه سازی ارائه شده است. در بخش دوم خاتمه نیز پیشنهادهای مؤلف در قالب چهار بند آمده است. ضمائم کتاب مشتمل بر تصاویری است از برخی آزمایش‌های علمی مربوط به مباحث مطرح شده و همچنین جداول و آمار و ارقام اشاره شده در متن اثر، و به دنبال آن فهارس فنی متعدد پایان بخش کتاب گردیده است.
این اثر مجموعه استفتائاتی است درباره مسائل مربوط به شبیه سازی، مانند:بانک نطفه و باروری و روش‌های جدید آن، اطفال آزمایشگاهی، حمل و موانع آن، سقط جنین، تشریح اعضا، مرگ مغزی، پیوند و فروش اعضا، بیماری
ایدز،
حجامت و برخی پرسش‌های پراکنده طبی که یکی از مراجع کنونی
نجف، آیت اللّه
سید محمد سعید طباطبایی حکیم، به آنها پاسخ داده است.
در مورد شبیه سازی انسانی نه پرسش مفصل مطرح گردیده که شامل این محورها است:جواز یا عدم جواز شبیه سازی، نسبت شخص شبیه سازی شده، تبعیت و انتمای
دینی شخص شبیه سازی شده، احکام و حقوق شرعی‌ای که بین شبیه و صاحب سلول
اصلی جاری می‌گردد، مسئله
ازدواج و
محارم و مباحث مربوط به
ملکیت حیوان شبیه سازی شده، احکام مربوط به خون و گوشت چنین حیوانی و احکام شبیه سازی اعضا.
مؤلف در این اثر ابعاد و جوانب مختلف مسئله شبیه سازی را تحلیل و بررسی کرده، نخست مفهوم و ماهیت و فناوری شبیه سازی را تشریح نموده، و بررسی کرده که آیا این فنّاوری خلق و ایجاد است؟ آن گاه آرا و نظریات مختلف ابراز شده از سوی صاحب نظران
دینی و علمی را نقل و تحلیل نموده و سپس درنگی نموده است بر سالشمار عملیات شبیه سازی و دستاوردهای هر مرحله تاکنون. دیدگاه‌های عالمان
دین مسیحی، پزشکان و حقوقدانان در بخش بعد، به تفصیل مورد بحث و بررسی و مناقشه قرار گرفته است.
نویسنده حتمی بودن تحقق شبیه سازی انسانی را در آینده نه چندان دور مورد بررسی قرار داده و بر این باور است که به رغم قوانین و مقررات تصویب شده به وسیله دولت‌ها و مجامع، سازمان‌ها و مؤسسات بین المللی تحولات و پیشرفت‌های شگرف علمی امکان تحقق چنین پدیده‌ای را میسر خواهد ساخت. دیدگاه‌های عالمان اسلامی در باب شبیه سازی در بخش بعد مورد توجه قرار گرفته و دیدگاه‌های فقهای شیعه و سنی در این خصوص نقل شده است.
مؤلف در پایان کتاب، در هشت مقاله کوتاه علمی ابعاد، جوانب، صور و نتایج شبیه سازی انسانی و حیوانی را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است.
اثری است در باب استنساخ و شبیه سازی که بدون فصل بندی مطالبی را عنوان نموده است. در ابتدا با عنوان (شبیه سازی و مبانی)،
اصول و مبانی کلی حقوقی موافقان و مخالفان شبیه سازی نقد و تحلیل شده و سپس در بحثی مفصل حقوق انسانی جنین بررسی گردیده و از آن جا که در تحقیقات و مطالعات مربوط به شبیه سازی انسانی و تهیه برخی
داروها و کاشت و پرورش برخی اعضا موجب قتل جنین می‌شود، آرا و دیدگاه‌های مختلف فلسفی و حقوقی و فقهی در این باب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
مؤلف در بخش بعد با عنوان (شبیه سازی از دیدگاه متخصصان)، نظریات دانشمندان درباره شبیه سازی را نقل و تحلیل نموده و آثار قطعی شبیه سازی را بر حقوق اولیه و بدیهی انسانی برشمرده و تهافت شبیه سازی با
اصول اولیه حقوقی را تشریح نموده و سپس تأثیر شبیه سازی و لوازم و نتایج مترتب بر آن را در چهارچوب حقوق انسانی بررسی و تحلیل نموده و نتیجه گرفته است که تحقق شبیه سازی انسانی موجب دگرگونی بنیادین مفاهیم و
اصول حقوق بشر می‌گردد و نوعی قانون
جنگل را بر مجموعه بشریت حاکم می‌گرداند. نویسنده در ادامه، تنافی شبیه سازی را از ناحیه حقوقی با حقوق مسلمی که در دانش پزشکی کهن و نو برای
بیمار قائل‌اند، تشریح نموده است. سپس دشواری‌ها و معضلاتی را که ممکن است از جهت اداری، مالی، اجتماعی و مانند آن در مورد انسان‌های شبیه سازی شده پدید آید، برشمرده است و در ادامه، ادله موافقان و مخالفان شبیه سازی را عمدتاً از دیدگاه کلامی حقوقی مورد مناقشه قرار داده و نظر مخالفان را صواب دانسته و تقویت کرده است.
در بخش بعد، چگونگی سوءاستفاده گروه‌های مافیایی و جنایت پیشه را از شبیه سازی تشریح کرده و مخاطرات عمیق و وحشتناک آن را به تفصیل بررسیده است و دیدگاه شریعت اسلامی را در این باب تشریح و تبیین نموده و در پایان گزارشی ارائه نموده درباره دیدگاه‌ها و آثار و نتایج اولین نمونه
شبیه سازی حیوانی و مقدماتی که برای شبیه سازی انسانی فراهم شده است.
مؤلف در این کتاب در پاره‌ای موارد آرای درخور توجهی را به ویژه در مباحث حقوقی ارائه کرده، ولی متأسفانه ساختار کلی کتاب بیشتر خطابی و اسکاتی است.
در این اثر صفحه ۴۰۴ تا ۴۱۵ به موضوع شبیه سازی اختصاص یافته است. سلول مادر، شبیه سازی طبیعی، شبیه سازی حیوانی (دالی)، انواع شبیه سازی، جنبه‌های مثبت و منفی شبیه سازی، مباحث این بخش را تشکیل می‌دهد.
این اثر، دایرة المعارفی است طبی فقهی که براساس حروف الفبا مدخل‌های آن تنظیم شده و مباحث فقهی مرتبط با طب و مسائل مربوط به آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. از صفحه ۹۲۱ ذیل مدخل (الهندسة الوراثیة) مسائل مربوط به مهندسی ژنتیک و شبیه سازی مورد
بحث قرار گرفته است.
در این اثر مؤلف از صفحه ۲۰۱ تا ۲۲۱، ابعاد علمی و فنی مسئله شبیه سازی را توضیح داده و دشواری‌های محتمل چنین تجربه‌ای را برشمرده و سپس دیدگاه عالمان
دین و حقوقدان‌ها را در مورد
اصل حکم و پیامدهای آن نقل نموده است.
مؤلف از صفحه ۴۱۸ تا ۴۴۰ به موضوع شبیه سازی پرداخته است. بررسی مسئله از منظر آیات و
روایات، دیدگاه‌های اسلامی
فقها و حقوقدانان در این باب، تشریح مواضع مؤسسات
دینی در غرب و همچنین نقل دیدگاه‌های مقامات و مراکز و مؤسسات رسمی و دولتی و بین المللی و در پایان احکام و تکالیفی در مسئله شبیه سازی، از مباحث این بخش است.
این اثر مجموعه مباحث و موضوعات جدید از نگاه فقهی است و شامل احکام و مسائل (
عبادات، احوال شخصیه،
اوقاف، معاملات و مباحث متفرقه) می‌گردد. در ذیل مباحث متفرقه، در بحثی با عنوان (الاستنساخ البشری)، ابعاد مختلف قرآنی، فقهی و حقوقی این مسئله مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.
این اثر که اولین جلد از (سلسلة بحوث فقهیة تصدرها مجلة فقه اهل البیت(علیهم‌السلام)) می‌باشد، مباحث و موضوعات جدید در زمینه سقط جنین، تشریح اعضا، پیوند اعضا، تغییر جنسیت و نیز در فصل اول تحت عنوان (المواکبة الشرعیة للتطور فی مجال الجنیات والهندسة الوراثیه)، موضوع شبیه سازی و مهندسی
ژن را در ۶۶ صفحه مورد بحث و تحلیل علمی و فقهی قرار گرفته است.
این اثر مجموعه مباحث و موضوعات نوپدیدی است که ابعاد و شئون مختلف زندگی معاصر جوامع اسلامی را در بر می‌گیرد؛ از امور مربوط به
محیط زیست و دانش‌هایی که در حوزه علوم تجربی قرار می‌گیرد تا سیاست و اقتصاد و مسائل مربوط به جامعه و قوانین وضعی.
در فصل مربوط به مهندسی ژنتیک و مسائل و موضوعات مربوط به آن که شبیه سازی حیوانی و انسانی نیز در ذیل آن قرار می‌گیرد، از صفحه ۱۹ تا ۳۴، آنچه که در این زمینه از نظر علمی تحقق یافته است و آنچه ممکن است در آینده تحقق پذیرد و اکنون تنها به عنوان (فرض) قابل طرح است، مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.
در این اثر که چهارمین جلد از مجموعه (فقه الحیاة المعاصرة) است، مسائل و موضوعات مستحدثه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ از جمله مسائل و احکام مربوط به تشریع، باروری مصنوعی، پیوند اعضا، کنترل جمعیت، شهرسازی، اوراق بخت آزمایی، تورم و شبیه سازی. سپس دیدگاه و رأی فقهی مؤلف تقریر شده است.
در مباحث مربوط به شبیه سازی و مهندسی ژنتیک که از صفحه ۹۷ تا ۱۳۲ ادامه می‌یابد، ابتدا به صور و شقوق مختلف شبیه سازی اشاره شده و به دنبال آن ادله جواز شبیه سازی ذیل پنج دلیل مطرح گردیده و در خصوص حرمت شبیه سازی نیز نه دلیل اقامه شده که مؤلف در همه ادله مناقشه می‌کند، و در ذیل دلیل دوم، مؤلف استدلال می‌کند که شبیه سازی مُثبِتِ اعجاز قرآن کریم است. آن گاه لوازم و پیامدهای شبیه سازی را که ممکن است با اغراض
شریعت منافات داشته باشد، تحلیل نموده و سپس چنین منافاتی را وارد ندانسته است. این اثر به طور کلی از منظر فقه شیعی، مسئله شبیه سازی را مورد بحث قرار داده است.
در این پژوهش، از صفحه ۲۳۱ تا صفحه۲۸۰، به موضوع شبیه سازی اختصاص یافته است. پس از بیان کلیات و نحوه تحقق علمی شبیه سازی، انواع و احکام شبیه سازی بیان شده و سپس این مسئله از دیدگاه علم و
دین و آن گاه شبیه سازی حیوانی و نباتی مورد بحث قرار گرفته و در پایان، نتایج و
احکام فقهی حقوقی ناشی از مباحث و موضوعات مربوط به شبیه سازی تشریح شده است.
این کتاب مشتمل بر مجموعه پژوهش‌هایی است که مسائل و موضوعات جدید فقهی را مورد بحث و تحلیل قرار داده‌اند؛ از جمله در فصلی با عنوان (الاستنساخ و الاستتئام)، موضوع شبیه سازی را بررسیده و پرسش‌های چهارگانه‌ای را درباره استتئام (مسائل مربوط به دوقلوها) مطرح کرده و با مناقشه در سؤالات، پاسخ‌هایی را ارائه نموده است. مؤلف سپس در بحث شبیه سازی،
احکام اولیه و
ثانویه آن و اطلاق (ولد شرعی) شخص شبیه سازی شده را به لحاظ فقهی بررسی کرده و سپس احکام وضعی مترتب بر چنین شخصی را به تفصیل تشریح نموده است. فرجام این بحث پاسخ به این سؤال است که آیا ممکن است شبیه سازی مطلقاً جایز باشد؟
این اثر برخی مباحث و موضوعات جدید فقهی پزشکی را مورد نظر قرار داده و نویسندگان شش موضوع را مورد بحث و تحلیل فقهی حقوقی قرار داده‌اند که عبارت اند از:۱. مهندسی ژنتیک در نباتات، حیوانات و محیط زیست، ۲. علاج بیماری‌ها از طریق تغییرات ژنی، ۳. اختیار نوع
جنین، ۴. شبیه سازی، ۵. اثر انگشت در فقه اسلامی، ۶. آزمایش‌های طبی قبل از
ازدواج از منظر فقه اسلامی.
در مبحث مربوط به شبیه سازی که از صفحه ۱۱۳ آغاز و تا صفحه ۱۵۰ ادامه می‌یابد، ابتدا در مقدمه‌ای مفهوم شبیه سازی مورد بحث قرار گرفته و به دنبال آن در باب اول شبیه سازی نباتی و حیوانی (جنینی و غیر جنینی) تشریح شده و اقسام و صور هر یک توضیح داده شده است و سپس مؤلفان مصالح و مفاسد ناشی از شبیه سازی حیوانی را برشمرده‌اند.
باب دوم به شبیه سازی انسانی اختصاص یافته است که پس از ذکر انواع جنینی و غیر جنینی آن ابعاد، صور، احکام و مصالح و
مفاسد شبیه سازی انسانی از طریق جنین تشریح شده و به دنبال آن شبیه سازی جسدی یا غیر جنینی آن مطرح شده و ابتدا مفاسد آن به تفصیل با استناد به آیات و
روایات و مسلمات اسلامی تبیین شده است و مؤلفان همچنین
احکام شرعی و فقهی چنین موضوعی را بررسی و تحلیل نموده و آرا و نظریات مختلف فقهی حقوقی را که تاکنون در این باره عرضه و ارائه شده است، مورد بحث و مناقشه قرار داده‌اند و حکم به تحریم را مطابق
اصول و مبانی دانسته و آن را تقویت نموده‌اند.
مجموعه مقالاتی است که در آن پاره‌ای از مسائل و موضوعات مستحدثه از دیدگاه فقهی حقوقی بحث و تحلیل شده است. اولین مقاله این اثر با عنوان (الاستنساخ فی میزان الشریعة الاسلامیة) که مشتمل بر چهل صفحه می‌باشد، به موضوع شبیه سازی از دیدگاه شریعت اسلامی اختصاص دارد و به ترتیب موضوعات ذیل را بحث و بررسی می‌کند.
(فواید و منافع شبیه سازی حیوانی، شبیه سازی انسانی، دستاوردهای دانش ژن شناسی، بررسی دیدگاه‌های کلامی عالمان اسلامی در باب شبیه سازی، پژوهشی در نصوص شرعی مربوط یا مرتبط با مسئله شبیه سازی انسانی و حیوانی، مفاسد و مصالح متصوّر در شبیه سازی انسانی، احکام و ضوابط شرعی شبیه سازی
احکام تکلیفی،
احکام وضعی (نسب،
عقوبت،
حضانت و
نفقه،
ولایت،
میراث و
دِین). مؤلف برخی از صور و انواع شبیه سازی انسانی و حیوانی را صحیح و منطبق با شرع دانسته و ادله‌ای از کتاب و سنت جهت اثبات چنین انطباقی ارائه کرده است.
۲۷. اللّه یتجلی فی عصر الهندسة الوراثیه، عبدالباسط الجمل، القاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۳ه/۲۰۰۲م، ۱۸۴ صفحه وزیری.
۲۸. مابعد الاستنساخ، عبدالباسط الجمل، القاهرة، دارغریب، ۱۹۹۷.
در این اثر که یکی از استادان متخصص مهندسی ژنتیک به رشته تحریر آورده، به زبانی ساده و در فهم عموم کتابخوانان، ابعاد مختلف علمی موضوع مهندسی ژنتیک با استفاده از آیات قرآنی تحلیل و بررسی شده است و همه این مباحث به عنوان مقدمه‌ای است برای فهم درست مسئله شبیه سازی و ابعاد و جوانب مختلف آن.
۲۹. قضایا معاصرة فی مشکلات الفکر والاخلاق، محمد الجبر، دمشق، دار علاء
الدین، الطبعة الاولی۲۰۰۳م.
۳۰. الاستنساخ البشری، مجموعة من المؤلفین،
بغداد، دارالحکمة، سلسلة المائدةالحرة العدد:۴۴.
۳۱. الاستنساخ البشری، تقنیة و فوائد و مخاطر، صالح عبدالعزیز الکریم، القاهرة، ۲۰۰۰م.
۳۲. التنسیل أو الاستنساخ:هل بالامکان تنسیل البشر؟ محمد صادق صبور، القاهرة، دارالامین للنشر والتوزیع، ۱۹۹۷م.
۳۳. قیل فی الاستنساخ. محمد بن عبدالعزیز اسماعیل، الاحساء (السعودیه)، الشرکة السعودیة للتوزیع والنشر بالمملکة العربیة السعودیة، ۱۹۹۷م.
۳۴. الاستنساخ البشری و موقف الشریعة الاسلامیة، حسن السید عزالدین بحرالعلوم، مکتبة الالفین.
در فصل سوم این اثر، از ص۵۱ تا ۸۱ با عنوان (قضایا العلم والاخلاق فی العالم المعاصر) به دشواری‌ها و مخاطرات اخلاقی شبیه سازی پرداخته است.
۳۵. حلم الجینوم وأوهام اخری، ریتشارد لیونتین، ترجمه احمد مستجیر، فاطمه نصر، بیروت،المنظمة العربیة للترجمة، ۲۰۰۳م.
۳۶. رؤیة اسلامیة لبعض المشکلات الطبیة المعاصرة:ثبت کامل لإعمال ندوة (رؤیة إسلامیة لبعض المشکلات الطبیة المعاصرة) المنعقدة فی الدارالبیضاء فی تاریخ ۸ ۱۱صفر ۱۴۱۸، الجزء الثانی (الاستنساخ)، اشراف و تقدیم:الدکتور عبدالرحمن عبداللّه العوض، الکویت، المنظمة الاسلامیة للعلوم الطبیة،۱۹۹۹.
۳۷. رؤیة إسلامیة لزراعة بعض الاعضاء البشریه:ثبت کامل لاعمال ندوة (رؤیة اسلامیة لزراعة بعض الاعضاء البشریة) المنعقده بتاریخ ۲۳ ربیع الاول ۱۴۱۰، إشراف و تقدیم:عبدالرحمن عبداللّه العوض، احمد رجایی الجندی، الکویت، المنظمة الاسلامیة للعلوم الطبیة، ۱۹۹۴م.
۳۸. المسائل المستحدثه،
سید محمدصادق حسینی روحانی،
قم، دارالفکر، ۱۳۸۶ق.
۳۹. الآثار الدینیة والأخلاقیه لبحوث الهندسة الوراثیة، مجموعة من المؤلفین، القاهره، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیة، ۱۹۹۷م.
این کتاب متضمن مجموعه مقالات و سخنرانی‌هایی است که به ابعاد مختلف مهندسی ژنتیک و شبیه سازی حیوانی و انسانی از دیدگاه علم، فقه، اخلاق و حقوق پرداخته است.
۴۰. ندوة الهندسة الوراثیة من وجهة نظر المسیحیة، مجموعة من المؤلفین، القاهرة، دارالثقافة، ۱۹۹۲م.
مجموعه مقالات و سخنرانی‌هایی است درباره ابعاد مختلف مهندسی ژنتیک و شبیه سازی حیوانی از دیدگاه دانشوران مسیحی.
۴۱. الانعکاسات الاخلاقیة للابحاث المتقدمة فی علم الوراثة، قطر، جامعة قطر (کلیة العلوم)، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
مجموعه مقالات و سخنرانی‌هایی است که ابعاد گوناگون مهندسی ژنتیک و برخی مسائل مربوط به شبیه سازی در آن مورد بحث قرار گرفته است.
۴۲. استنساخ الانسان حیاً او میتاً، حلیم دوس، القاهرة، المکتبة الاکادیمیه، الطبعة الاولی،۱۹۹۹م.
۴۳. قضایا فقهیة معاصرة، عبدالحق حمیش، الشارقة (الامارات العربیة المتحدة)، جامعة الشارقه، ۱۴۲۵ق/۲۰۰۴م.
۴۴. قاعدة الامور بمقاصد‌ها:دراسة نظریة وتأصیلیة، یعقوب بن عبدالوهاب الباحسین، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۹۹۹م.
(الفرقان) مجله‌ای عربی است که از سوی یکی از گروه‌های روشنفکری اسلامی در کشور مغرب منتشر می‌شود و هر شماره آن ویژه یکی از موضوعات اسلامی، منطقه‌ای و یا جهانی است که به نوعی مرتبط با جهان اسلام باشد. چهلمین شماره این مجله، ویژه شبیه سازی از دیدگاه طب و شریعت است که دوازده مقاله و گزارش را شامل می‌گردد.
عناوین این مقالات عبارت اند از:
(الاستنساخ (الکلونه:CLONING))، صدیقه العوضی. این مقاله توضیح و تقریر مفهوم و مدلول شبیه سازی حیوانی و انسانی است.
(إستنساخ البشر)، خالد حتحوت. این مقاله به تشریح شبیه سازی انسانی، عکس العمل و دیدگاه‌های موافق و مخالف، مخاطرات و ابعاد مضر و منفی احتمالی پرداخته است.
(الاستنساخ)، عبدالقادر زلوم. نویسنده به توضیح و تشریح شبیه سازی و بررسی آیات قرآنی در این باب پرداخته است.
(الاستنساخ و الأرایتیون)، خالد حتحوت. در این مقاله صورت‌ها و انواع فرضی و محتمل شبیه سازی انسانی توضیح داده شده و سپس هر یک مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
(الاستنساخ البشری؛ الجوانب العلمیة للموضوع و آفاته)، عمر الالفی.
نویسنده در این مقاله ابعاد و جوانب مثبت و منفی شبیه سازی، چگونگی شبیه سازی، دیدگاه سازمان‌ها و مؤسسات جهانی در این خصوص، مراحل مختلف عملی شبیه سازی، کاربردهای مختلف شبیه سازی را موردبحث و بررسی قرار داده است.
(الآثار الاجتماعیة والأخلاقیة لتطبیق الاستنساخ فی المجال البشری)، اللواء طلعت احمد مسلم. نویسنده این مقاله، پس از مقدمه‌ای در ارزیابی شبیه سازی از دیدگاه اخلاقی، فلسفی، شبیه سازی را از منظر اجتماعی کاویده است و سپس آثار و پیامدهای اجتماعی آن را تحلیل کرده و از جمله به فروپاشی نظام خانواده، اضمحلال نسل‌ها و اختلاط انساب پرداخته، سپس دشواری‌ها و معضلاتی را که در نظام میراث پدید خواهد آورد، بررسی کرده و در پایان به هرج و مرج در روابط جنسی که از توابع و لوازم شبیه سازی انسانی می‌تواند قلمداد گردد، اشاره نموده است.
(الآثار النفسیة المرتقبة من عملیة الاستنساخ البشری)، الوافی الرکیبی. در این مقاله پیامدها و آثار روانی ناشی از شبیه سازی انسانی بررسی و تحلیل شده است.
(بعض المفاسد القانونیة المؤکدة والمحتملة للاستنساخ البشری)، مصطفی الرمید. مؤلف این مقاله، تنافی و تهافت شبیه سازی انسانی با
اصول و مبانی مسلم حقوق بشری و انسانی را تبیین نموده است.
(الاستنساخ البشری و أحکامه الطبیعیة والعلمیة فی الشریعة الإسلامیة)، نصر فرید محمد واصل.
این مقاله که استاد نصر فرید محمد واصل، مفتی برجسته مصری، آن را نگاشته است، پس از تعریف شبیه سازی و درنگی در مکانت علم و نوآوری در اسلام، احکام شرعی و فقهی شبیه سازی را در غیر انسان تشریح کرده و به دنبال آن احکام شبیه سازی انسانی را مورد بحث قرار داده است. مؤلف اشاره‌ای هم دارد به کیفیت خلقت انسان و غیر انسان از منظر قرآن کریم و احادیث نبوی(ص). در این اثر همچنین مخاطرات شبیه سازی از جمله مفاسد اجتماعی، روحی و روانی و عاطفی و جسمی و نیز تنافی و تهافت این پدیده نوپدید با
اصول و مبانی قانونی آمده است.
(الاستنساخ فی میزان الشریعة الاسلامیة)، محمد سلیمان الاشقر.
در این مقاله شبیه سازی از ناحیه کلامی و قرآنی بررسی و تحلیل شده و مصالح و مفاسد آن با توجه به ادله قرآنی، مورد توجه قرار گرفته و سپس احکام وضعی و تکلیفی آن تشریح شده است.
(نظرة فی الاستنساخ و حکمه الشرعی)، محمدعلی تسخیری.
این اثر درنگی است در مصالح و مفاسد ناشی از شبیه سازی انسانی.
(الاستنساخ؛ توصیات الندوة الفقهیة الطبیة التاسعة حول رؤیة اسلامیة لبعض المشکلات الطبیة المعاصرة).
نهمین گردهمایی طبی و فقهی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی، در روزهای چهاردهم تا هفدهم نوامبر سال ۱۹۹۷ در شهر دارالبیضاء در کشور مغرب برگزار شد. در این همایش، با عنوان (برخی مشکلات طبی معاصر از دیدگاه اسلامی)، علاوه بر طرح مباحث و موضوعات مختلف، مسئله شبیه سازی مورد اهتمام ویژه قرار گرفت و پس از تبادل نظر و مناقشات مفصل، قطعنامه‌ای صادر گشت. در این قطعنامه پس از تبیین مفهوم شبیه سازی، مناقشات و آرای مختلفی که درباره این مسئله نوپدید ابراز شده بود، به اختصار بررسی و تحلیل شد و در هشت بند دیدگاه همایش در این باب انعکاس یافت و پنج پیشنهاد نیز ضمیمه این قطعنامه گردید که متن کامل آن در آخرین مقاله این مجله آمده است.
۱. التبعات الاخلاقیانیة للابحاث الجاریة فی مجال الخلایا المستنسخة البشریة و تقنیة نقل النواة، ان فاغولارجول. مقاله‌ای است ارائه شده به همایشِ (دخالت انسانی در میراث ژنی بشر) که در
سال ۲۰۰۳م در مؤسسه ملک عبدالعزیز در شهر دارالبیضاء کشور
مغرب برگزار شد.
۲. المواکبة الشرعیة لتطور فی مجال الجنیات والهندسة الوراثیه، حسن جواهری، مجله:فقه اهل بیت (قم)، شماره۱۳، بهار ۱۳۷۹.
۳. المواکبة الشرعیة لتطور فی مجال الجنیات والهندسة الوراثیه، حسن جواهری، مجله:فقه اهل بیت (قم)، شماره۱۵، بهار ۱۳۷۹.
۴. الاستنساخ هل هو نهایة المطاف؟، سعید زغلول، مجله:الوضیحی (سعودیة)، العدد المنشور فی رمضان المبارک ۱۴۱۸ق/ نیایر ۱۹۹۸م.
۵. و ماذا بعد الاستنساخ؟، سعید زغلول، مجله:الوضیحی (سعودیة)، العدد الثالث، السنة الاولی، ۱۹۹۷م.
۶. الاستنساخ فی موازین العلم والفکر والاخلاق
والدین، صبری الدمرداش، مجله:التقدم العلمی (مصر)، العدد ۱۸، ابریل یونیو ۱۹۹۷م.
۷. الاستنساخ لیس ابتکاراً جدیداً، الاعداد:احمد محمد عوف، مجله:العلم المصریة (مصر)، العدد ۲۸۴، مایو ۱۹۹۷م.
۸. و وقع المحظور؛ عالم ایطالی یستنسخ البشر بطریقه دوللی، هشام عبدالرئوف، مجله:العلم المصریة (مصر)، العدد ۲۸۴، ابریل ۱۹۹۷م.
۹. الشروط العلمیة للاستنساخ؛ ثلاثة اسئلة مهمة فی حاجة الی اجابة، هشام عبدالرئوف، مجله:العلم المصریة (مصر)، العدد ۲۸۴، ابریل ۱۹۹۷م.
۱۰. الاستنساخ ثورة علمیة ام عبث بالخلق؟، مجموعة من المؤلفین، مجله:المجتمع (الکویت)، العدد ۱۲۴۴، ذوالقعدة سنة ۱۹۹۷م.
۱۱. العلماء والفقهاء فی مصر یؤکدون:استنساخ البشر مرفوض شرعاً و عقلاً و غیر اخلاقی ولا مبرر له، مجله:المجتمع (الکویت)، العدد ۱۲۴۴، ذوالقعدة سنة ۱۹۹۷م.
۱۲. هل نقترب من استنساخ البشر، عادل ابراهیم العفالق، مجله:عکاظ (سعودیة)، العدد ۳۸، سنة ۱۹۹۸م.
۱۳. الاستنساخ، عبدالناصر عبدالله الهلالی، مجله:المبتعث (سعودیة)، العدد ۱۷۵، سنة ۱۹۹۷م.
۱۴. موقف الاسلام من الاستنساخ، محمدتقی
الدین قندیل، مجله:صحتک الیوم (مصر)، العدد ۴، اکتوبر دیسمبر ۱۹۹۷م.
۱۵. الاستنساخ البشر؛ الأخطار والتوقعات، مجموعة من المؤلفین، مجله:صحتک الیوم (مصر)، العدد ۴، اکتوبر دیسمبر ۱۹۹۷م.
۱۶. التنسیل إلی أین؟، لجنة التحقیق، مجله:تعریب الطب، العدد الثانی، ابریل ۱۹۹۷م.
۱۷. عصر الاستنساخ البشری، لجنة التحقیق، مجله:العرب الدولیة (سعودیة)، عدد خاص بالاستنساخ، الصادرة فی ذوالقعدة ۱۴۱۷ق/ ابریل ۱۹۹۷م.
۱۸. بعد انتاج شاة و قردة؛ العلماء یستعدون لانتاج هجین حیوانی یحمل صفات بشریة، سید غریب، مجله:العرب الدولیة (سعودیة)، العدد ۸۹۴، مارس ابریل ۱۹۹۷م.
۱۹. علم البیولوجیا یدخل مفترقاً جدیداً عن طریق الاستنساخ الخلوی، خالص شلبی، مجله:القافلة (السعودیة)، المجلد۴۶، العدد الثانی، صفر الخیر ۱۴۱۸ق/ یونیو ۱۹۹۷م.
۲۰. تعریف الاستنساخ والثورة البیولوجیة الحدیثة، مصطفی محمود حلمی، مجله:العربی (
کویت)، العدد الخاص ۴۶۳، ۱۹۹۷م.
۲۱. قوانین اخلاقیة تضبط ابحاث الاستنساخ، لجنة التحقیق، مجله:صحتک (لبنان)، دیسمبر سنة ۱۹۹۷م.
۲۲. الاستنساخ زمن انتاج من لا اب له؛ دراسة اخلاقیة، فقهیه و قانونیة، مجله:الریاضة (الاردن)، العدد ۸۳۰، ۱۹۹۷م.
۲۳. امریکی یسعی لاستنساخ البشر، ملف خاص للاستنساخ البشری، مجله:صحتک (لبنان)، مارس ۱۹۹۸م.
۲۴. الاستنساخ البشر، عبدالله الشهبی، مجله:النهضة (امارات)، العدد ۱۴۹۶ق/ ۱۹۹۷م.
۲۵. خطورات و خطورة الاستنساخ، أحمد محمد إبراهیم، مجله:العربیة (
مصر)، العدد ۲۴۰/ ۱۹۹۷م.
۲۶. هذه البحوث جریمة فی حق البشریة؛ النعجة دوللی خطر علی الانسانیة، علیة العسقلانی و محمد الشرقاوی، مجله:اللواء الاسلامی، العدد الحادی عشر، ذی القعدة ۱۴۱۷ق/ مارس ۱۹۹۷م.
۲۷. میلادها تجاوز الخطر الأحمر لأخلاقیات العلم، حسن فتحی، مجله:القبس، العدد ۵۱۹، مارس ۱۹۹۷م.
۲۸. الاستنساخ محنة ام تقدماً، ملف المجلة، مجله:اسرتی (لبنان)، مایو ۱۹۹۷م.
۲۹. استنساخ البشر علی مائدة الحوار، مجله:نور الاسلام (لبنان)، العدد الاول، ربیع الاول ۱۴۱۸ق.
۳۰. أسئلة حول الاستنساخ، آیت الله سید محمدحسین فضل الله، کتاب:الندوة، المجلد العاشر، بیروت، ۱۴۲۳ق.
۳۱. الاستنساخ البشری مرفوض
دینیاً و اخلاقیاً و ضد الفطرة الانسانیة، مجله:العالم الاسلامی (عربستان)، العدد ۱۷۷۷، ۱۴/۱۰/۱۴۲۳ق.
۳۲. الاستنساخ، محمد مؤمن. جزوه‌ای است ۶۵ صفحه‌ای به زبان عربی که بحث شبیه سازی را از منظر فقهی مورد بحث و تحلیل قرار داده است.
۳۳. الاستنساخ و الارأیتیون، خالد حتحوت، مجله:الفرقان (مغرب)، العدد ۴۰، ۱۹۹۸م.
۳۴. بعض المفاسد القانونیة الموکدة والمحتملة للاستنساخ البشری، مصطفی الرمید، مجله:الفرقان (مغرب)، العدد ۴۰، ۱۹۹۸م.
۳۵. الاستنساخ، عبدالقادر زلوم، مجله:الفرقان (مغرب)، العدد ۴۰، ۱۹۹۸م.
۳۶. الاستنساخ ما له و ما علیه، هل یجیز الشرع استنساخ البشر، محمد الحائری، مجله:الرأی الآخر (انگلستان)، العدد۸، ذیحجه ۱۴۱۷ق.
۳۷. ملف الاستنساخ، اعداد:المرکز الاستشاری للدراسات والتوثیق، بیروت، آذار ۱۹۹۷م.
این اثر مجموعه مقالات روزنامه‌ها و مجلات عربی زبان کشورهای مختلف عربی است که درباره
شبیه سازی حیوانی و انسانی و ابعاد و پیامدهای مختلف علمی، حقوقی، اجتماعی، فرهنگی آن مطالبی را انتشار داده‌اند.
۳۸. الاستنساخ، الشیخ محمد المختار السلامی (مفتی جمهوری تونس)، مجله:مجمع الفقه الاسلامی (جدة)، الدوره العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثالث، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.
۳۹. الاستنساخ حقیقته، انواعه،
حکم کل نوع فی الفقه الاسلامی، حسن علی الشاذلی، مجله:مجمع الفقه الاسلامی (جدة)، الدوره العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثالث، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.
۴۰. نظرة فی الاستنساخ و حکمه الشرعی، محمدعلی التسخیری، مجله:مجمع الفقه الاسلامی (جدة)، الدوره العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثالث، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.
۴۱. الاستتئام و الاستنساخ، محمدعلی التسخیری، مجله:مجمع الفقه الاسلامی (جدة)، الدورة العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثالث، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.
۴۲. الاستنساخ البشری بین الاقدام والاحجام، احمد رجایی الجندی، مجله:مجمع الفقه الاسلامی (جدة)، الدورة العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثالث، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.
۴۳. الاستنساخ؛ تقنیة، فوائد و مخاطر، صالح عبدالعزیز الکریم، مجله:مجمع الفقه الاسلامی (جدة)، الدوره العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثالث، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.
۴۴. الاستنساخ العرض، التعقیب، المناقشه، مجله:مجمع الفقه الاسلامی (جدة)، الدورة العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثالث، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.
۴۵. القرار بشأن الاستنساخ البشری، مجله:مجمع الفقه الاسلامی (جدة)، الدورة العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثالث، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.
۴۶. توصیات الندوة الفقهیة الطبیة التاسعة (رویة إسلامیة لبعض المشاکل الطبیة فی موضوع الاستنساخ البشری، مجله:مجمع الفقه الاسلامی (جدة)، الدوره العاشرة، العدد العاشر، الجزء الثالث، ۱۴۱۸ق/ ۱۹۹۷م.
برگرفته از مقاله مأخذشناسی شبیه سازی از منظر فقه، حقوق و اخلاق - مجله فقه -دفتر تبلیغات اسلامی-شماره ۴۶.
