تفاسیر قرن پانزدهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفاسیر قرن پانزدهم
قرآن کریم سی مورد بیان شده؛ از آن جمله تفسیر
سیدمحمدباقر صدر،
امام موسی صدر،
حسن برغانی،
علامه طباطبائی،
محمدهادی معرفت،
امام خمینی،
بانو نصرت امین،
آیت‌الله خوئی،
سیدعبدالاعلی سبزواری و ... می‌باشد.
تفسیر صدر اثر شهید
سیدمحمدباقر (۱۳۵۳ - ۱۴۰۰ ق) فرزند
سیدحیدر صدر از علمای بزرگ
شیعه و
مراجع تقلید.
شهید سیدمحمدباقر صدر آثاری از خود در تفسیر و فنون
قرآن باقی گذاشته است که بعضی از آنها به
فارسی و سایر زبان‌ها ترجمه گردیده است.
از جمله تفسیر و آثار وی در علوم مزبور: مقدمات فی التفسیر الموضوعی
للقرآن، الحریه فی
القرآن، العمل الصالح فی
القرآن، دراسات
قرآنیه، دروس من
القرآن الکریم در زمینه
فلسفه و تاریخ از دیدگاه
قرآن که تحت عنوان
انسان مسؤول و تاریخ ساز به فارسی ترجمه شده است.ترجمه فارسی دیگری نیز از همین کتاب تحت عنوان سنت‌های تاریخی در
قرآن منتشر شده است.
تفسیر سوره العصر اثر
امام موسی صدر (ناپدید در سال ۱۴۰۰ ق) رئیس مجلس اعلای
شیعه در
لبنان.
تفسیر مورد بحث در یک مجلد به
زبان عربی شامل
سوره عصر است.
مؤلف با مشرب حکمی به سبک کلامی و استدلالی به
تفسیر و
تاویل سوره عصر پرداخته است. این اثر در مجله امل لبنان شماره ۳۹۷، سال ۱۹۸۵ م، منتشر گردیده است.
تفسیر سوره الواقعه و آیه فی مقعد صدق (تفسیر الصالحی)، اثر
شیخ حسن (۱۳۱۰ - ۱۴۰۱ ق) فرزند شیخ میرزاعلی نقی برغانی صالحی، از مشاهیر
آل برغانی. مفسر با بهره‌گیری از
روایات و احادیث
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) و تفسیرهای کهن به ویژه
تفسیر بحر العرفان و کنز العرفان جدش
شیخ محمد صالح برغانی حائری (م ۱۲۷۱ ق) به تفسیر
سوره واقعه پرداخته سپس در آخر این تفسیر به تفسیر آیه ۵۴ - ۵۵
سوره القمر (اِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُقْتَدِرٍ)
مبادرت کرده و به طور مبسوط با شیوه حکمی و عرفانی
جسم برزخی را اثبات کرده است.
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه وقفی ملامحمدصالح برغانی حائری در
کربلا محفوظ است.
تفسیر الکاشف اثر
شیخ محمدجواد (۱۳۲۱ - ۱۴۰۱ ق) فرزند شیخ محمود مغنیه عاملی از
علمای شیعه در
لبنان و از محققین بلند آوازه معاصر (
آل مغنیه). این تفسیر در هفت مجلد به
زبان عربی و شیوه ادبی شامل تمام
قرآن کریم است. مؤلف در اثر خود پس از ذکر آیه، نخست به لغت و اعراب کلمات و بعد به معنی آیه می‌پردازد و آن را به نحو وافی شرح می‌کند. این کتاب کرارا تجدید طبع یافته است.
اثر دیگر محمد جواد مغنیه تفسیر المبین نام دارد و آن در یک مجلد به زبان عربی و شیوه ادبی شامل تمام
قرآن کریم است. مؤلف در این اثر مانند
تفسیر شبر یا جلالین مختصرا به شرح موجز آیات و عبارات
قرآنی پرداخته است. این تفسیر مکررا در
ایران طبع گردیده است.
المیزان فی تفسیر
القرآن اثر علامه
سیدمحمدحسین طباطبائی (۱۳۲۱ - ۱۴۰۲ ق) فرزند سید محمد طباطبائی، از اعاظم حکما و
مفسران امامیه.
تفسیر مورد بحث در بیست مجلد به زبان عربی شامل تمامی
قرآن کریم است. ترجمه فارسی آن نخستین بار در چهل مجلد توسط افاضل اساتید و محققین
حوزه علمیه قم به عمل آمده سپس استاد
محمدباقر موسوی همدانی کل این اثر را به
فارسی ترجمه کرده است که کرارا در ۴۰ جلد به طبع رسیده است.
مؤلف در این تفسیر اساس کار خویش را بر قاعده (
القرآن یفسر بعضه بعضا) قرار داده است. و نیز در مقدمه خود تصریح می‌کند: در این تفسیر به منظور اینکه به طریقه
اهل بیت (علیهم‌السّلام) تفسیر کرده باشیم تنها در جهات زیر بحث می‌کنیم:
۱) معارفی که مربوط است به اسماء خدای سبحان و صفات او از
حیات و
علم و
قدرت و
سمع و
بصر و یکتایی و امثال آن.
۲) معارف مربوط به افعال خدای‌تعالی چون
خلق و
امر و
اراده و
مشیت و
هدایت و اضلال و
قضاء و قدر و
جبر و تفویض و رضا و
غضب و امثال آن.
۳) معارفی که مربوط است به واسطه‌هایی که بین باری تعالی و
انسان هستند مانند حجاب‌ها و
لوح و قلم و
عرش و
کرسی و
بیت المعمور و
آسمان و
زمین و
ملائکه و
شیطان‌ها و
جن و غیر ذلک.
۴) معارفی که مربوط است به خود انسان در زندگی قبل از
دنیا.
۵) معارفی که مربوط است به انسان در دنیا. چون تاریخ پیدایش نوع او و خودشناسیش و شناسایی اصول اجتماعی و مساله
نبوت و
رسالت و
وحی و
الهام و کتاب و
دین و
شریعت که از این باب است مقامات
انبیاء که از داستان‌های آنان استفاده می‌شود. همان داستان‌هایی که
قرآن کریم از آن حضرات حکایت کرده است.
۶) معارف مربوط به انسان در عوالم بعد از دنیا به معنی عالم
برزخ و
معاد.
۷) معارف مربوط به
اخلاق نیک و بد انسان که مقامات
اولیاء در صراط
بندگی یعنی
اسلام و
ایمان و
احسان و
اخبات و
اخلاص و غیر ذلک مربوط به این معارف است.
و اما آیاتی که مربوط است به
احکام دینی در این تفسیر پیرامون آنها بحث نشده چون که بحث پیرامون آنها مربوط به کتاب
فقه است نه تفسیر.
سپس در هر چند آیه بعد از تمام شدن بحث‌ا و بیانات تفسیری بحث‌هایی متفرق از
روایات قرار داده‌ایم و در آن به آن مقدار که برایمان امکان داشت از روایات منقوله از
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه
اهل بیت (علیهم‌السّلام) هم از طرق
عامه و هم
خاصه نموده‌ایم.
مؤلف نخست چند آیه از
قرآن کریم را آورده سپس به طور مزجی قسمت قسمت از آیه را مجدد یاد می کند و به تفسیر آن می‌پردازد و نیز اول تحت عنوان بیان بحث‌هایی
فلسفی، اجتماعی، تاریخی، علمی و اخلاقی پیش می‌آورد سپس با بحث روائی و نقل روایات سخنان خویش را پایان می‌بخشد.
تفسیر المیزان از مهمترین و جامعترین
تفسیرهای شیعه در
عصر جدید و به طور مطلق یکی از چند تفسیر عمده و اساسی در
قرن اخیر است و امروزه مشهورترین تفسیر نزد
امامیه است.
مؤلف از تالیف این تفسیر گرانقدر در ۱۳۹۲ ق فراغت یافت.
مجلد اول در ۱۳۷۵ ق و مجلد بیستم آن در ۱۳۹۲ ق در
تهران توسط دارالکتب الاسلامیه و همزمان در
بیروت توسط موسسه اعلمی طبع گردید و پس از آن در بیروت و
تهران تجدید طبع گردیده است.
ترجمه‌های فارسی نیز بارها تجدید طبع یافته است.
معارفی از
قرآن اثر
سیدعبدالحسین دستغیب (۱۳۳۲ - ۱۴۰۲ ق) از علمای مبارز و انقلابی عصر جدید که به دست مخالفان به
شهادت رسید.
تفسیر مورد بحث در یک مجلد به
زبان فارسی شامل شرح
سوره حدید. مؤلف آن را به سبک کلامی با روحیه‌ای عرفانی نگاشته است. این اثر توسط انتشارات فقیه، طبع گردیده است.
شهید دستغیب دارای دو تفسیر دیگر نیز می‌باشد:
۱) تفسیر
سوره نجم در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه استدلالی شامل اثبات
معراج پیغمبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و رد شبهات مخالفین. این تفسیر در
شیراز طبع گردیده است.
۲) تفسیر
سوره قمر در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه استدلالی به نام حقائقی از
قرآن مجید. این کتاب در شیراز طبع گردیده است.
مؤلف همچنین دارای تفسیرهایی بر
سوره یس و
سوره حجرات و دیگر سوره‌هاست.
مخزن العرفان اثر
حاجیه نصرت خانم (۱۳۰۸ ق - ۱۴۰۳ ق) دختر حاج
سیدمحمدعلی حسینی اصفهانی معروف به امین یا امینه که مؤلفات خود را به نام یک بانوی ایرانی منتشر می‌کرد و از زنان دانشمند و پارسای عصر جدید بود. این تفسیر در پانزده مجلد به زبان فارسی و شیوه کلامی و استدلالی و روائی شامل تمامی
قرآن کریم است.
مؤلف در این اثر پس از ذکر یک یا چند آیه از
قرآن کریم نخست آن را به فارسی روان ترجمه نموده سپس به
تفسیر و
تاویل و شرح مبسوط آن می‌پردازد و نیز معانی عرفانی و جنبه‌های ادبی و سایر موارد آن را بیان می‌کند.
مفسر در این تفسیر همواره از
روایات و احادیث خاندان
عصمت و
طهارت (علیهم‌السّلام) و همچنین از اقوال مفسران متقدم
شیعه استفاده می‌کند.
این تفسیر در حیات مؤلف در پانزده مجلد بین سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۵۴ ش در
اصفهان طبع گردیده است.
انوار نبوت از
سیدعباس (۱۳۱۸ ق - ۱۴۰۴ ق) فرزند سید حبیب معروف به مدرس حاج سید جوادی، از مجتهدان و
علمای قزوین.
تفسیر مورد بحث به
زبان فارسی است.
مفسر پس از ذکر هر
آیه به شرح و بیان آن می‌پردازد و در بعضی موارد از
روایات بهره گرفته است و تفسیری است تحت لفظی و غالبا ترجمه فارسی
آیات را دربردارد. مجلد اول شامل تفسیر
سوره حمد تا پایان
سوره نساء است و این تفسیر در
تهران به چاپ رسیده است.
اضواء علی متشابهات
القرآن اثر
شیخ خلیل یاسین (۱۳۲۸ - ۱۴۰۵ ق) فرزند
شیخ ابراهیم عاملی، از
علما و
مفسران شیعه در
لبنان.
تفسیر مورد بحث به
زبان عربی و تفسیری گزینشی و به ترتیب
سوره‌های قرآن کریم است.
مفسر در هر
سوره از
قرآن که دارای
آیه متشابه است آنرا یاد کرده سپس اشکال و اعتراض را به عنوان
سؤال مطرح می‌نماید و بعد تحت عنوان جواب تفسیر آیه را بطرز محققانه و به سبک بسیار قانع کننده و استدلالی و موجز بیان می‌دارد.
این تفسیر در دو جلد در ۱۶۰۰ سؤال و جواب در
بیروت چاپ گردید و سپس در ۱۶۵۱ سؤال و جواب تجدید چاپ شد.
تفسیر نوین اثر استاد
محمدتقی شریعتی مزینانی (م ۱۳۶۶ ش - ۱۴۰۸ ق) از بنیانگذاران نهضت فکری اسلامی در
ایران پدر و مربی دکتر
علی شریعتی.
این تفسیر در یک مجلد به
زبان فارسی و شیوه ادبی و علمی نوین شامل بخشی از
قرآن کریم می‌باشد. معروفترین اثر مؤلف همین تفسیر است که اختصاص به شرح و تفسیر جزء سی‌ام
قرآن از آغاز
سوره عم تا پایان است.
و شامل مقدمه مفصل و نیز مباحثی از تاریخ
قرآن مخصوصا اثبات عدم
تحریف و اینکه
قرآن به جمع و تدوین
عثمان بی کم و کاست محفوظ مانده است و همچنین اثبات اینکه ترتیب کنونی
قرآن فرموده
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در زمان ایشان گردآوری شده و تاکنون بی زیادت و نقصان باقی مانده است و نیز دارای شرحی از
اعجاز و
بلاغت قرآن می‌باشد.
و نیز در زمینه ترتیب کلمات و نظم کلی و انحصاری ترتیب حروف و انتخاب کلمات و الفاظ در
قرآن و عدم اختلاف در مطالب گوناگون آن اظهارنظر می‌کند.
در این تفسیر منتهای کوشش به عمل آمده است که برای عموم قابل استفاده باشد تا مردم
مسلمان با مانوس شدن به
قرآن به صلاح و
تقوی نزدیک شوند به همین دلیل حتی الامکان از طرح مطالب مشکل و به کار بردن اصطلاحات علمی و فلسفی خودداری گردیده است. مؤلف پس از ذکر هر آیه ترجمه فارسی روان آن را می‌آورد.
سپس هر عبارت
قرآنی را با بیانی ساده و شیوا شرح و تفسیر کرده است.
این تفسیر بیش از بیست بار تاکنون تجدید طبع یافته است.
تفسیر و ترجمه
قرآن مجید اثر
زین‌العابدین رهنما (۱۲۷۲ ش - ۱۳۶۶ ش) فرزند شیخ علی شیخ العراقین مازندرانی معروف به رهنما، از برجسته‌ترین نویسندگان سلسله
آل مازندرانی، این تفسیر به فارسی در چهار جلد، دارای یک مقدمه، شامل بحث در کلیات
قرآن و کیفیت ترجمه و تفسیر و معرفی بعضی از ترجمه‌های
قرآن کریم به زبانهای مختلف است.
جلد اول) شامل
سوره فاتحه تا آخر
سوره اعراف.
جلد دوم) شامل
سوره انفال تا پایان
سوره حج.
جلد سوم) از آغاز
سوره مؤمنون تا پایان
سوره فصلت.
جلد چهارم) از آغاز
سوره شوری تا آخر
قرآن.
شیوه مفسر چنین است که پس از ذکر آیه
قرآن در ستون مقابل ترجمه فارسی آن را می‌آورد ترجمه فارسی آیات دارای شماره مسلسل است و مفسر با ذکر شماره مسلسل ترجمه فارسی در پاورقی به تفسیر مختصر می‌پردازد و از تفسیرهای کهن مانند
تفسیر ابوالفتوح رازی و
تفسیر کبیر و
تفسیر طبری سود جسته است.
مجلدات این تفسیر از ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۴ طبع و منتشر شده است.
امام خمینی (سیدروح‌اللّه بن سیدمصطفی، ۱۳۲۰ ق - ۱۳۶۸ ش) رهبر
انقلاب اسلامی، بنیانگذار جمهوی اسلامی ایران، از حکما و
عرفا و
مراجع تقلید بزرگ
شیعه در عصر حاضر. امام خمینی به
قرآن کریم و تاثیر فرهنگ آفرین و انقلاب انگیز آن توجه خاصی داشت و در اغلب سخنرانی‌ها و آثارش مخاطبان را به
تدبر در آیات و بینات
قرآنی دعوت می‌کرد.
نمونه‌ای از اهتمام ایشان به تفسیر
قرآن شرکت در برنامه با
قرآن در صحنه در تلویزیون جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۵۸ ش بود که تفسیر عرفانی عمیقی بر دو سوره حمد و
علق عرضه داشت و بازتاب اجتماعی وسیعی یافت.
اثر دیگری که عمق
قرآن پژوهی و
قرآن شناسی امام خمینی (قدس‌سره) را نشان می‌دهد مجموعه‌ای است به نام
قرآن، باب معرفت اللّه (مجموعه بیانات و نوشته‌های امام خمینی (قدس سره) درباره
قرآن)
گردآوری و تالیف و نشر چند
مسجد از مساجد
تهران، شامل یک مقدمه و چند فصل.
فصل اول:
قرآن چگونه کتابی است؟
فصل دوم: مقاصد و مطالب کتاب الهی.
فصل سوم: شئون و فضیلت
تعلیم و
تعلم قرآن.
فصل چهارم: آیات باطنی
تلاوت قرآن.
تتمیم: سفارش به انس با
قرآن و معرفی ابعاد مختلف آن.
در سایر آثار جدیدالانتشار امام از جمله سر الصلوه و آداب الصلوه و
صحیفه نور و نیز آثار فقهی و اصول فقهی ایشان به تناسب موضوع، تفسیر بسیاری از آیات
قرآن مطرح شده است.
تفسیر اویسی اثر
شیخ محمدحسین (۱۳۳۶ - ۱۴۱۱ ق) فرزند غلام علی اویسی قزوینی، از علمای اعلام و مدرسان نامدار
حکمت و
علوم عقلی در
قزوین.
مقدمات علوم و فنون ادب را در زادگاه خود قزوین نزد سید احمد عماد حاج سید جوادی و شیخ مهدی معروف به قاضی فراگرفت.
سپس سطوح
فقه و
اصول و مطول را از حوزه علمی آقا
سیدمحمدمهدی تقوی و شیخ
احمد تالهی به پایان رسانید و نیز
کلام و
رسائل و
مکاسب خویش را نزد شیخ یحیی مفیدی تلمذ نمود. حکمت و
فلسفه را از محضر فیلسوف مشهور
سیدابوالحسن رفیعی قزوینی فراگرفت.
در حدود سال ۱۳۷۲ ق به
قم هجرت نمود و خارج فقه را از حوزه درس حاج آقا
حسین بروجردی و اصول را از حوزه درس
شیخ عباس شاهرودی و
سیدمحمود داماد بهره‌مند گشت. وی سال‌ها از محضر
علامه طباطبائی صاحب
تفسیر المیزان تلمذ کرد. در سال‌های آخر اقامت وی در قم مفسر از اصحاب نزدیک استادش صاحب تفسیر المیزان محسوب می‌گشت.
سپس در سال ۱۳۸۰ ق به زادگاه خویش قزوین بازگشت و به تدریس فقه و اصول پرداخت و تدریس فلسفه در قزوین منحصر به او شد. و تا آخرین روزهای زندگی خویش در مدرسه التفاتیه مشغول تدریس فلسفه عالی بود و جمعی از افاضل طلاب علوم دینی حلقه درس او را تشکیل می‌دادند.
تفسیر مورد بحث به فارسی است با ذکر نص بعضی از
روایات و مطالب فلسفی و عرفانی به
زبان عربی، سپس ترجمه آن به
فارسی و بهره‌گیری از روایات و احادیث
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) و نیز استشهاد از تفسیرهای کهن از جمله
تفسیر فخر رازی و نقل اقوال حکماء و عرفاء و استشهاد به اشعار در چند مجلد که آن را در مدت سی سال جمع و تالیف نموده است.
در این مدت از ۱۳۸۰ ق تا ۱۴۱۱ ق در
مسجد حلیمه خاتون در شب‌های
ماه رمضان برای شاگردان خود و طبقات مختلف درس
تفسیر می‌گفت و این مجلس تفسیر از باشکوه‌ترین و پرجمعیت‌ترین مجالس تفسیر قزوین محسوب می‌گشت. نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه مؤلف در قزوین محفوظ است.
البیان فی تفسیر
القرآن اثر
آیت‌اللّه سیدابوالقاسم خوئی (۱۳۱۷ - ۱۴۱۳ ق) فرزند سید علی اکبر موسوی خوئی نجفی، از ائمه
فتوی و
مراجع تقلید شیعیان جهان و زعیم
حوزه علمیه.
تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه استدلالی و کلامی شامل مقدمه و مباحث
قرآن پژوهی مختلف و سپس تفسیر
سوره حمد است.
مؤلف در اثر خود نخست مدخل تفسیر را نگاشته که شامل خطبه کتاب و بیان علت تالیف این تفسیر است و دارای چهارده فصل می‌باشد که هر فصلی به چند فرع مستقل تقسیم می‌گردد و نیز هر یک فصل دارای بحث تحلیلی بسیار مهم در کلیات و معارف
قرآن مجید و عظمت اسرار کونیه و تشریعیه و نواحی اعجاز و امتیازات این کتاب آسمانی و
اختلافات قرائات و استدلال علمی و تحقیقی و عقلی بر عدم وقوع
تحریف.
اهم مباحث این اثر عبارتند از:
۱) بحث مؤلف در
فضیلت قرآن و عجز
انسان از توصیف
قرآن و طریق
معرفت به
تفسیر قرآن.
۲)
اعجاز قرآن: مؤلف در این فصل به اعجاز
قرآن و اتقان معانی آن و اسرار نهفته‌اش پرداخته است.
۳) اوهام حول اعجاز
قرآن، در رد و تخطئه
نظریه صرفه.
۴) سایر معجزات،
بشارت و خبر
نبوت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در
تورات و
انجیل،
اسلام آوردن بسیاری از
یهودیان و
نصاری.
۵) سخنی درباره
قاریان هفتگانه.
۶) نگاهی به قرائت‌های
قرآن و ضرورت بر
تواتر آنها و موضوع احرف سبعه و کیفیت قرائات در
نماز.
۷) آیا
قرآن بر هفت حرف
نازل شده است.
۸) مصون ماندن
قرآن از هرگونه تحریف و کم و کاست. مؤلف بحث مبسوطی در اثبات عدم تحریف و تصریحات اعلام
امامیه به عدم تحریف به میان می‌آورد.
۹) درباره گردآوری و کیفیت جمع آوری
قرآن.
۱۰)
حجیة ظواهر و اخذ به ظاهر
قرآن.
۱۱)
نسخ در قرآن، معنی لغوی و اصطلاحی
نسخ، اقسام سه گانه نسخ،
آیه متعه و دلالت به جواز
نکاح متعه.
۱۲)
بداء در هستی، بحث در
علم الهی ازلی است و تنافی با
قدرت او ندارد، بداء نزد
شیعه امامیه، اقسام
قضاء الهی.
۱۳) اصول کار تفسیر،
قرآن، بطلان اعتماد بر
ظن.
۱۴)
حدوث قرآن و قدمت آن، بحث در
صفات باری تعالی.
سپس مؤلف به تفسیر
سوره الحمد پرداخته است. نخست محل
نزول سوره را بحث کرده و بعد فضیلت و عدد آیات آن سپس به
اندیشه و آرمان این سوره می‌پردازد و بعد به تفسیر بسمله و آغاز تفسیر الحمد شروع نموده و سبک او چنین است که پس از ذکر آیه نخست قرائات را بیان می‌کند و بعد
لغت و اعراب را سپس به نحو مبسوط به تفسیر آیه می‌پردازد و اساس شیوه او
تفسیر قرآن با قرآن می‌باشد.
و شیخ کاتب طریحی تاریخ تالیف این تفسیر را چنین به نظم آورده است. رب السماء
انزل قرآنه علی النبی المصطفی الخاتم تفسیره (البیان) ارخو قل خیر البیان من ابی القاسم.
این تفسیر تاکنون بیش از ده بار در
نجف اشرف و
بیروت به طبع رسیده است. در طبع هشتم انتشارات دارالزهراء در پایان تفسیر سوره الحمد مؤلف بیست و شش تعلیقه بدان افزوده است که تعلیقه اول در منابع
حدیث ثقلین و تعلیقه بیست و ششم منابع روایه
شفاعت می‌باشد.
اثر
قرآن پژوهی دیگر مرحوم آیت‌اللّه خویی
تفسیر نفحات الاعجاز نام دارد، در یک مجلد به زبان عربی.
مؤلف در این اثر پاسخ و رد مبسوطی به کتاب حسن الایجاز فی ابطال الاعجاز تالیف فردی آمریکائی به نام نصیرالدین الظافر به سبک کلامی و ادبی و استدلالی داده است.
این تفسیر در ۱۳۸۲ ق تجدید طبع یافته است.
مواهب الرحمن فی تفسیرالقرآن اثر
سیدعبدالاعلی (۱۳۲۸ - ۱۴۱۴ ق) فرزند سید علی‌رضا سبزواری نجفی، از
مراجع تقلید و فقهای
شیعه.
این تفسیر در چند مجلد به زبان عربی و شیوه روائی و حکمی شامل تمام
قرآن کریم است. در
مجله تراثنا آمده است که چند مجلد از این تفسیر در نجف اشرف طبع و منتشر گردیده و سایر مجلدات در قید تالیف و چاپ می‌باشد.
اثر دیگر عبدالاعلی سبزواری حاشیه و شرح
تفسیر الصافی است که در یک مجلد به زبان عربی و شیوه روائی شامل بخشی از
قرآن کریم می‌باشد مؤلف با مشرب معقولی خود حواشی و شروحی بر تفسیر صافی
ملامحسن فیض کاشانی (۱۰۰۷ - ۱۰۹۱ ق) با استفاده از روایات
ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) نگاشته است.
نسخه اصل به خط مؤلف در کتابخانه وی در نجف اشرف موجود است.
التمهید فی علوم
القرآن اثر
آیت‌اللّه محمدهادی معرفت (متولد ح ۱۳۵۰ ق)، از ائمه
اجتهاد و مدرسین خارج
حوزه علمیه قم.
این تفسیر در چند مجلد شامل مقدمات و مدخل‌های تفسیر به زبان عربی و شیوه استدلالی شامل تمام
قرآن کریم از آغاز تا انجام آن است.
مؤلف در مقدمه بر مدخل تفسیر خویش می‌نویسد: از آغاز اشتغال به
طلب علم بسیار به شؤون
قرآن کریم و مطالعه تفسیرهای گوناگون و کتب حاوی
علوم قرآن مانوس بودم از همان زمان
کتب تفسیر و علوم مربوط به آن را مطالعه می‌کردم در دو مورد برای خود یادداشت‌هایی بر می‌داشتم نخست آنچه در صحت اقوال و گفتار نویسنده برایم مورد
شک و تردید واقع می‌شد و دوم آنچه مورد تحسین این جانب قرار می‌گرفت.
و با مرور زمان انبوهی از یادداشت‌ها نزد این جانب جمع گردید تا اینکه آنها را به فصول مختلف تبویب و تنظیم نمودم که در نتیجه شامل بحث‌های متنوع
قرآنی گردید.
این بحثها را پس از تنظیم، مدخل تفسیر وسیط خود قرار دادم.
مؤلف مجلد اول تفسیر خویش را به بحث
وحی و
قرآن، و ظاهر آن و مجلد دوم را به
ناسخ و منسوخ و مجلد سوم را به
محکمات و متشابهات قرآن اختصاص داده سپس حقیقت
تاویل، مذاهب سلفیه و تشکیک آنها و ایجاد تشابه در آیات و بعد بعضی از
آیات متشابه را ذکر نموده است. مجلد اول تا چهارم این تفسیر طبع و منتشر گردیده است.
باد و باران در
قرآن اثر مهندس
مهدی بازرگان (متولد ۱۲۸۶ ش) از اصلاح گران و رجال سیاسی و نخستین نخست وزیر (رئیس دولت
موقت) در آغاز تکوین جمهوری اسلامی ایران.
وی از نویسندگان اسلامی متجدد و متعهد است (برای نقش او در مبارزات ملی منتهی به انقلاب؛ انقلاب اسلامی ایران).
باد و
باران در
قرآن در یک مجلد و به زبان فارسی است و مؤلف، آیات مربوط به
باد و
باران را به شیوه علمی و استدلالی به تطبیق آنها با علوم جدید تفسیر کرده است. این اثر به اهتمام سیدمحمدمهدی جعفری توسط شرکت انتشار، منتشر گردیده است.
مؤلف آثار
قرآن پژوهی متعدد دیگری هم دارد از جمله: سیر تحول
قرآن که حاوی بحث تازه و دقیقی درباره
نزول سوره‌های قرآن کریم است این اثر را نیز آقای سیدمحمدمهدی جعفری به طبع رسانده است. آموزش
قرآن که حاوی
تجوید و شیوه‌های آموزش درست خوانی و روخوانی
قرآن است. شناخت
وحی و جمله شناسی
قرآن نیز جزو آثار
قرآن پژوهی اوست.
جدیدترین اثر
قرآنی مهندس بازرگان بازگشت به
قرآن نام دارد که تاکنون چهار مجلد از آن انتشار یافته است و بازنویسی جلسات تفسیر و برنامه با
قرآن در صحنه در تلویزیون ماه‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران است.
احسن الحدیث اثر
سیدعلی‌اکبر قرشی (زنده در ۱۳۶۶ ش) از
قرآن پژوهان کوشای معاصر صاحب قاموس
قرآن ۷ جلد در ۳ مجلد به فارسی که یکی از محققانه‌ترین فرهنگ‌های خاص لغات
قرآن مجید است.
احسن الحدیث تفسیری است به فارسی، به شیوه عقلی - استدلالی، کلامی، و گرایش به مسائل علمی و اجتماعی
عصر جدید.
مؤلف درباره شیوه نگارش خود در پایان مقدمه چنین آورده است: در این تفسیر ابتدا قسمتی از
آیات که به نظر نگارنده باهم ارتباط دارند، نوشته شده، و ترجمه آیات در ذیل آنها بیان می‌گردد. سپس مطالب تفسیری در سه بخش: کلمه‌ها، شرح‌ها و نکته‌ها بررسی می‌شود. بدین طریق که ذیل عنوان کلمه‌ها متن آنها توضیح داده می‌شود.
و ذیل عنوان شرح‌ها آیات شریفه مورد تفسیر قرار می‌گیرد و در ذیل عنوان سوم، برداشت‌هایی که می‌شود از آیات کرد و مطالبی که مربوط به آنهاست بیان می‌شود
احسن الحدیث در ۱۲ مجلد است و در فاصله سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۱ از سوی بنیاد بعثت در
تهران انتشار یافته است.
هدی
القرآن اثر
سیدمحمدتقی (متولد ۱۳۶۵ ق) فرزند سید محمد کاظم حسینی خراسانی مدرسی حائری، از مدرسان نامدار
حوزه علمیه تهران.
تفسیر مورد بحث در هجده مجلد به زبان عربی، شامل تمام
قرآن کریم به شیوه کلامی است. مؤلف در این اثر خود نخست چند آیه را از
قرآن ذکر نموده سپس مجدد قسمتی از آیه را آورده و به تفسیر آن می‌پردازد به روش ساده و ادبی روان و همه فهم. این تفسیر چند بار در
بیروت چاپ گردیده است.
پرتوی از جمال انسانیت (تفسیر سوره یوسف) اثر
شیخ نعمت‌اللّه صالحی نجف آبادی (زنده در ۱۴۱۰ ق) از فضلاء معاصر.
این اثر در یک مجلد به
زبان فارسی و شیوه موعظه‌ای شامل
سوره یوسف است.
این تفسیر نخست در
قم سپس چاپ نهم در ۱۳۶۰ ش طبع و منتشر گردیده است.
تفسیر و ترجمه
قرآن اثر
بهاءالدین خرمشاهی (متولد ۱۳۲۴ ش)، از نویسندگان و
قرآن پژوهان معاصر و از ویراستاران دایره المعارف حاضر.
تفسیر مورد بحث در یک مجلد به قطع بزرگ رحلی و شیوه ادبی دایره المعارفی شامل تمام
قرآن کریم است مؤلف پس از درج هر یک صفحه از مصحف شریف، در ستون مقابل ترجمه فارسی آن را آورده سپس کلمات مشکله و متشابه و غریب هر
آیه و مفاهیم کلیدی و مسائل و عبارات دشوار را ذیل آن توضیح می‌دهد.
این ترجمه همراه با تفسیر از سوی مؤسسات انتشاراتی نیلوفر و جامی به طبع رسیده و نزدیک به انتشار است.
در پایان این تفسیر واژه نامه
قرآنی - فارسی و چند مقاله در زمینه تاریخ
قرآن و عدم
تحریف آن و مسائل دیگر
قرآن پژوهی درج گردیده است.
مؤلف از جمله محققین
شیعه است که چهار اثر در زمینه
قرآن پژوهی و تفسیر نگاشته است که سه اثر دیگر آن عبارتند از:
۱) فرهنگ موضوعی
قرآن مجید در یک مجلد به
زبان عربی و
فارسی با همکاری استاد محقق توانا آقای
کامران فانی این اثر شامل تدوین کلمات
قرآن بر اساس موضوعی است. شیوه ساده مؤلفان در تنظیم کلمات و لغات
قرآن، به ترتیب حرف اول کلمه بر اساس ابجدی یا دقیق‌تر بگوئیم ابتثی است و نه بر رسم فرهنگ‌های کهن عربی که از روی ماده اصلی کلمات تنظیم یافته است. لذا مبتدیان و
علماء و محققین یک سان بدون زحمت، خواسته خویش را در اندک زمان به دست می‌آورند. این اثر نزدیک به هشت هزار مدخل از موضوعات
قرآنی را با ذکر نام سوره و شماره آیه در برابر آنها دربردارد. طبع اول این اثر در ۱۳۶۴ ش از سوی نشر فرهنگ معاصر (
تهران)، و طبع دوم آن در ۱۳۶۹ ش از سوی انتشارات الهدی صورت گرفته است.
۲)
قرآن پژوهی: در یک مجلد به زبان فارسی، شامل هفتاد بحث و تحقیق
قرآنی است که توس ط نشر مشرق در تهران در ۱۳۷۲ ش طبع گردیده است.
۳) تفسیر و تفاسیر جدید در یک مجلد به زبان فارسی (تهران، کیهان، ۱۳۶۴ ش) این اثر توسط عصام حسن به عربی ترجمه گردیده و در
بیروت توسط انتشارات دارالروضه طبع و نشر گردیده است (۱۹۹۱/۱۴۱۱ ق).
تفسیر نمونه اثر جمعی از نویسندگان زیر نظر
آیت‌اللّه ناصر مکارم شیرازی گروه مؤلفان عبارتند از حجج اسلام
محمدرضا آشتیانی،
محمدجعفر امامی،
داود الهامی،
اسداللّه ایمانی،
عبدالرسول حسنی،
سیدحسن شجاعی،
سیدنوراللّه طباطبائی،
محمود عبداللهی،
محسن قرائتی،
محمد محمدی از افاضل
حوزه علمیه قم.
تفسیر مورد بحث به زبان فارسی و شیوه استدلالی است. مؤلفان در این اثر سعی نموده‌اند که مسائل علمی و اجتماعی روز را با تفسیر آیات تطبیق داده و نسل
جوان را با
معارف اسلامی و
قرآن آشنا کنند و نیز آقای ناصر مکارم شیرازی در مقدمه آن می نویسد که این تفسیر بر مبنای معیارها و نیازهای جهان امروزی نگاشته شده تا احتیاجات و خواسته‌ای نسل جوان را برآورده نماید و باعث آشنائی آنان با معارف
قرآن و فرهنگ
اسلام شود.
و نیز امتیازات این تفسیر را چنین یاد کرده است:
۱) از آنجا که
قرآن کتاب زندگی است در تفسیر
آیات به جای پرداختن به مسایل ادبی و عرفانی و مانند آن توجه خاصی به مسایل سازنده زندگی مادی و معنوی و به ویژه مسایل اجتماعی شده و به اندازه کافی روی مسایلی که تماس نزدیک با حیات فرد و اجتماع دارد تکیه گردیده است.
۲) به تناسب عناوینی که در آیات مطرح می‌شود ذیل هر آیه بحث فشرده و مستقلی درباره موضوعاتی مانند
ربا،
بردگی،
حقوق زن،
فلسفه حج، اسرار
تحریم قمار،
شراب،
گوشت خوک، و ارکان و اهداف
جهاد اسلامی و مانند آن آمده است تا خوانندگان در یک مطالعه اجمالی از مراجعه به کتاب‌های دیگر بی‌نیاز گردند.
۳) کوشش شده ترجمه ذیل آیات سلیس و روان و گویا و دقیق و در نوع خود جالب و رسا باشد.
۴) به جای پرداختن به بحث‌های کم حاصل ادبی توجه مخصوص به ریشه لغات و شان
نزول آیات که هر دو در فهم دقیق معانی
قرآن مؤثر هستند شده است.
۵) اشکالات و ایرادات و سؤالات مختلفی که گاهی در پیرامون
اصول و
فروع دین اسلام به میان می‌آید، به تناسب هر آیه مطرح شده و پاسخ فشرده آن ذکر گردیده است. مانند
شبهه آکل و ماکول،
معراج،
تعدد زوجات، علت
تفاوت زن و مرد، تفاوت
دیه زن و
مرد،
حروف مقطعه قرآن،
نسخ احکام، جنگ‌ها و غزوات اسلامی، آزمایش‌های گوناگون الهی و ده‌ها مساله دیگر به گونه‌ای که هنگام مطالعه آیات علامت استفهامی در ذهن خواننده باقی نماند.
۶) از اصطلاحات پیچیده علمی که نتیجه آن اختصاص کتاب به صنف و گروه خاصی است دوری شده و به هنگام ضرورت پس از ذکر اصطلاح علمی تفسیر روشن آن بیان گردیده است.
سبک‌این تفسیر: نخست یک یا چند آیه از
قرآن ذکر گردیده سپس آن را به فارسی ترجمه می‌کند و مبسوطا به تفسیر آیات می‌پردازد و تحت عناوین هر آیه به تناسب آن
بحث‌های تاریخی و
ناسخ و منسوخ، داستان‌های گوناگون، شان
نزول، و بیان نقطه‌های تاریک آن را آورده است.
این تفسیر در بیست و هفت جلد در
تهران طبع و اخیرا تجدید چاپ شده است.
تفسیر عاملی اثر
ابراهیم عاملی خراسانی معروف به موثق (زنده در ۱۳۴۵ ش)، از مفسران معاصر.
تفسیر مورد بحث در هفت مجلد به
زبان فارسی و شیوه کلامی و ادبی و استدلالی شامل تمام
قرآن کریم است. مؤلف نخست چند آیه را ذکر نموده سپس آنها را به فارسی ترجمه می‌کند و بعد به تفسیر هر یک از
آیات می‌پردازد.
او سعی نموده که تمام مباحث علمی لازم برای فهم و
تفسیر آیه را از اقوال مفسران متقدمین و متاخرین در زمینه لغات و شان
نزول برشمارد و مبسوطا شرح دهد.
همچنین در ذیل عنوان (سخن ما) به بیان و شرح سخنان خویش می‌پردازد.
مؤلف در مقدمه خویش سبک و روش خود را در تالیف این تفسیر چنین بیان داشته که پس از بررسی تمام تفاسیر متقدمین و متاخرین ترتیب آن را در پنج قسمت تنظیم نمودم:
۱) معنی واژه‌های دور از
ذهن.
۲) شان
نزول هر آیه.
۳) ترجمه آیات با رعایت دو نکته: کوشش در مطابقت با کلمات
قرآن به فارسی و ربط جمله یا آیه یا آیات پیش از آن.
۴) نشان دادن اختلاف مفسران در مقصود و در قرائت آیات.
۵) نوشتن مطالب ابتکاری خود با عنوان (سخن ما). سپس در شانزده عنوان مقدمه خویش را ادامه می‌دهد.
نخست
قرآن چه
وقت نازل شده است، دلبستگی پیغمبر و
مسلمانان در مواظبت از
قرآن، آنهایی که
قرآن را در زمان پیغمبر حفظ کرده‌اند،
قرآن در حضور
پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خوانده می‌شد و او
تصویب می کرد، جمع آوری
قرآن بعد از رحلت حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
جمع آوری قرآن در نوبت سوم به وسیله
عثمان، نظم آیه‌ها و سورهای
قرآن، نقطه گذاری و علامت ممیزه، وضع حرکات برای حروف
قرآن، هفت قاری معروف به
قراء سبعه، معنی
نازل شدن
قرآن بر هفت حرف، فواتح سوره‌ها یا
حروف مقطع اوایل سوره‌ها، تفسیر گویان و تفسیر نویسان، معنی
سبع مثانی و
سبع طوال،
قرآن و دیگران، ترجمه‌های
قرآن و شیوه نویسنده.
این تفسیر در
مشهد بدون تاریخ طبع گردیده است.
الفرقان فی تفسیر
القرآن اثر دکتر شیخ
محمد صادقی، از مفسران معاصر و مدرسین
حوزه نجف اشرف و
قم.
تفسیر مورد بحث در سی جلد به
عربی است.
مفسر پس از ذکر مجموعه‌ای از
آیات قرآن کریم به تفسیر آیات یاد شده می‌پردازد و شیوه او
تفسیر قرآن با قرآن است و در بعضی از موارد از
سنت نیز بهره گرفته است.
چنانچه مفسر در مقدمه خود یاد کرده است این تفسیر سلسله درس‌های تفسیر اوست بر طلاب علوم دینی در حوزه نجف اشرف و قم که مفسر آن را به خواهش شاگردان خود تدوین نموده و در سی جلد در
بیروت چاپ و منتشر نموده است و چاپ نخست آن را از جلد سی‌ام آغاز نموده چون سوره‌های آخر
قرآن آغاز
وحی بر رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌باشد و در جلد بیست و هفتم
علامه طباطبائی پس از رؤیت دو جلد آن مفسر را
تشویق و تفسیر او را تقریظ نموده است.
تفسیر المحقق ثر دکتر
محمدباقر محقق از
قرآن پژوهان معاصر (زنده در ۱۳۴۶ ش).
تفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسی و به شیوه ادبی و استدلالی شامل بخشی از
قرآن کریم است. مؤلف در مقدمه اثر درباره خصوصیات
قرآن، و نام‌های
قرآن، معنای
سوره و
آیه، و
استعاذه، و تعداد سوره و آیات
قرآن بحث کرده است. سپس به تفسیر
سوره حمد می‌پردازد.
مجلد دوم شامل تفسیر سوره‌های
علق،
مدثر،
فلق،
ناس است. مؤلف پس از ذکر آیه به بحث‌های تحلیلی از نظر
لغت و
صرف و
نحو و معانی و بیان مبادرت می‌کند سپس اخبار و روایات طریقین
عامه و
خاصه را بیان می‌کند و به طور مفصل به تفسیر آیه می‌پردازد.
این تفسیر در تهران به طبع رسیده است. مؤلف همچنین اثر
قرآن پژوهی دیگری به نام دایره الفراید در فرهنگ
قرآن دارد.
تفسیر راهنما اثر
علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی (متولد ۱۳۵۳ ق) از علمای حوزه علمیه و رئیس جمهور (سابق)
ایران اسلامی.
تفسیر مورد بحث در چند مجلد به
زبان فارسی به شیوه استدلالی و روائی با همکاری گروهی حدود ۱۹ نفر از افاضل و محققین
قم و
مشهد فراهم آمده است.
مؤلف در مقدمه می‌نویسد که در صدد تالیف تفسیر موضوعی
قرآن کریم است که برای تبیین یک موضوع با ملاحظه آیات از نظر موضوع و مضمون و نه هماهنگ با ترتیب و تنظیم موجود در
قرآن به تفسیر آیه پرداخته می‌شود. اما تفسیر حاضر به ترتیب سوره‌ها و آیات
قرآن است. مجلد اول از آغاز
سوره حمد لغایت آیه ۱۹۵
سوره بقره.
مؤلف پس از ذکر آیه ترجمه روان فارسی آن را آورده سپس با بهره از
روایات و احادیث
ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) و همچنین از
تفسیرهای شیعی معتبر به
تفسیر و
تاویل آیه پرداخته است و مجلد اول و دوم از این مجموعه در سال ۱۳۷۱ ش طبع و منتشر گردیده است.
آیات مشکله
قرآن اثر
سید‌هادی خسروشاهی (متولد ۱۳۱۷ ش)، با همکاری
آیت‌اللّه جعفر سبحانی از محققین معاصر.
این تفسیر در یک جزء به زبان فارسی و شیوه ادبی و استدلالی شامل بخشی از
قرآن کریم است. مؤلفان قسمتی از آیات مورد نظر خویش را گردآوری نموده سپس به شرح و تفسیر و تاویل آن پرداخته‌اند.
آقای
بهاءالدین خرمشاهی در منشا و سبک این تفسیر در
تفسیر و تفاسیر جدید آن را نقد و ردی بر آیات مشکله حاج یوسف شعار توصیف کرده است.
این کتاب در
تهران چاپ و منتشر شده است.
تقریب
القرآن الی الاذهان اثر
سیدمحمد (متولد نجف اشرف ۱۳۴۷ ق) فرزند سیدمیرزا مهدی حسینی شیرازی از
مراجع تقلید در
قم.
این تفسیر در سی مجلد به
زبان عربی و شیوه کلامی است. مؤلف در این اثر تفسیر هر یک جزء از
قرآن کریم را در یک مجلد قرار داده است.
و این تفسیر تفسیری تحت اللفظی جهت مبتدیان می‌باشد و هدف مؤلف آشنائی جوانان و عامه با مفاهیم
قرآن است سپس در
بیروت چاپ گردیده است و نیز قسمتی ازآن توسط آقای محمدرضا انصاریان به فارسی ترجمه گردیده و در
تهران به چاپ رسیده است.
لطایفی از
قرآن کریم اثر دکتر
محمدمهدی رکنی (زنده در ۱۳۶۸ ش) از
علما و محققین معاصر.
این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه عرفانی شامل بخشی از
قرآن کریم است و مؤلف تفسیر
رشیدالدین میبدی را به مذاق خود تلخیص کرده و مطالب مورد نظر خود را از آن گردآوری نموده است. این تفسیر مکررا طبع گردیده است.
بدائع الکلام فی تفسیر آیات الاحکام اثر
شیخ محمدباقر ملکی (زنده در ۱۳۹۸ ق) از محققان معاصر.
این تفسیر در چند مجلد به زبان عربی و شیوه استدلالی، شامل بخشی از
قرآن کریم است.
مؤلف در این اثر
آیات احکام قرآن را گردآوری نموده سپس به سبک استدلالی و با بهره‌گیری از
روایات ائمه معصومین (علیهم‌السّلام) فقه آیه و
حکم شرعی آن را بیان و تفسیر می‌کند. تمامی این کتاب در یک مجلد بزرگ به قطع رحلی توسط موسسه الوفاء بیروت به چاپ رسیده است.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن پانزدهم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۶/۲۳.
