تجنیس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تجنیس (یا جناس)، از صنایع لفظی در
علم بدیع می‌باشد.
تجنیس در
لغت به معنای «هم‌جنس آوردن» و «با چیزی مانند شدن» است و در
اصطلاح همانندی دو
کلمه در
لفظ با اختلاف آن‌ها در معناست، مانند «شیر» که هم به شیر آشامیدنی و هم به جانور درنده گفته می‌شود.
در همه تعریف‌های گوناگونی که برای تجنیس داده شده است،
شرط تجنیس اختلاف معناییِ دو لفظ همانند است.
یکی از اسلوب‌های
قرآن، صنعت «جناس» است که از
تشابه دو
لفظ در تلفظ و
مغایرت آن دو در
معنا پدید می‌آید و به آن «تجنیس» و «مجانست» نیز می‌گویند. «جناس» از محسنات لفظی است و در سطح
کلمات یا
جملات هماهنگی پدید آورده و شنونده را برای گوش دادن به
کلام تشویق می‌کند.
به دو لفظ همانند در جناس، «دو رکن جناس» می‌گویند.
برخی، حُسن تجنیس را مشروط به آن دانسته‌اند که ارتباط طبیعی بین لفظ و
معنا برقرار شود و با تکلف همراه نباشد.
ابن مُعتَز (متوفی ۲۹۶) در البدیع، قدیم‌ترین منبع در باره جناس در
ادبیات عربی ، به تعریف جناس و تقسیم‌بندی‌های آن پرداخته و از جناس در
قرآن کریم و
احادیث نبوی و گفتار
صحابه و اشعار
دوره جاهلیت و عصر اسلامی نمونه‌هایی آورده است،
سپس ادیبان بسیاری جناس و انواع آن را در آثار خود مطرح کرده‌اند، از جمله
ابن رشیق (متوفی ۴۵۶) در العمده،
عبدالقاهر جرجانی (متوفی ۴۷۱ یا ۴۷۴) در اسرار البلاغة،
ابن اثیر (متوفی ۶۳۷) در المثل السائر و
صلاح الدین صفدی (متوفی ۷۴۶) در جنان الجناس که کتابی مستقل در این باره است.
در باره تأثیر آثار
ارسطو بر فن جناس، آرای موافق و مخالفی مطرح شده و برخی محققان
عرب ، در باره تأثیر بلاغی جناس از دیدگاه عبدالقاهر جرجانی و میزان تأثیر گفته‌ها و اندیشه‌های ارسطو بر آن، مباحثی مطرح کرده‌اند.
جناس انواعی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: تامّ، زاید، مُتَوَّج، مُذَیَّل، مضارع، لاحِق، اشتقاق، شبه اشتقاق، مرکّب، مُحَرَّف، مُزدَوَج، خطّ و مقلوب.
جناس تامّ، یعنی همانندی کامل دو لفظ با اختلاف در معنی.
جناس تامّ بر دو نوع است : «مماثل» و «مستوفی».
در جناس مماثل طبقه دستوری دو واژه (
اسم ،
فعل ،
حرف و مانند این‌ها) یکی است؛ مانند ساعة (
قیامت ) و ساعة (واحد
زمان)، که هر دو اسم‌اند، در
آیه ۵۵
سوره روم :
«یَومَ تَقُومُ السّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجرِمونَ ما لَبِثُوا غَیرَ ساعَةٍ...» (روزی که
رستاخیز برپا شود، مجرمان
سوگند یاد می‌کنند که جز ساعتی (بیش) درنگ نکرده‌اند)، یا
خطا (شهری در ترکستان) و خطا (
اشتباه )، که هر دو اسم‌اند، در
بیت «ای چراغ همه بتانِ خطا/ دور بودن ز روی توست خطا».
در جناس مستوفی دو واژه همانند طبقه دستوری واحدی ندارند، مانند کلمه باد در بیت
مولوی که در
مصراع اول اسم و در مصراع دوم فعل است : «آتش است این بانگ نای و نیست باد/ هرکه این
آتش ندارد نیست
باد»
یا کلمه یحیی (
فعل مضارع به معنای «زنده می‌کند») و یحیی (
اسم خاص ) در این بیت
ابوتمّام : «ما ماتَ مِن کَرَمِ الزمانِ فاِنَّه/ یَحْیی لَدی یحیی بن عَبدِاللّهِ» (هر
کرامت و بزرگواری که از صفحه گیتی نابود شده باشد در پیشگاه یحیی بن عبداللّه زنده است
).
جناس زاید آن است که یکی از دو رکن جناس، حرفی بیش‌تر از دیگری داشته باشد.
این حرف زاید ممکن است در اول، وسط یا پایان کلمه باشد.
در اول کلمه مانند ساق و مساق در آیه ۲۹ و ۳۰
سوره قیامت : «وَ الْتَفَّتِ السّاقُ بِالسَّاقِ اِلی رَبِّکَ یَومَئذٍ الْمَساقُ» (و (محتضر را) ساق به ساق دیگر در پیچد، در آن روز ([[|خلق]] را) به سوی
پروردگارت خواهند کشید) و رمیده و آرمیده در بیت «تا چند زمن رمیده باشی/ با غیر من آرمیده باشی»
در وسط کلمه مانند «جَدّی جَهْدی» (
بخت من در کوشش من است؛
یا
برق و
بیرق ، بدون در نظر گرفتن دقت دستوری، در این بیت: «صبح ز مشرق چو کرد بیرق
نور آشکار/ خنده زد اندر
هوا بیرق او برق وار»
و در آخر کلمه مانند نال و
ناله و موی و
مویه در بیت «در
حسرت رخسار تو ای زیباروی/ از ناله چو نال گشتم از مویه چو موی».
جناس زاید را
تفتازانی «ناقص» و
جرجانی «مَرفوّ» نامیده است.
جناس متوّج آن است که یکی از دو رکن جناس، در ابتدای کلمه دو حرف بیش از دیگری داشته باشد، مانند دون و گردون در بیت «
چشم بتان است که گردون دون/ با سر چوب آورد از
گل برون».
جناس مذیّل آن است که در آخر یکی از دو رکن جناس، دو حرف زاید باشد، مانند یم و
یمین در بیت «اگر میان یم اندر صفت ندیدستی/ نگاه کن
قلم او در آن خجسته یمین».
جناس‌های متوّج و مذیّل از انواع جناس زایدند.
جناس مضارع آن است که دو رکن جناس، فقط در حرف نخست اختلاف داشته باشند و این دو حرف قریب المخرج باشند، مانند
کمان و
گمان در بیت «گفت آری موی
ابرو شد کمان/ سوی تو افکند
تیری از گمان».
جناس لاحِق یکی از گونه های جناس مضارع است و به آن «مُطْمِع» و «مُطَرَّف» نیز گفته‌اند.
در این جناس، اختلاف دو واژه همانند در حرفی است که قریب المخرج نیستند.
اختلاف دو کلمه گاه در حرف اول است، مانند هُمَزَة و لُمَزَة در
آیه اول
سوره همزه:
«وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ» (وای بر هر بدگوی عیب‌جوی) و دو کلمه
بزم و
رزم در بیت «روز رزم او نگیرد عزّ
عزرائیل جان/ روز بزم او بماند
جبرئیل از وای وای».
گاه اختلاف در حرف وسط است، مانند
شهید و شدید در آیه هفتم و هشتم
سوره عادیات :
«وَ اِنَّهُ عَلی ذ'لِکَ لَشَهِیدٌ وَ اِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدیدٌ» (و او خود بر این (امر)، نیک
گواه است و براستی او (=
انسان) سخت شیفته
مال است)، و کلماتِ کُشی و کَسی و برکِشیده و برکِشنده در بیت «
جهان به خیره کُشی در کَسی کِشید کمان/ که برکِشیده حق بود و برکِشنده ما».
اختلاف ممکن است در حرف آخر باشد، مانند
امر و
امن در آیه ۸۳
سوره نساء :
«وَ اِذا' جآءَهُمْ اَمْرٌ مِنَ الْاَمْنِ اَوِ الْخَوْفِ اَذَاعُوا بِهِ...» (چون خبری (حاکی) از ایمنی یا
وحشت به آنان برسد، انتشارش دهند»، و
شرار و
شراب و طعان و
طعام در این بیت معزّی: «از شرار تیغ بودی بادساران را شراب/ وز طعان رمح بودی خاکساران را طعام».
جناس اشتقاق عبارت است از توافق دو کلمه متجانس در حروف اصلی، ازین‌رو آن را دقیقاً جناس ندانسته بلکه ملحق به جناس دانسته‌اند،
مانند اَقِمْ و قَیّم در آیه ۴۳ سوره روم:
«فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدّینِ الْقَیِّمِ...» (پس به سوی این دین پای‌دار روی بیاور).
جناس اشتقاق در
فارسی نیز، به سبب کاربرد کلمه‌های عربی، کاربرد دارد، مانند دو کلمه
ولی و
ولایت در بیت «رندان تشنه
لب را آبی نمی‌دهد کس/ گویی ولی شناسان رفتند از این ولایت».
جناس شبه اشتقاق آن است که حروف دو لفظ، مشترک ولی از دو ریشه مختلف باشند،
مانند قال (مشتق از قول) و قالین (مشتق از قلی) در آیه ۱۶۸
سوره شعراء :
«قالَ اِنّی لِعَمَلِکُم مِنَ الْقالِینَ» ((
لوط ) گفت: براستی من
دشمن کردار شُمایم).
این جناس را «مقارب» نیز نامیده‌اند.
شمس قیس رازی ذیل جناس اشتقاق، آن را مترادف «اقتضاب» (احتمالاً به صرف معنای لغوی آن: «بریدن و جدا کردن») دانسته و این مثال را ذکر کرده است: «ز وَصفَت رسیده است
شاعر به
شعری/ ز نَعتَت گرفتست راوی رُوایی».
جناس مرکّب یا «ترکیب»، آن است که یکی از دو واژه همانند
بسیط و دیگری
مرکّب از دو
کلمه باشد، مانند تابنده در
بیت «
خورشید که نور دیده
آفاق است/ تابنده نشد پیش تو تا،
بنده نشد».
برای جناس مرکّب انواعی بر شمرده‌اند.
جناس محرَّف، عبارت است از این‌که دو رکن جناس، به لحاظ نوشتار شباهت به هم، اما در
اعراب و معنی اختلاف داشته باشند، مانند آیه ۲۷۹
سوره بقره :
«... لاتَظْلِمونَ وَ لاتُظْلَمونَ» (نه
ستم می‌کنید و نه ستم می‌بینید) یا
اُنس و اِنس در این بیت: «مگر به ساحت گیتی نماند بوی وفا/ که هیچ اُنس نیامد ز هیچ اِنس مرا».
جناس مزدوج، که آن را «مکرّر»، «مردّد» و «مَجَنَّب» نیز گفته‌اند،
آن است که دو واژه متجانس ــ از هر نوع جناسی که باشند ــ به دنبال هم بیایند و برخی گفته‌اند که به عنوان کلمات
سجع یا
قافیه باشند،
مانند جناس در آیه ۲۲ سوره نمل:
«... وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبـَاٍ بن بَاٍ یَقینٍ» (و برای تو از
سبا گزارشی درست آورده‌ام)، یا در بیت «یافت زی دریا دگر بار ابر گوهربار بار/
باغ و
بستان یافت ز
ابر گوهر بار بار».
جناس خط، که برخی آن را جناس «تصحیف» و «مضارعه» نامیده‌اند،
آن است که دو رکن جناس در نوشتار یک‌سان، اما در نقطه‌هایشان متفاوت باشند، مانند بوسه و
توشه در این بیت
سعدی : «مرا بوسه گفتا به تصحیف ده/ که
درویش را توشه از بوسه به» که خود سعدی آن را «تصحیف» نامیده است،
یا مانند آیه ۱۰۴
سوره کهف :
«... وَ هُم یَحْسَبُونَ اَنـَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً» (و خود می‌پندارند که کار خوب انجام می‌دهند).
جناس مقلوب، که آن را با نام‌های «باشگونه» (واژگونه)، «عکس» و «تصریف» نیز نامیده‌اند،
آن است که دو واژه همانند از نظر نوع حروف و تعداد آن‌ها یک‌سان باشند، ولی از لحاظ ترتیب حروف برعکس و مخالف باشند، مانند
گنج و
جنگ در این بیت عنصری: «به گنج اندرش ساخته خواسته/ به جنگ اندرش لشکر آراسته».
جناس مقلوب بر چند نوع است، از جمله: قلب اضمار یا قلب کل، آن است که یکی از دو مقلوب در
نیت متکلم باشد و دیگری در کلام او ظاهر شود، مانند «وارونه کلاه که گفتی، برای من»
که اگر حروفِ کلمه «کلاه» کاملاً برعکس (مقلوب) شود، کلمه «هلاک» به دست می‌آید؛ و قلب بعض، که عمل قلب در بخشی از ساختمان دو رکن جناس روی می‌دهد، مانند سَحْبان و سُبحان در این بیت: «توان در بلاغت به سَحْبان رسید/ نه در کنه بی چونِ سُبْحان رسید».
علی جندی در فنّ الجناس
به چند نوع جناس دیگر نیز اشاره کرده است، از جمله: جناس مُعتَل، که اختلاف دو کلمه همانند در یکی از
حرف‌های علّه است، مانند نور و نار؛ جناس تنوین که یکی از دو کلمه متجانس با
تنوین و دیگری با حرف «ن» ذکر می‌شود، مانند شجیً و شجن؛ جناس ترجیع، که در آن بخشی از کلمه در دیگری تکرار می‌شود مانند ربِّهم و بهم، جناس مضاف، که در آن یکی از دو واژه متجانس با مضاف همراه باشد، مانند کلمه تمام در این بیت بُحتُری: «اَیا قَمرَ التَّمامِ اَعَنْتَ ظُلماً/ علی تَطاولِ اللَّیْلِ التّمامِ» (ای
ماه چهارده شبه کامل، تو بر ستمی کمک کرده‌ای و
شب کامل را از من گرفته‌ای) که «قَمرَ التَّمام» ترکیب اضافی و «اللَّیلِ التّمام» ترکیب وصفی است.
(۲) جلیل تجلیل، جناس در پهنه ادب فارسی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۳) مسعود بن عمر تفتازانی، کتاب المطوّل فی شرح تلخیص المفتاح، (استانبول) ۱۳۳۰، چاپ افست قم ۱۴۰۷.
(۴) محمد اعلی بن علی تهانوی، کتاب کشاف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه و دیگران، کلکته ۱۸۶۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۷.
(۵) عبدالقاهر بن عبدالرحمان جرجانی، کتاب اسرارالبلاغة، چاپ هلموت ریتر، استانبول ۱۹۵۴.
(۶) علی جندی، فنّالجناس، مصر (۱۹۵۴).
(۷)
شمس الدین محمد حافظ، دیوان، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۸) بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۹) دهخدا، لغت‌نامه دهخدا.
(۱۰) محمد بن عمر رادویانی، ترجمان البلاغه، چاپ احمد آتش، استانبول ۱۹۴۹، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ ش.
(۱۱) محمد بن محمد رشید وطواط، حدایق السحر فی دقایق الشعر، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۱۲) مصلح بن عبداللّه سعدی، بوستان سعدی: سعدی نامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۳) محمدحسین
شمس العلماء گرکانی، ابدع البدایع، چاپ حسین جعفری، تبریز ۱۳۷۷ ش.
(۱۴) محمد بن
قیس شمس قیس، کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران (۱۳۳۸ ش).
(۱۵) علی خان بن احمد مدنی، کتاب انوارالربیع فی انواع البدیع، چاپ سنگی (تهران) ۱۳۰۴.
(۱۶) احمد بن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ ش.
(۱۷) جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تهران ۱۳۶۰ ش.
جناس اشتقاق؛
جناس اطلاق؛
جناس مرفو؛
جناس مصحف؛
جناس محرف؛
جناس قلب؛
جناس لاحق؛
جناس مذیل؛
جناس مضارع؛
جناس لفظی
دانشنامه جهان اسلام، بن یاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تجنیس»، شماره۳۳۰۵. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «جناس».
