تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، کتابی در باره وقایع اواخر دوره قاجار، تألیف «محمد تقی بهار» می باشد.

---

این اثر، اولین کتابی است که در باره احزاب سیاسی ایران و سهم آن‌ها در جریانات سیاسی آن زمان نوشته شده است.

---

بهار قصد خود را از نگارش این کتاب، آگاه کردن جوانان از وقایع و حوادث گذشته کشور ذکر کرده و گفته است که برای تحقق این هدف مقالاتی با عنوان «تاریخ مختصر احزاب سیاسی» در «روزنامه مهر ایران» انتشار داده است.

---

این مقالات ــ که جلد دوم کتاب وی را تشکیل می‌دهد ــ از اسفند ۱۳۲۰ تا مرداد ۱۳۲۱ در روزنامه مذکور چاپ می‌شد و بعدها «مهرداد بهار»، پسر محمد تقی بهار، آنها را گردآوری و در ۱۳۶۳ش منتشر کرد.
مطالب این کتاب وقایع سالهای ۱۳۰۲ تا ۱۳۰۴ش را در بر می‌گیرد که دارای ضعف‌ها و احتمالاً بعضی اشتباهات است، از جمله در همین جلد (دوم) نوشته شده است که مجلس پنجم را «مشیر الدوله» باز کرد، در حالی که در آن وقت «سردار سپه»، «رئیس الوزرا» بود.

---

مهرداد بهار در باره این جلد نوشته است که پدرش مطالب آن را پس از شهریور ۱۳۲۰ هر روز با شتاب می‌نوشت و برای چاپ به «روزنامه مهر ایران» می‌داد و مطالب آن بر اساس خاطراتش بود، حال آن‌که حافظه اش ضعیف شده بود.

---

در ۱۳۲۱ و ۱۳۲۲ش بهار سلسله مقالاتی در «روزنامه نو بهار» ــ که خود صاحب امتیاز آن بود ــ چاپ کرد. این مقالات در ۱۳۲۳ش به صورت کتاب انتشار یافت که جلد اول «تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران» به شمار می‌آید.
مطالب این جلد با نظری اجمالی به آغاز مشروطیت و پادشاهی «احمد شاه قاجار» شروع می‌شود و تا پایان مجلس چهارم در ۱۳۰۲ش ادامه دارد.

---

هر دو جلد کتاب از نظر وقایع دوره مشروطه اهمیت دارند.
چون بهار از دوره سوم تا پنجم وکیل «مجلس شورای ملی» و نیز عضو «حزب دموکرات» بوده، از وقایع داخل مجلس و خارج از آن‌که در جای دیگری منعکس نشده، اطلاعات بسیار مفیدی آورده و کوشیده است تا با انصاف و درایت مطالب را بیان کند.

---

منابع بهار، نسخه خطی تاریخ «احمد شهریور» و بعضی یادداشت‌هایی بوده که از روزنامه و مذاکرات مجلس تهیه می‌کرده است.
مشاهدات شخصی اش از حوادث و شنیده هایش را نیز ثبت می‌نموده است، که البته این نوع منابع گاه دقیق نیستند ازین رو مطالب دو جلد کتاب یک دست نیست.
به هر حال، مشاهدات بهار و توصیفات وی خواندنی است؛ از جمله وصف وی از استقبال مردم از ولیعهد (محمد حسن میرزا) در مراسمی که به مناسبت فوت «محمد علی شاه» برگزار شده بود، و بی اعتنایی مردم به سردار سپه.

---

پس از انتشار مقالات بهار در «مهر ایران»، عده ای از او انتقاد کردند و رنجیدند، با اینکه وی ملاحظه اشخاص و معاصران را بسیار می‌کرده و برخی مطالب را سر بسته می‌گفته است، مثلاً در باره قرارداد ۱۹۱۹ نوشته است که «اسرار تاریخی» در این باره زیاد است و باید نا گفته بماند.
لحن بهار در جلد دوم به طور کلی تلخ تر است ولی همچنان پرده پوشی کرده، شاید هم احتیاط می‌کرده است.

---

بهار چون اهل سیاست و روزنامه نگاری، و در تحلیل سیاسی قدرتمند بوده، تنها به ذکر وقایع نپرداخته و تفسیرهای ارزنده ای نیز به دست داده است و اکنون که دسترسی به اسناد آن دوره مقدور تر شده، صحت بسیاری از گفته های او را می‌توان اثبات کرد.
وی با شخصیت های سیاسی معاصر خود آشنا بوده و در کتابش به خلقیات و نقش برخی از آنان پرداخته است و تاریخ او از این لحاظ بسیار غنی و قابل اعتماد است.
وی «سید ضیاءالدین طباطبائی» را از نزدیک می‌شناخته است و شاید تحلیل بهار از شخصیت و علل شکست او بعد از کودتا، بهترین تحلیل باشد.

---

اهمیت اصلی «تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران»، بخصوص جلد اول آن، تحلیل و تفسیر دقیق بهار از عملکرد احزاب سیاسی در مجلس است؛ وی به تفصیل موضع و مرام هر کدام و تغییرِ جهت یا از بین رفتن آن‌ها را تا جایی که مقدور بوده نگاشته است.
بدون توضیحات بهار و بخصوص توجه او به سهم احزاب، بسیاری از وقایع آن زمان مفهوم نبود؛ اما وی با این‌که از اعضای فعال «حزب دموکرات» بوده، گزارش هایش از مجلس سوم و مهاجرت اندک است و برای پژوهش در این خصوص منبع مهمی به شمار نمی‌رود.

---

اهمیت دیگر این کتاب، شناختی است که از عقاید سیاسی بهار و نظریات او در باره وقایع به دست می‌دهد، مثلا برای عقیده او در باره «لنین» و گشوده شدن باب مراوده با روس ها، یا در باره نظر او راجع به حکومت ایران مطالب مهمی می‌توان اخذ کرد.
بهار به «سوسیالیسم» عقیده داشت و عضو «حزب دموکرات» بود و «روزنامه نو بهار» را منتشر می‌کرد که ناشر افکار حزب بود.
به طورکلی لحن بهار در روزنامه تند تر از کتاب اوست.

---

دیگر ویژگی ارزشمند این کتاب، توجه بهار به نقش روزنامه‌ها و روزنامه نگاران در رهبری افکار، ارتباط با احزاب و اهمیت آن‌ها در صحنه سیاسی آن زمان است، چنانکه قتل بعضی از روزنامه نگاران، مانند «میر زاده عشقی» و «فرخی یزدی»، را بسیار پر احساس نقل کرده و در عین حال از ذکر ضعف های روزنامه نگاران غافل نمانده است.
او همچنین از توطئه ترور خودش توسط اکثریت مجلس پنجم، به هنگام تقدیم مادّه واحده «انقراض سلطنت قاجاریه» و واگذاری حکومت موقت به «رضا خان پهلوی» رئیس الوزرا، گزارش مبسوطی داده است.
در این حادثه، که بهار در مجلس به نمایندگی از اقلیت در مخالفت با این اقدام مجلس سخنرانی کرده بود، مأموران، روزنامه نگاری به نام «حاج واعظ قزوینی» را که شباهتی با بهار داشت و برای تماشای «جلسه تاریخی» به مجلس رفته بود، به اشتباه به جای او کشتند.

---

بهار از آن‌جا که ادیب و شاعر بوده سبک نگارشش در مطالب سیاسی جالب توجه و ویژه است.
نثر وی در این کتاب بسیار استوار و رساست، اگرچه گاه از واژه های بیگانه رایج در آن زمان، مانند «مانور» و «راپورت» و «فرونت»، نیز استفاده کرده است.

---

(۱) منصوره اتحادیه، احزاب سیاسی در مجلس سوم، تهران ۱۳۷۱ش.
(۲) محمد تقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران ۱۳۲۳ـ۱۳۶۳ش.

---