کتاب‌شناسی ابوحنیفه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در منابع مربوط به
ابوحنیفه با دو روی‌کرد آثار منسوب به ابوحنیفه و آثار در باره ابوحنیفه مواجه هستیم.
در منابع کهن گزارش‌های متعددی دیده می‌شود که همگی از وجود نوشته‌هایی با عنوان «کتب ابوحنیفه» سخن می‌گویند که موضوع آن‌ها
فقه بوده است؛ این‌گونه گزارش‌ها را می‌توان در آثاری چون الحیوان
جاحظ البصائر و الذخائر
ابوحیان توحیدی الجرح و التعدیل
ابن ابی حاتم،
تاریخ بغداد خطیب و ترتیب المدارک
قاضی عیاض یافت.
در پاره‌ای موارد گزارش‌ها روشن‌تر است و تالیف کتب فقهی از طرف کسانی که از نزدیک با
ابوحنیفه در تماس بوده‌اند، به وی نسبت داده شده است.
به علاوه
ابوالحسن اشعری در اللمع
ابوحنیفه را مصنفی در فقه هم‌چون
مالک،
شافعی و
سفیان ثوری دانسته است و در کتاب العیون و الحدائق
نیز او نخستین کسی دانسته شده که فقه را
تدوین کرده و کتاب‌هایی در آن پرداخته است.
با وجود این همه گزارش‌های صریح و متقدم نمی‌توان نفی کرد که ابوحنیفه آثاری در فقه داشته است، ولی بسیار محتمل است که آثار یاد شده
املائات و یادداشت‌های او بوده باشند که توسط شاگردانش تدوین شده‌اند.
در برخی روایات تصریح شده است که ۱۰ تن شاگردان خاص ابوحنیفه وی را در تدوین کتب یاری کرده‌اند.
البته نسخه‌هایی که اکنون به نام ابوحنیفه بر جای مانده‌اند و آثاری که عنوان آن‌ها در کتب گذشتگان به ابوحنیفه نسبت داده شده است، غالباً موضوعی
کلامی یا
اخلاقی دارند و نباید آن‌ها را با آثار فقهی یاد شده در گزارش‌های
تاریخی خلط کرد.
به هر حال انتساب هیچ‌یک از آثار به ابوحنیفه قطعی نیست، ولی نباید در پذیرش انتساب همگی آن‌ها اصل را بر نفی گذارد.
العالم و المتعلم، رساله‌ای است در قالب
پرسش و
پاسخ که موضوع اصلی آن تعالیم ارجاء حنفی و تبیین رابطه
ایمان و
عمل است و راوی نخستین آن از ابوحنیفه، ابومقاتل
حفص بن سلم سمرقندی است.
سبک طرح پرسش‌ها و پاسخ‌ها از منطقی قدیم حکایت دارد و ارائه تعریفی غیرمعمول از ایمان
و نقد نظریه «
کفر نعمت»
حکایت از قدمت
متن دارد.
استفاده‌ها و یادکردهای نویسندگان از این کتاب، دست کم تا اوائل سده ۴ق/۱۰م پیشینه دارد. چنان‌که ابومنصور ماتریدی (د۳۳۳ ق /۹۴۵ م) در کتاب التوحید
عبارتی را از ابوحنیفه نقل کرده است که عیناً در العالم والمتعلم
دیده می‌شود.
ابن ندیم نیز در همان سده این کتاب را در زمره آثار ابوحنیفه آورده است.
محتمل است که
محمد بن مسعود عیاشی، نویسنده
امامی سمرقند در سده ۳ ق /۹ م در نوشتن کتاب العالم و المتعلم خویش از این کتاب
الگو گرفته باشد.
این کتاب یک بار در ۱۳۴۹ ق در حیدر آباد دکن و بار دیگر در ۱۳۶۸ ق به کوشش محمد زاهد کوثری در قاهره به چاپ رسیده است.
بر این اثر شرحی نوشته شده که به ابوبکر محمد بن حسن بن فورک
متکلم اشعری (د۴۰۶ق/۱۰۱۵م) منسوب است و نسخه خطی آن در کتابخانه مراد ملا در ترکیه یافت می‌شود.
رسالة الی عثمان البتّی، رساله‌ای است به
عثمان بن سلیمان بتّی (د ۱۴۳ ق /۷۶۰م)،
فقیه و
متفکر بصری درباره ارجاء مولف در این رساله ضمن تبیین دیدگاه خود
اتهام ارجاء افراطی به خویشتن را نفی نموده است.
ابن ندیم،
اسفراینی و
بزودی این رساله را به ابوحنیفه نسبت داده‌اند و به طور کلی در انتساب آن کمتر تردید ابراز شده است.
این رساله در ۱۳۶۸ ق به کوشش محمد زاهد کوثری، همراه با العالم و المتعلم به چاپ رسیده و نسخ خطی متعدد دارد.
گفتنی است یک رساله دوم از ابوحنیفه به
عثمان بتی به صورت خطی در کتابخانه سلیم آغا نگهداری می‌شود.
الفقه الاکبر، عنوان مشترک متونی است در
اعتقادات که همگی به
ابوحنیفه منسوبند، این عنوان ظاهراً از یکی از عبارات قدیم الفقه الاکبر- الفقه فی الدین افضل من الفقه فی العلم – گرفته شده است.
در نوشته‌های گذشتگان تمییزی بین ۳ متن شناخته شده در نام‌گذاری به الفقه الاکبر دیده نمی‌شود و در تحقیقات معاصر برای رفع این ابهام، متون سه‌گانه مزبور به ترتیب قدمت متن با شماره‌گذاری از یکدیگر تفکیک می‌گردند.
قدیم‌ترین یادکرد از عنوان الفقه الاکبر، بدون توضیحی درباه متن مورد نظر، به الفهرست ابن ندیم
باز می‌گردد، ولی الفقه الاکبر مورد نظر در الفرق
بغدادی،
التبصیر اسفراینی
و اصول بزودی
ظاهراً الفقه الاکبر (۲) بوده است.
این اثر که متن کامل آن تاکنون شناسایی نشده است، به صورت بریده‌هایی در یک شرح قدیم، بر جای مانده که به غلط به ابومنصور ماتریدی نسبت داده شده است.
شارح خود در برخی مواضع تصریح نموده که برخی قطعات متن را نقل نکرده است (مثلا به این منبع رجوع کنید.
علاوه بر شرح یاد شده، یک عبارت از الفقه الاکبر (بند۵ در ترجمه و نسینک) با تصریح به ماخذ نقل در مثالب
ابن شهر آشوب (گ ۵۹ ب) آمده است.
ونسینک قطعات الفه الاکبر (۱) را از نسخه چاپ شده شرح مزبور استخراج نموده و در قالب ۱۰ بند به انگلیسی
ترجمه کرده است.
در آثار غربی گاه از این ۱۰ بند با عنوان یونانی «دکالوگ» (= ده سخن) تعبیر شده است (فان اس، قطعه‌هایی از متن آمده‌اند که در بازسازی و نسینک دیده نمی‌شوده) عبارات مذکور، این‌هاست: «لایضرکم جور…»، «من قال الا اعراف الکافر…» و «نذکره من اعلی …».
به علاوه به نظر می‌رسد که بند ۳ در بازسازی ونسینک مربوط به اصل متن نبوده باشد.
در شرح الفقه الاکبر
یک بریدگی احساس می‌گردد، چه عبارت به گونه‌ای پرداخته شده که گویی متن در آن‌جا خاتمه می‌یابد و ادامه سخن افزوده‌ای بر متن است.
این در حالی است که در نسخه خطی کتابخانه ملی آدانا از شرح مزبور، کتاب در همان محل بریدگی خاتمه می‌پذیرد و افزوده مفروض را در بر ندارد.
این بریدگی در واقع متن الفقه الاکبر (۱) را نیز به دو بخش فرض الف و ب تقسیم می‌کند: بخش الف، اصول فکری مکتب عدل گرای
حنفی چون نظریه
ایمان،
امر به معروف … را در بر دارد، در حالی‌که نخستین عبارت بخش ب : «لایضرکم جور من جار… الکم اجرکم و علیه وزره» یک دیدگاه حکومت‌پذیرانه است و با نظریه امر به معروف و
ستیز با
جور که در عبارت دوم از بخش الف ذکر گردیده و یک دیگاه آشنا از ابوحنیفه است، هم‌خوانی ندارد.
مسائل دیگر مطرح شده در بخش ب را مباحث فرعی‌تر چون ما یسع جهله و
عذاب قبر تشکیل می‌دهد و به‌طور کلی یک جهت‌گیری سنت‌گرایانه دارد.
این دو پارگی متن الفقه الاکبر (۱) –آن‌گونه که به نظر می‌رسد – به ظاهر بر اثر تحولاتی است که با تالیف شرح مجهول المولف و احتمالاً تنها در برخی نسخ آن صورت پذیرفته است.
به هر حال جالب توجه است که تمامی عبارات بخش ب را جز عبارت نخست، می‌توان عیناً در «عقیده» منسوب به ابومنصور ماتریدی، در یک مورد با ذکر نام ابوحنیفه و در باقی موارد به عنوان
اعتقاد مولف، باز یافت
و در مورد عبارت نخست نیز در «عقیده»
تصریح شده که امر به معروف در آن زمان مرتفع است.
با توجه به آن‌چه گفته شد، محتمل است که بخش ب افزوده‌هایی از
حنفیان اهل سنت و جماعت بر عبارات کهن‌تر الفقه الاکبر (۱) بوده باشد که با نظرات
مکتب عدل‌گرا سازگار بوده است.
علاوه بر ترجمه انگلیسی ونسینک، متن الفقه الاکبر (۱) توسط شاخت در «کتاب درسی
تاریخ مذهب» به آلمانی ترجمه شده است.
پیش‌تر در بخش
مکتب اعتقادی ابوحنیفه، درباره محتوا و
تاریخ تدوین این متن سخن گفته شد.
ترجمه انگلیسی این متن توسط ونسینک در «عقیده اسلامی» و ترجمه آلمانی آن توسط هل در کتاب «از
محمد (ص) تا
غزالی» و کرمر در «
تاریخ تفکرات حاکم» ارائه شده است.
هم‌چنین یک ترجمه اردو از متن در ۱۲۸۹ ق در دهلی و ترجمه‌ای به پنجابی در ۱۸۹۰ م در لاهور و ترجمه‌ای ترکی از میر وحدی بدون
تاریخ استانبول به چاپ رسیده است.
این اثر که گاهی از آن با عنوان الفقه الاکبر یاد شده است، مشتمل بر پاسخ‌های ابوحنیفه به پرسش‌های اعتقادی شاگردش
ابومطیع بلخی است.
این اثر تالیفی بسط یافته بر پایه متن کهن از الفقه الاکبر است که قطعات بازمانده آن را با عنوان الفقه الاکبر (۱) می‌شناسیم و چنان‌که ونسینک در مقایسه خود نشان داده، تمامی قطعات ده گانه الفقه الاکبر (۱) (در بازسازی او)، جز بند ۷ عیناً در الفقه الابسط یافت می‌شود.
متن الفقه الابسط یک بار در ۱۳۰۷ ق در قاهره و بار دیگر همراه با العالم و المتعلم و «رسالة ابوحنیفه به عثمان بتی» در ۱۳۶۸ ق به کوشش محمد زاهد کوثری در قاهره به چاپ رسیده است.
گفتنی است که بر متن و سه‌گانه الفقه الاکبر شروح متعددی نوشته شده است که جز موارد چاپی، در باقی موارد نمی‌توان بر اساس اطلاعات فهرست‌ها، همیشه متن مورد شرح را به درستی تمیز داد.
برخی از شروح عبارتند از:
الف- شرح الفقه الاکبر (۱)، منسوب به ابومنصور ماتریدی که احتمالاً از تالیفات ابو اللیث سمرقندی (ه م) بوده است. نسخه‌هایی از شرح ابواللیث در کتابخانه‌های
ترکیه و
مصر یافت می‌شود.
ب – شرح الفقه الاکبر (۲) از فخر الاسلم بزودی، چاپ لندن، ۱۸۶۲ م.
ج – شرح الفقه الابسط، از عطاء بن علی جوزجانی که نسخه کتابت شده در ۶۸۷ ق آن در کتابخانه فاتح ترکیه یافت می‌شود. سزگین ده‌ها شرح مختلف چاپی و خطی بر الفقه الاکبر را بر شمرده که عمدتاً بر الفقه الاکبر (۲) نوشته شده‌اند.
الوصیه،
وصیتی است منسوب به ابوحنیفه در هنگام
وفات مشمل بر پاره‌ای کلیات اعتقادی
مکتب حنفی اهل سنت و جماعت.
این کتاب در ۱۹۳۶ م در قاهره به چاپ رسیده و ترجمه‌ای ترکی از آن در ۱۹۶۲ م منتشر شده است. هم‌چنین ونسینک ترجمه‌ای انگلیسی از این متن در «عقیده اسلامی» به دست داده است.
وصیة الی تلمیذه القاضی ابی یوسف که پاره‌ای دستورهای اخلاقی را در بر دارد و در کتاب الاشباه و النظائر
ابن نجیم در
دمشق (۱۴۰۳ ق) به چاپ رسیده است.
نسخه‌ای با همین عنوان در فهرست کتابخانه از هریه معرفی شده است که سرآغاز آن با متن مشهور مطابقت ندارد.
وصیة الی ابن حماد، که نسخه‌هایی متعدد از آن در کتابخانه‌های مختلف در قاهره، استانبول، برلین، پتر زبورگ و دیگر جای‌ها یافت می‌شود.
عثمان بن مصطفی در ۱۰۵۹ ق /۱۶۴۹ م، شرحی با عنوان زبدة النصائح بر آن نوشته است که نسخ خطی متعدد دارد.
وصیة الی یوسف بن خالد السمتی. گفته شده که ابوحنیفه این وصیت را به هنگام پایان
تحصیل و بازگشت
یوسف به موطنش
بصره بدو باز گفته است.
رسالة فی الایمان و تکفیر من قال بخلق القرآن، رساله‌ای است کوتاه که نسخه‌ای از آن ضمن مجموعه‌ای ار آثار منسوب به ابوحنیفه در کتابخانه ظاهریه وجود دارد.
مجادلة لاحد الدهریین، عنوان دو نسخه خطی در دارالکتب مصر و کتابخانه عمومی آدانا.
به علاوه آثاری چاپی یا خطی با عناوین القصیدة الکافیه در
مدح پیامبر (ص)، معرفة المذاهب، الضوابط الثلاثه در فقه، رسالة فی الفرائض، دعاء ابی حنیفه، مخاطبة ابی حنیفه مع جعفر بن محمد بن احمد الرضا،
فتاوی ابی حنیفه و محمد بن الحسن الشیبانی و المقصود فی الصرف نیز به ابی حنیفه منسوبند که انتساب آن‌ها به شدت مورد تردید است.
هم‌چنین در انجمن کتاب مقدس هلند، نسخه‌ای به زبان جاوه‌ای (شم ۴۰) نگهداری می‌شود که مطالبی را درباره
تنزیه انبیاء به ابوحنیفه منسوب ساخته است.
۱. کتاب الرهن، در
فقه که
سفیان ثوری آن را
استنساخ کرده بود.
۲. الرد علی القدریه.
۳. رسالة املاها فی نصره قول اهل السنة ان الاستطاعة مع الفعل.
آثار مختلفی در باره ابوحنیفه به رشته تحریر در آمده است.
مجموعه‌ای از آثاری که در باره ابوحنیفه نگاشته شده است،
مسانید ابی حنیفه می‌باشد.
مسند ابی حنیفه، از ابومحمد
عبدالله بن محمد بخاری حارثی (د ۳۴۰ق/۹۵۱م) که نسخه‌های خطی متعددی از آن در کتابخانه‌های قاهره، استانبول، دمشق و برلین نگهداری می‌شود.
این مسند در طی سده‌های متمادی از رایج‌ترین مسانید ابوحنیفه بوده است.
مسند ابی حنیفه، از ابوبکر محمد بن ابراهیم بن علی
ابن مقری (د ۳۸۱ق/۹۹۱م) که نسخه خطی آن در کتابخانه فیض الله در ترکیه یافت می‌شود (برای اطلاع از رواج آن، به این منابع رجوع کنید
).
مسند ابی حنیفه، از ابوعبدالله حسین بن محمد
ابن خسرو بلخی (د ۵۲۰ق/۱۱۲۶م) که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های احمد ثالث در استانبول، دانشگاه ییل و برلین یافت می‌شود.
مسند ابن خسرو در ردیف یکی از رایج‌ترین مسانید ابوحنیفه به شمار می‌رود.
جامع مسانید ابی حنیفه، از ابوالمؤید
محمد بن محمود خوارزمی (د ۶۴۵ق/۱۲۴۷م) که تلفیقی است از ۱۵ مجموعه از مسانید متقدم ابوحنیفه و در ۱۳۳۲ ق در حیدر آباد دکن به چاپ رسیده است (برای تألیفات انجام یافته مربوط به آن، به این منبع رجوع کنید
) (برای طریق روایت، به این منبع رجوع کنید
).
المواهب اللطیفة عن مسند ابی حنیفه، از محمد عابد سندی (د ۱۲۵۷ق/۱۸۴۱م) از متداول‌ترین مسانید متأخر که بارها، از جمله در ۱۳۲۷ق در قاهره به چاپ رسیده است (برای طریق روایت، به این منبع رجوع کنید
).
علاوه بر عناوین یاد شده مسانید متعددی به روایت
ابویوسف،
محمد بن حسن شیبانی،
حسن بن زیاد لؤلؤی و
حماد بن ابی حنیفه از شاگردان ابوحنیفه، و نیز مسانید پرشماری به تألیف محدثانی چون
ابونعیم اصفهانی، ابوعبدالله
ابن منده،
ابن عدی جرجانی و دیگران به صورت نسخ خطی یا به صورت پراکنده در جامع مسانید خوارزمی شناخته شده و گاه از برخی جز نامی بر جای نمانده است.
بر آگاهی‌های داده شده در فهرست‌های مذکور، این اطلاعات را نیز می‌توان افزود: اخبار ابی حنیفه و مسنده، از
ابن عقده در گذشته ۳۳۳ق/۹۴۴م؛
مسند ابی حنیفه، از
ابوالقاسم صفّار:
مسند ابی حنیفه، از
ابن عساکر (د ۵۷۱ق/۱۱۷۵م) و چند مسند متأخرتر.
۱. مناقب ابی حنیفه، از
موفق بن احمد مکی خوارزمی، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م؛
۲. مناقب ابی حنیفه، از
شمس‌الدین ذهبی، قاهره، ۱۳۶۶ق؛
۳. مناقب ابی حنیفه، از محمد بن محمد کردری ابن بزاز، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۱ق؛
۴. تبییض الصحیفة فی مناقب ابی حنیفه، از
جلال‌الدین سیوطی، حیدر آباد دکن، ۱۳۱۷ق؛
۵. الخیرات الحسان فی مناقب ابی حنیفه النعمان، از
ابن حجر هیتمی، قاهره، ۱۳۰۵ق (برای آثار متعدد دیگر در این‌باره، به این منابع رجوع کنید
).
۱. اخبار الامام الصادق (ع) مع ابی حنیفه، از ابوعبدالله محمد بن وهبان دیبلی در گذشته سده ۴ق/۱۰م.
۲. اخبار ابی حنیفه، از ابوالمفضل محمد بن عبدالله شیبانی.
۳. کتاب ابی حنیفه النعمان بن ثابت و اصحابه، از ابوعبدالله محمد بن عمران مرزبانی در گذشته ۳۸۴ق/۹۹۴م.
۴. حج ابی حنیفه، از ابوالعباس جعفر بن محمد مستغفری در گذشته ۴۳۲ق/۱۰۴۱م.
۵. اخبار ابی حنیفه و اصحابه، از ابوعبدالله
حسین بن علی صیمری (د۴۳۶ق/۱۰۴۴م)
بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۶م.
۱. مجالس مع ابی حنیفة و المرجئه، از محمد بن علی صاحب الطاق امامی در مسائل اعتقادی و فقهی.
۲. «کتابی در رد بر ابوحنیفه»، از ابراهیم بن اسماعیل ابن علیّه از
اصحاب حدیث.
مفید این اثر را در
المسائل الصاغانیه مورد استفاده قرار داده است که موارد منقول از آن به فروع فقهی مربوط می‌گردد.
۳. الرد علی ابی حنیفه فی الرأی، از ثمامة بن اشرس
معتزلی در گذشته ۲۱۳ق/ ۸۲۸م.
۴. الرد علی ابی حنیفه، از عبدالله بن ابیر حمیدی (د ۲۱۹ق/۸۳۴م)، از اصحاب حدیث.
۵. کتاب علی ضرار و جهم و ابی حنیفه و حفص فی المخلوق، از ابوالهذیل علاّف معتزلی (د ۲۲۶ق/۸۴۱م)، در مسأله
خلق اعمال.
۶. الرد علی ابی حنیفه، از ابوبکر
ابن ابی شیبه (د ۲۳۵ق/۸۴۹م)، از اصحاب حدیث، در فروع فقهی. این
ردیه در ضمن ج۱۴ از المصنف ابن ابی شیبه
به چاپ رسیده است؛
۷. کتاب فیما خالف فیه ابوحنیفه علیاً و عبدالله، از
محمد بن بصر مروزی (د ۲۹۴ق/۹۰۷م)، از اصحاب حدیث، در فروع فقهی.
۸. علل ما اسند ابوحنیفه، از
ابن حبّان بستی (د ۳۵۴ق/۹۶۵م)، از اصحاب حدیث، در باب علل الحدیث.
۹. الرد علی ابی حنیفه، از قاضی نعمان مغربی
فقیه اسماعیلی (د ۳۶۳ق/۹۷۴م)، در
فقه.
۱۰. الرد علی ابی حنیفه فی الرأی، از ابوالفضل قرطلوسی، فقه خارجی
عراق.
۱۱. المسائل الصاغانیه فی الرد علی ابی حنیفه، از محمد بن محمد بن نعمان مفید، فقیه و
متکلم امامی (د ۴۱۳ق/۱۰۲۲م). احتمالاً این اثر همان ردیه‌ای است که
ابن شهر آشوب به مفید نسبت داده است.
۱۲. نقض ما عمله ابوعبدالله الجرجانی فی ترجیح مذهب ابی حنیفه، از ابو منصور
عبدالقادر بن طاهر بغدادی (د۴۲۹ق/۱۰۳۸م)، فقیه و فرقه‌شناس
شافعی، در فقه.
۱. وهم الطبقة الظلمة ابا حنیفه، از ابومحمد
عبدالله بن محمد بخاری حارثی معروف به استاذ در گذشته ۳۴۰ق/۹۵۱م.
۲. کتاب فی ترجیح مذهب ابی حنیفه، از
ابوعبدالله جرجانی (نک: بخش د ـ نقدنامه‌ها).
۳. الرد علی المشنعین علی ابی حنیفه، یا الابانه، از احمد بن عبدالله بن ابی القاسم بلخی.
۴. فصل علی تقدیم مذهب ابی حنیفه، از محمود بن منصور بن ابی الفضل که نسخه خطی آن در کتابخانه چستربتی به ضمیمه نسخه‌ای از العالم و المتعلم موجود است.
۵. الرد علی ابی بکر الخطیب البغدادی فیما ذکر فی
تاریخه فی ترجمة ابی حنیفه، از ابوالمظفر
عیسی بن ابی بکر حنفی (د۶۲۴ ق/ ۱۲۲۷م)، قاهره، ۱۹۳۲م.
۶. الرد الانتصار لا بی حنیفه امام فقهاء الامصار، یا الفوائد المنیقة فی الذب عن ابی حنیفه، از ابوالوجد محمد بن محمد عمادی کردری در گذشته ۶۴۲ ق/۱۲۴۴م.
۷. الدرر المنیقه فی الرد علی ابن ابی شیبه عن الامام ابی حنیفه، از محمد بن ابی الوفاء قرشی در گذشته ۶۹۶ ق/۱۲۹۷م.
۸. الرد علی الغزالی بما تکلم بحق امامنا ابی حنیفه، از محمد بن محمد کدری
ابن بزاز درگذشته ۸۲۷ ق/۱۴۲۴م.
۱. اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی، از
قاضی ابویوسف (د ۱۸۲ ق/ ۷۹۸م) که بارها به چاپ رسیده است.
۲. التجرید فی الخلاف بین الشافعی و ابی حنیفه، از ابوالحسن
احمد بن محمد قدوری در گذشته ۴۲۸ق/ ۱۰۳۶م.
۳. التقریب فی المسایل الخلافیه بین ابی حنیفه و اصحابه، از
ابوالحسین قدوری، با دو
تحریر، یکی استدلالی و دیگر مجرد از
استدلال.
۴. مختلف بین ابی حنیفه و الشافعی، از ابومحمد عبدالله بن حسین ناصحی درگذشته ۴۴۷ق/۱۰۵۵م.
۵. کتاب فی بیان اختلاف الامام الحنفی و الامام الشافعی، از ابوبکر
احمد بن حسین بیهقی (د ۴۵۸ ق/ ۱۰۶۶م) که نسخه خطی آن در کتابخانه سلیم آغا در ترکیه موجود است.
۶. النکت فی المسائل المختلف فیها بین الامامین الشافعی و ابی حنیفه، از
ابواسحاق شیرازی (ه م).
برای مطالعه بیشتر به این مقالات مراجعه کنید:
ابوحنیفهمکتب اعتقادی ابوحنیفهمکتب فقهی ابوحنیفهساختار فقه ابوحنیفهمکتب حدیثی ابوحنیفهمکتب حنفی اهل سنت
(۲) ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ ق/۱۹۵۳م.
(۳) ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه‌الله، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۹ ق/۱۹۵۹م.
(۵) ابن ابی شیبه، ابوبکر، المصنف، بمبئی، ۱۴۰۳ ق/۱۹۸۳م.
(۱۷) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۹ ق.
(۱۸) ابن خلکان، وفیات.
(۲۲) ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مثالب النواصب، عکس نسخه خطی کتابخانه ناصریه لکهنو، موجود در کتابخانه مرکز.
(۲۳) ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ ق/۱۹۶۱م.
(۲۴) ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، چاپخانه علیمه.
(۲۵) ابن طاووس، علی بن موسی، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ ق.
(۲۶) ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه، به کوشش در نبورگ، شالون، ۱۸۹۴م.
(۲۷) ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الانتقا، من فضائل الثلاثه الائمه الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۳۳) ابن قطلوبغا، قاسم بن عبدالله، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م.
(۳۷) ابن نجیم، زین‌الدین، الاشباه والنظائر، به کوشش محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۶۰۳ ق/۱۹۸۳م.
(۳۸) ابن ندیم، الفهرست.
(۴۲) ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، البصائر و الذخائر، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، مکتبه اطلس.
(۶۴) اسفراینی، طاهر بن محمد، التبصیر فی‌الدین، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۷۴ ق/۱۹۵۵م.
(۶۵) اشعری، ابوالحسن، «الابانه»، الرسائل السبعه فی العقائد، حیدر آباد دکن، ۱۴۰۰ ق/ ۱۹۸۰م.
(۶۶) اشعری، ابوالحسن، اللمع، به کوشش ریچارد جوزف مکارتی، بیروت، ۱۹۵۳م.
(۷۲) بزودی، علی بن محمد، اصول الفقه، در هامش کشف الاسرار (نک: علاءالدین بخاری).
(۷۳) بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرف هوالتاریخ، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بعداد، ۱۹۷۵-۱۹۷۶م.
(۷۴) بصری، عبدالله بن سالم، «الامداد»، ضمن رسائل خمسه اساتید، حیدرآباددکن، ۱۳۲۸ق /۱۹۱۰م.
(۷۶) بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۸۴) ترمسی، محمد محفوظ، کفایه المستفید، به کوشش محمد یاسین فادانی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م.
(۸۹) حاجی خلیفه، کشف.
(۸۹) حکیم سمرقندی، اسماعیل بن محمد، السوادالاعظم، ترجمه کهن فارسی، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۴۸ش.
(۹۱) خطیب بغدادی، احمد بن علی،
تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۹۳) خوارزمی، ابوالمؤید محمد بن محمود، جامع مساتید ابی حنیفه، حیدرآباددکن، ۱۳۳۲ق.
(۹۹) ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنووط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۰۵) سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشانعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
(۱۰۷) سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، قاهره، مطبعه الاستقامه.
(۱۰۸) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، التحبیرفی المعحم الکبیر، به کوشش منیره ناجی سالم، بغداد، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
(۱۲۰) صریفینی، ابراهیم بن محمد،
تاریخ نیسابور (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، به کوشش محمد کاظم محمودی، ضم، ۱۴۰۳ق.
(۱۲۳) صیمری، حسین بن علی، اخبارابی هنیفه واصحابه، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
(۱۳۳) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، نجف، کتابخانه مرتضویه.
(۱۳۳) ظاهریه، خطی: العالم و المتعلم، به کوشش محمد رواس قله جی و عبدالوهاب هندی ندوی، حلب، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲ م.
(۱۴۲) العیون و الحدائق، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۱م.
(۱۴۳) غزالی، محمد بن محمد، المنخولمن تعلیقات الاصول، به کوشش محمد حسن هیتو، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۱۵۳) کتانی، عبدالحی بن عبدالکبیر، فهرس الفهارس والاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م.
(۱۵۴) کتانی، محمد بن جعفر الرساله المستطرفه، استنابول، ۱۹۸۶ م.
(۱۵۹) کورانی، ابراهیم بن حسن، «الامم لا یقاظ الهمم»، ضون رسائل خمسه اسانید، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ ق/ ۱۹۱۰ م.
(۱۶۰) لکنوی، محمد عبدالحی، الفوائد البهیه، قاهره، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م.
(۱۶۱) ماتریدی، محمد بن محمد، التوحید، به کوشش فتح الله خلیف، بیروت، ۱۹۸۶ م.
(۱۶۲) ماتریدی، محمد بن محمد، «عقیده»، ضمن السیف المشهور.
(۱۸۰) ملا علی قاری، شرح الفقه الاکبر، بیروت، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوحنیفه»، شماره۲۱۳۰.
