معرفی موضوعی تفاسیر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

قرآن در بردارنده حقايق بزرگ از عالم غیب براي عالم محسوس و ماده است كه رسيدن به آنها نيازمند تفسیر و تبیین است عميق بودن معاني قرآن، و اقتضاي ساختار قرآن: ایجاز و اشاره به بيان احكام عبادي و عملي ضرورت ایجاب می کند که توسط پیامبر و ائمه و علماي مفسرین به تبع آنها، آيه‌هاي قرآن را تفسير نمايند. و روشهای تفسیری مختلفی برای آن وجود دارد که این نوشتاردر صدد بیان آن می باشد.

---

قرآن شگفت‌ترين کتاب و بزرگترين معجزه تاریخ است كه از آغاز جهان هستي تاكنون بي‌نظير مانده و خواهد ماند.
ضرورت تفسیر قرآن را مي‌توان در چند امر دانست:

۱.۱ - قرآن در بردارنده حقایق عالم غیب

الف) قرآن در بردارنده حقايق بزرگ از عالم غیب براي عالم محسوس و ماده است كه رسيدن به آنها نيازمند تفسیر و تبیین است عميق بودن معاني قرآن، اقتضاء دارد كه پیامبر و معصومین (علیهم‌السّلام) به تفسير آنها بپردازند.

۱.۲ - نزول تدریجی متناسب با واقعه

ب) قرآن كتابي است كه به تدريج و در ساليان دراز نازل شد و در هر مورد، به تناسب نزول آن، نكاتي بيان شده كه با در كنار هم قرار گرفتن همه آنها از نظر موضوع و هدف، پرده از معاني نهايي آن برداشته و درك و عمل به آن روشن خواهد شد كه درك باطن آن نيازمند به تفسير و تأویل است.

۱.۳ - ایجاز و اختصار قرآن

ج) قرآن كتابي است كه به اقتضاي ساختار خود، به ایجاز و اشاره به بيان احکام عبادی و عملي و... پرداخته است لذا ضرورت دارد توسط پيامبر و ائمه و علماي مفسرین به تبع آنها، آيه‌هاي قرآن را تفسير نمايند. و مي‌توان گفت اولين مفسر قرآن، شخص پيامبر اسلام (صلّي‌الله‌عليه‌و‌آله)بوده است.

---

مقصود از روش تفسیری، مستند و يا مستنداتي است كه مفسران در فهم و تفسير آیات قرآن از آن بهره گرفته‌اند كه از آن مي‌توان به منهج تفسیری نيز تعبير کرد. آن مستند يا نقل است كه به تفسير به مأثور يا روایی معروف است. يا عقل است كه به تفسیر اجتهادی معروف است. آنچه در روش تفسير ملاك است گرايش غالب مفسر است نه گرايش محض مفسر.
قبل از هر چيز لازم است اقسام و تعريف آنها ذكر شود.

۲.۱ - روش تفسیر نقلی

الف) روش تفسسير به مأثور (نقلي): آن است كه در تفسير آيه از اثر و نقل استفاده شود خواه آن اثر آيات ديگر قرآن باشد يا كلام معصوم (علیه‌السّلام) يا كلام صحابه و تابعین.

۲.۲ - روش تفسير اجتهادي

ب) تفسير اجتهادي: آن است كه مفسر در تفسير آيه از خرد و عقل بيشتر استفاده كند و با مذاق‌هاي مختلف و گرايش‌هاي متفاوت به قرآن بنگرد. و داراي اقسام ذيل است:
۱. تفسیر ادبی: مفسران با گرايش به مباحث ادبي و نحوي به تفسير اجتهادي قرآن مي‌پردازند.
۲. تفسیر بلاغی و بياني: مفسران با گرايش به جنبه بلاغي عبارات و كلمات قرآن و ساختار و اساليب كلام مانند کنایه، تشیبه، تمثیل و... مي‌پردازد.
۳. تفسیر لغوی: اهتمام غالب مفسران به شناخت و اجتهاد در لغات و ريشه و اشتقاق قرآن است.
۴. تفسیر فقهی: در تفسيرهاي فقهي، همّت و اجتهاد بيشتر مفسران، به شناخت و دريافت احکام فقهی الهي از آيات قرآن است.
۵. تفسیر کلامی: مفسران با سبك و گرايش كلامي براساس مكتب خود به تفسير آيات مي‌پردازند.
۶. تفسیر فلسفی: مفسر با گرايش و مذاق فلسفي به تفسير قرآن مي‌پردازد.
۷. تفسیر عرفانی: مفسر آيات قرآن را به سبك عرفاني و باطن و رمزي و اشاري تفسير مي‌كند.
۸. تفسیر ترتیبی: مفسران به جنبه‌هاي اخلاقي و هدايتي قرآن مي‌پردازند.
۹. تفسیر اجتماعی: مفسر از منظر پديده‌ها و حوادث اجتماعي به آيات مي‌نگرد.
۱۰. تفسیر علمی ـ تجربي: در تفسير‌هاي علمي، برخي سعي بر تطبيق نظريه‌هاي علمي خود بر قرآن هستند و بعضي‌ها به دنبال اشارات علمي قرآن هستند.
۱۱. تفسیر جامع: مفسر در تفسير خود به دو روش روايي و عقلي استناد كند. (سيد محمد علي ايازي، المفسرون حیاتهم و مهجهم،‌ تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ۱۴۱۴ ق/ و محمد هادي معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القثیب، چ ۱، مشهد، دانشگاه علوم اسلامي، ج ۲، ۱۴۱۹ ق/ روش‌های تفسیر قرآن، دكتر سيدرضا مؤدّب، انتشارات اشراق، چ ۱، ۱۳۸۰.)

---

بعد از اين مقدمه به اسامي مفسران و تفسير آنها اعم از شیعه و سنی مي‌پردازيم:
۱. تفسیر فرات کوفی؛ فرات بن ابراهيم كوفي، قرن سوم و چهارم، زبان عربي.
۲. تفسیر عیاشی؛ ابونصر محمد بن مسعود عياشي سلمي سمرقندي (م ۳۲۰ ق) از سوره حمد تا پايان سوره کهف موجود است و نيمي ديگر مفقود شده است و به زبان عربي است.
۳. تفسیر قمی، علي بن ابراهيم قمي (م ۳۲۹ ق) به زبان عربي است، محققان در انتساب اين تفسير به علي بن ابراهيم ترديد دارند.
۴. منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ ملّا فتح الله كاشاني (م ۹۸۸ ق) به زبان فارسي است. از او تفسير «زبدة التفاسیر» و «خلاصة المنهج» منتشر شده است.
۵. الصافی فی تفسیر القرآن، ملّا محسن محمد بن مرتضي ملقّب به فيض كاشاني، (م ۱۰۹۱ ق) به زبان عربي است.
۶. البرهان فی تفسیر القرآن؛ سيد هاشم بن سليمان حسيني بحراني (م ۱۱۰۷ ق) به زبان عربي است.
۷. نور الثقلین؛ عبد علي بن جمعه عروسي حويزي (م ۱۱۱۲ ق) به زبان عربي است.
۸. المعین؛ مولي نور الدين محمد بن مرتضي كاشاني (م ۱۱۱۵ ق) به زبان عربي است و كل آيات را تفسير نموده است.
۹. کنز الدقائق و بحر الغرائب؛ ميرزا محمد مشهدي (م ۱۱۲۵ ق) و به زبان عربي است و كل آيات را تفسير نموده است.
۱۰. الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین؛ سيد عبدالله شبّر كاظمي نجفي (م ۱۲۴۲ ق) به زبان عربي است. مؤلف داراي تفسير كبير معروف به صفوة التفاسير و تفسير صغير معروف به تفسير الوجين، خلاصه‌اي از تفسير كبير مي‌باشد.
۱۱. بحر العرفان و معدن الایمان؛ شيخ محمد صالح برغاني (م ۱۲۷۱ ق) به زبان عربي است. تفسير ديگر او «کنز العرفان فی تفسیر القرآن» و «معدن الانوار» است.
۱۲. مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر؛ سيد علي حائري طهراني (م ۱۳۴۰ ق) به زبان عربي است شامل تمامي آيات قرآن است.
۱۳. نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن و تبیین الفرقان؛ محمد بن عبدالرحيم نهاوندي (م ۱۳۷۰ ق) عربي و فارسي است (مزجي) به تمامي آيات پرداخته است.
۱۴. التبیین فی شرح آیات المواعظ و البراهین؛ شيخ ميرزا ابوتراب شهيدي (م ۱۳۷۵ ق) و به زبان فارسي است.
۱۵. تفسیر اثناعشری؛ حسين بن احمد حسيني شاه عبدالعظيمي (م ۱۳۸۴ ق)، به زبان فارسي است.
۱۶. الجدید فی تفسیر القرآن المجید؛ شيخ محمد حبيب الله سبزواري، (م ۱۴۰۹ ق) و به زبان عربي است.
۱۷. اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ سيد عبدالحسين طيّب، (م ۱۴۱۱ ق) و به زبان فارسي است.
۱۸. احسن الحدیث؛ سيد علي اكبر قرشي، از مفسران معاصر قرن چهاردهم و به زبان فارسي و در بردارنده تمامي آيات است.
۱۹. تفسیر جامع؛ سيد ابراهيم بروجردي؛ از علماي معاصر (قرن چهاردهم) و به زبان عربي است.

---

بعد از ذکر اسامی مفسران و تفسير شيعه، اسامي مفسران و تفسير از اهل تسنن مي‌پردازيم:
۱. تفسیر القرآن؛ عبدالرزاق بن همام صنعاني، (م ۲۱۱ ق) به زبان عربي است و تفسير او در بردانده، تمام سوره‌ها نيست.
۲. تفسير کتاب الله العزیز؛ هود بن محكم هوّاري، (م ۲۸۰ ق) به زبان عربي است و از عالمان خوارج اباضيه مي‌باشد.
۳. تفسیر النسائی؛ ابو عبدالرحمن احمد بن شعيب بن علي النسائي، (م ۳۰۳ ق) و به زبان عربي است و در بردارنده تمامي آيات نيست.
۴. جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ ابوجعفر محمد بن جرير بن يزيد طبري (م ۳۱۰ ق) به زبان عربي است.
۵. تفسیر القرآن العظیم؛ ابو محمد عبدالرحمن بن ابي حاتم رازي (م ۳۲۷ ق) به زبان عربي است. تفسير او دربردارنده بخشي از آيات قرآن است.
۶. بحر العلوم؛ ابوليث نصر بن محمد سمرقندي بلخي، (م ۳۷۵ ق) و به زبان عربي است.
۷. الکشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ احمد بن ابراهيم ثعلبي نيشابوري (م ۴۲۷ ق) و به زبان عربي است. تفسير او به طور كامل موجود نيست.
۸. معالم التنزیل فی تفسیر القرآن؛ حسين بن مسعود بغوي، (م ۵۱۶ ق) و به زبان عربي است.
۹. المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ ابومحمد بن عبدالحق ابن عطيه، (م ۵۴۳ ق) و به زبان عربي است.
۱۰. التسهیل لعلوم التنزیل؛ محمد بن احمد بن محمد بن جزي كلبي، (م ۷۴۱ ق) و به زبان عربي است.
۱۱. لباب التأویل فی معانی التنزیل؛ علي بن محمد شيخي بغدادي خازن، (م ۷۴۱ ق) و به زبان عربي است.
۱۲. تفسیر القرآن العظیم؛ عماد الدين ابوالفداء اسماعيل بن كثير قرشي دمشقي، (م ۷۷۴ ق) و به زبان عربي است.
۱۳. جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ابو زيد عبدالرحمن بن محمد ثعالبي، (م ۸۷۵ ق) و به زبان عربي است.
۱۴. الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور؛ جلال الدين ابوالفضل عبدالرحمن بن ابي بكر سيد حلي، (م ۹۱۱ ق) و به زبان عربي است.
۱۵. فتح البیان فی مقاصد القرآن؛ ابوالطيب سيد محمد بن حسن قنوحي (م ۱۳۰۷ ق) به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات است.

---

در زیر به تفسیر های شیعه و اهل تسنن اشاره می شود.

۵.۱ - تفسیر های ادبی شیعه

تفسيرهاي ادبي شيعه:
۱. التحصیل فی مختصر التفصیل ؛ ابو العباس احمد تميمي اندلسي (م ۴۴۰ ق) در بردارنده كل آيات است و به زبان عربي است.
۲. تفسير جوامع الجامع؛ دين الاسلام ابوعلي فضل بن حسن طبرسي، (م ۵۴۸ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات مي‌باشد و تفسير مجمع البیان و الکافی الثاقی را نيز تدوين كرد.

۵.۲ - تفسيرهاي ادبي اهل سنت

۱. البحر المحیط؛ اثير الدين ابوحيان محمد بن يوسف بن حيان اندلسي غرناملي (م ۷۴۵ ق) داراي مذهب مالكي است و به زبان عربي است.
۲. عنایة القاضی و کفایة الراضی علی تفسیر البیضاوی؛ معروف به حاشية خفاجي؛ احمد بن محمد بن عمر شهاب الدين خفاجي مصري، (م ۱۰۶۹ ق) داراي مذهب حنفی و به زبان عربي است
۳. تفسير القرآن و اعرابه و بیانه؛ شيخ محمد علي حله دره، قرن چهاردهم، (معاصر)، و به زبان عربي است.

۵.۳ - تفسيرهاي بلاغي اهل سنت

۱. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل؛ جار الله محمود بن عمر زمخشري (م ۵۳۸ ق) به زبان عربي و داراي مذهب حنفي است.
۲. ن ظم الدرر فی تناسب الایات و السور؛ برهان الدين ابوالحسن ابراهيم بن عمر بقاعي، معروف به تفسير بقاعي، (م ۸۸۵ ق) مذهب شافعی و به زبان عربي است.
۳. ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم؛ ابوالسعود محمد بن محمد بن مصطفي عمادي، (م ۹۸۲ ق)، به زبان عربي و داراي مذهب حنفي است.

۵.۴ - تفسيرهاي لغوي شيعه

۱. تفسیر غریب القرآن الکریم؛ فخر الدين طريحي، (م ۱۰۸۷ ق) به زبان عربي است.
۲. تفسیر شبّر؛ سيد عبدالله شبّر كاظمي نجفي، (م ۱۲۴۲ ق) به زبان عربي است.
۳. معدن الانوار و مشکاة ‌الاسرار؛ شيخ محمد صالح برغاني حائري، (م ۱۲۷۱ ق) به زبان عربي است و شامل بخشي از آيات قرآن است.

۵.۵ - تفسيرهاي لغوي اهل سنت

۱. تفسیر معانی القرآن؛ ابوزكريا يحيي بن زياد ديلمي، معروف به فراء، (م ۲۰۷ ق) به زبان عربي است.
۲. معانی القرآن؛ علي بن حمزه كسائي، (م ۱۸۹ ق)
۳. معاني القرآن؛ ابواسحاق زجاج، (م ۳۱۱ ق)
۴. معاني القرآن؛ ابوجعفر غاس، (م ۳۳۸ ق)
۵. تفسیر غریب القرآن؛ ابو محمد عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينوري، (م ۲۷۶ ق)
۶. تفسیر مفردات الفاظ قرآن؛ ابوالقاسم حسين بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهاني، (م ۵۰۳ ق) به زبان عربي است.
۷. تفسیر وجوه قرآن؛ ابوالفضل جيش بن ابراهيم تفليسي، (م ۶۰۰ ق) به زبان فارسي است.
۸. تفسیر الوجوه و النظائر فی القرآن؛ ابوعبدالله حسين بن محمد دامغاني، قرن هشتم، به زبان عربي است.
۹. تفسیر مبهمات القرآن؛ ابو عبدالله محمد بن علي بلشي، (م ۷۸۲ ق) به زبان عربي است.
۱۰. تفسیر غریب القرآن؛ سراج الدين ابو حفض عمر بن ابي الحسن، (م ۸۰۴ ق) به زبان عربي است.
۱۱. تفسیر جلالین؛ جلال الدين محلي، (م ۸۶۴ ق) و جلال الدين سيوطي، (م ۹۱۱ ق) جلال الدين محلي تفسير سوره كهف تا پايان قرآن را تأليف كرده و مابقي را سيوطي به اتمام رساند.

۵.۶ - تفسيرهاي فقهي شيعه

۱. تفسیر احکام القرآن؛ قطب الدين ابي الحسين سعيد بن هبة الله راوندي (م ۵۷۳ ق) به زبان عربي است.
۲. کنز العرفان فی فقه القرآن؛ جمال الدين مقداد بن عبدالله سيوري، معروف به فاضل مقداد، (م ۸۲۶ ق) و به زبان عربي است، به شكل موضوعي آیات الاحکام را تفسير كرده است.
۳. تفسیر شاهی؛ سيد امير ابوالفتح حسيني جرجاني شيعي (م ۹۷۶ ق) به زبان فارسي روان و براساس ابواب فقهي نوشته شده است.
۴. زبدة البیان فی احکام القرآن؛ احمد بن محمد اردبيلي (م ۹۹۳ ق) معروف به مقدس اردبيلي است تفسير او براساس ابواب فقهي و به زبان عربي است.
۵. منتهی المرام فی شرح آیات الاحکام؛ محمد بن حسين بن امام قاسم بن محمد، (م ۱۰۶۷ ق) داراي مذهب زیدی و به زبان عربي نوشته است.
۶. مالک الافهام الی آیات الاحکام؛ جواد كاظمي، (م قرن ۱۱ ق) براساس ابواب فقهي و به زبان عربي نوشته شده است.
۷. تحصیل الاطمینان فی مطالب زبدة البیان؛ مير سيد محمد ابراهيم حسيني قزويني، (م ۱۱۴۹ ق) به زبان عربي است.
۸. تفسیر آیات الاحکام؛ سيد محمد حسين طباطبائي يزدي، (م ۱۳۸۶ ق) به زبان عربي است، فقط به آيات الاحكام پرداخته است، و براساس ترتيب قرآن است.

۵.۷ - تفسيرهاي فقهي اهل سنت

۱. تفسیر احکام القرآن؛ محمد بن ادريس شافعي، (م ۲۰۴ ق) به دست ابوبكر احمد بن حسين بيهقي نيشابوري (م ۴۵۸ ق) جمع آوري شده است و به زبان عربي است.
۲. تفسير احكام القرآن؛ ابوبكر احمد بن علي الرازي جصّاص، (م ۳۷۰ ق) مذهب حنفي و به زبان عربي است.
۳. تفسير احكام القرآن؛ عماد الدين ابوالحسن علي بن محمد طبري كياهراسي، (م ۵۰۴ ق) داراي مذهب شافعی و به زبان عربي است.
۴. تفسير احكام القرآن؛ ابوبكر محمد بن عبدالله بن محمد اندلسي، معروف به تفسير ابن عربي، (م ۵۴۳ ق) داراي مذهب مالکی و به زبان عربي نوشته شده است.
۵. الجامع لاحکام القرآن؛ ابوعبدالله محمد بن احمد انصاري قرطبي، (م ۶۷۱ ق) در بر دارند تمامي آيات قرآن و به زبان عربي است.
۶. [[|التفسيرات الاحمديه]]؛ احمد بن ابي سعيد بن عبدالله (م ۱۱۳۰ ق) مذهب حنفي و به زبان عربي است براساس ترتيب آيات قرآن است.
۷. نیل المرام من تفسیر آیات الاحکام؛ ابوالطيب سيد محمد صديق بن حسن خان قنوجي بخاري، (م ۱۳۰۷ ق) به زبان عربي است شامل آيات القرآن به ترتيب قرآن است.
۸. تفسیر آیات الاحکام؛ محمد علي سايس (م ۱۳۹۶ ق) مذهب او شافعي و به زبان عربي است.
۹. روائع البیان فی تفسیر آیات الاحکام؛ محمد علي صابون (م قرن ۱۴ قرن) (معاصر) از عالمان اشعری مذهب و به زبان عربي نوشته است و تفسير آيات الاحكام براساس ترتيب آيات قرآن نوشته است. صاحب تفسير ديگري به نام «صفوة التفاسیر» است.

۵.۸ - تفسيرهاي كلامي اهل سنت

۱. تأویلات القرآن؛ ابومنصور محمد بن محمود ماتريدي، (م ۳۲۳ ق) داراي حنفي مذهب و معتقد به اشعري است، در بردارنده تمامي آيات و به زبان عربي است.
تفسير ديگر او «تأویلات اهل السنة و تفسیر ماتریدی» است.
۲. متشابه القرآن ‌؛ قاضي عبدالجبار همداني (م ۴۱۵ ق) مذهب او شافعی و معتزلی است و تفسير او به زبان عربي است.
۳. تنزیه القرآن عن المطاعن؛ قاضي عبدالجبار همداني، (م ۴۱۵ ق) به زبان عربي است شامل بخشي از آيات قرآن است و تفكر اعتزالي دارد.
۴. مدارک التنزیل و حقائق التأویل؛ عبدالله بن احمد بن محمود نفي از عالمان قرن هفتم و به زبان عربي است. ايشان از متكلمان اشعري مذهب مي‌باشد و به نقد عقايد معتزله مي‌پرداخت.
۵. بیان المعانی ؛ عبدالقادر ملا خويش ال غاري، از عالمان معاصر (قرن چهاردهم) حنفي مذهب و اشعري مرام و در بردارنده تمامي آيات و به زبان عربي است.

۵.۹ - تفسيرهاي كلامي شيعه

۱. حدائق ذات بهجة؛ ابويوسف عبدالسلام قزويني، (م ۴۸۸ ق) معروف به تفسیر قزوینی مي‌باشد. به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات قرآن است.
۲. متشابه القرآن و مختلفه؛ ابن شهر آشوب مازندراني، (م ۵۸۳ ق) تفسير او زبان عربي و به موضوعات آیات متشابه بوده است نه ترتيبي.
۳. بلابل القلاقل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسني؛ از علماي قرن هفتم و به زبان فارسي نوشته است به ترتيب آيات قرآن و در بردارنده آياتي كه با لفظ «قل» شروع مي‌شود.
۴. دقائق التأویل و حقائق التنزیل؛ ابومكارم محمود بن محمد حسني، از عالمان قرن هفتم و تفسير او به زبان فارسي است و به ترتيب آيات قرآن و در بردارنده آياتي كه داراي عبارت‌هاي «يا ايها الذين امنوا»، «ان الذين امنوا»، « الم تر» است.
۵. جلاء الذهان و جلاء الاحزان؛ ابو محاسن حسين بن حسن جرجاني از عالمان قرن هشتم هجري و به زبان فارسي است.
۶. فتح القدیر؛ محمد بن علي بن عبدالله شوكاني، (م ۱۲۵۰ ق) او داراي مذهب شيعي زيدي است و به زبان عربي نوشته است.
۷. لوامع التنزیل و سواطع التأویل ؛ ابوالقاسم رضوي لاهوري؛ (م ۱۳۲۴ ق) و به زبان فارسي است ايشان از قاره هند و كل آيات را تفسير نمودند و داراي ۳۰ مجلد مي‌باشد.
۸. الفرقان؛ شيخ محمد صادق طهراني؛ قرن ۱۴ هجري (معاصر) به زبان عربي است.

۵.۱۰ - تفسيرهاي فلسفي شيعه

۱. تفسیر ابن سینا؛ ابوعلي سينا، از عالمان قرن چهارم است و سوره‌هاي؛ اعلی، اخلاص، فلق، ناس، آيه ۱۱ فصلت، و آیه نور، و ديگر سوره‌ها تفسير كرده است.
۲. تفسیر القرآن الکریم؛ محمد بن ابراهيم صدرالدين شيرازي، معروف به صدر المتألهين (م ۱۰۵۰ ق) و به زبان عربي است و شامل سوره‌هاي؛ فاتحه، واقعه، یس، اعلي، حدید، جمعه است.
۳. تحفة الابرار فی تفسیر القرآن ؛ ملا محمد ملائكه، در قرن ۱۲ و به زبان عربي است. تفسير او شامل تمامي آيات مي‌باشد.
۴. تفسیر رضوان؛ میرزا عبدالوهاب، (م ۱۲۹۴ ق) به زبان عربي و شامل بخشي از آيات و سور قرآن مانند: حمد، توحید، واقعه، يس، اعلي، و حديد است.

۵.۱۱ - تفسيرهاي عرفاني شيعه

۱. تفسیر شاه نعمت الله؛ نعمت الله كرماني (م ۸۳۴ ق) و به زبان عربي است.
۲. غنائم العارفین فی تفسیر القرآن المبین؛ شيخ محمد علي برغاني قزويني (م ۱۲۶۹ ق) و كل آيات را تفسير نموده و به زبان عربي است.
۳. مناظر الانوار و مظاهر الاسرار فی تفسیر کتاب الله الملک الجبار؛ محمد تقي قزويني، (م ۱۲۷۰ ق) به زبان عربي و در بردارنده تمامي آيات قرآن است.
۴. ب یان السعاده فی مقامات العبادة؛ سلطان محمد بن حيدر گنابادي، (م ۱۳۲۷ ق) به زبان عربي و دربردارنده تمامي آيات قرآن است.
۵. الغیب و الشهادة من خلال القرآن؛ محمد علي بازوري، معاصر (قرن ۱۴) و به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است.
۶. اسرار العشق؛ شيخ اسدالله ايزد گشب، (م ۱۳۶۶ ق) تفسير سوره یوسف است.
۷. بحرالاسرار، ميرزا محمد تقي كرماني؛ (م ۱۲۱۵ ق) تفسير سوره حمد است.
۸. تفسیر سوره حمد؛ امام خمینی، معاصر، تفسير سوره حمد است.

۵.۱۲ - تفسيرهاي عرفاني اهل سنت

۱. تفسیر القرآن العظیم؛ سهل بن عبدالله تستري؛ (م ۲۸۳ ق) و در بردارنده بخشي از آيات قرآن است.
۲. لطائف الاشارات؛ ابوالقاسم عبدالكريم بن هوازن قشيري، (م ۴۶۵ ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي است و كل آيات را تفسير نموده است.
۳. کشف الاسرار و عدة الابرار؛ ابوالفضل رشيد الدين ميبدي، قرن ششم هجري، داراي مذهب شافعي و اشعري مذهب و به زبان فارسي و در بردارنده كل قرآن است و معروف به تفسير كشف الاسرار، خواجه عبدالله انصاري نيز مي‌باشد.
۴. رحمة من الرحمن؛ محيي الدين محمد بن علي بن محمد بن عبدالله العربي، معروف به ابن عربي، (م ۶۳۸ ق) و به زبان عربي است، و داراي مذهب مالکی مي‌باشد و شامل بعضي از آيات مي‌باشد.
۵. تبصیر الرحمن و تیسیر المنّان؛ علي بن احمد بن ابراهيم مهايمي، (م ۸۳۵ ق) داراي مذهب حنفي و به زبان عربي است. در بردارنده تمامي آيات به جز سوره حمد است.
۶. الفواتح الالهیه و المفاتیح الغیبیه الموضحة للکلم القرآنیه و الحکم الفرقانیه؛ نعمة الله بن محمود نخجواني، (م ۹۲۰ ق) و به زبان عربي است و در بردارنده كل آيات است.
۷. روح البیان؛ اسماعيل حقي بروسوي، (م ۱۱۲۷ ق) به زبان عربي و داراي مذهب حنفي و در كلام اشعري بوده است. و كل آيات را تفسير نموده است.
۸. الفتوحات الالهیه؛ سليمان بن عمر عجيلي، معروف به جمل، (م ۱۲۰۴ ق) به زبان عربي و داراي مذهب شافعي است.
۹. مراحل لبید ؛ شيخ محمد بن عمر نووي، (م ۱۳۱۶ ق) داراي مذهب شافعي و به زبان عربي و شامل كل آيات است.

۵.۱۳ - تفسيرهاي ترتيبي شيعه

۱. خلاصة البیان فی تفسیر القرآن؛ سيد هاشم حسيني ميردامادي، (م ۱۳۸۰ ق) به زبان فارسي و شامل تمامي آيات قرآن است.
۲. پرتوی از قرآن؛ آيت الله سيد محمود طالقاني، (م ۱۳۹۹ ق) و به زبان فارسي و شامل بخشي از آيات از جمله سوره حمد تا بخشي از سوره نساء و جزء آخر قرآن است.
۳. روان جدید؛ ميرزا محمد ثقفي، (م ۱۴۰۶ ق) و به زبان فارسي و شامل كل آيات است.
۴. من وحی القرآن؛ سيد محمد حسين فضل الله؛ از عالمان معاصر (قرن ۱۴) و به زبان عربي است. و شامل كل آيات است.
۵. تقریب القرآن الی الاذهان؛ سيد محمد حسيني شيرازي، از عالمان معاصر (قرن ۱۴) به زبان عربي و شامل كل آيات است.

۵.۱۴ - تفسيرهاي ترتيبي اهل سنت

۱. المنار؛ شيخ محمد عبده و محمد رشيد رضا از عالمان قرن چهاردهم هجري و داراي مذهب شافعي و اشعري مرام است و تفسير آنها تا پايان سوره يوسف است.
۲. تفسیر المراغی؛ شيخ احمد بن مصطفي مراغي (م ۱۳۷۱ ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است. و مذهب او شافعي و اشعري مرام بوده است.
۳. فی ظلال القرآن؛ سيد قطب، (م ۱۳۸۶ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۴. الاساس فی التفسیر؛ سعيد حوي، (م ۱۴۱۱ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۵. الواضح؛ شيخ محمد محمود مجازي، قرن معاصر (۱۴) به زبان عربي و در بردارنده كل آيات است.

۵.۱۵ - تفسيرهاي اجتماعي شيعه

۱. تفسیر عاملی؛ ابراهيم عاملي، (م ۱۳۴۷ ق) به زبان فارسي و شامل كل سوره‌هاي قرآن است.
۲. الاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ محمد جواد بلاغي نجفي، (م ۱۳۵۲ ق) و به زبان عربي و شامل سوره‌هاي فاتحه، بقره، آل عمران، نساء و بخشي از مائده است.
۳. الکاشف؛ محمد جواد مغنيه، (م ۱۴۰۰ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۴. مخزن العرفان، کنزالعرفان؛ سيده نصرت بنت محمد علي امين، (م ۱۴۰۳ ق) به زبان فارسي و شامل كل آيات است.
۵. منشور جاوید؛ علامه جعفر سبحاني، از عالمان معاصر (۱۴)، و به زبان فارسي و به شكل تفسیر موضوعی نگاشته است.
۶. الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ علي محمد دخيل؛ از عالمان معاصر (۱۴) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۷. من هدی القرآن؛ سيد محمد تقي مدرسي، از عالمان معاصر، به زبان عربي و شامل كل سوره‌هاست.

۵.۱۶ - تفسيرهاي اجتماعي اهل سنت

۱. بدایع التفسیر؛ شمس الدين ابن قيّم، (م ۱۳۵۰) به زبان عربي و شامل بخش زيادي از سوره‌هاي قرآن است و ۱۰۹ سوره قرآن را تفسير نموده است.
۲. التحریر و التنویر؛ محمد طاهر بن عاشورا؛ قرن چهاردهم، به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۳. الحدیث؛ محمد عزه دروزه نابلسي، (م ۱۴۰۰ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۴. التفسیر القرآنی للقرآن؛ عبدالكريم خطيب، از عالمان معاصر، مذهب شافعي، به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۵. المنیر؛ رهبة الزحيلي، از عالمان حنفي و معاصر و به زبان عربي و شامل كل آيات است.

۵.۱۷ - تفسير علمي تجربي اهل سنت

۱. کشف الاسرار النورانیه القرآنیه؛ محمد بن احمد اسكندري، (م ۱۳۰۶ ق) به زبان عربي و شامل بخشي از سوره‌هاي قرآن است.
۲. الجواهر فی تفسیر القرآن؛ شيخ طنطاوي بن جوهر مصري، (م ۱۳۵۸ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۳. التفسیر العلمی للایات الکونیه؛ احمد حنفي، معاصر (۱۴) به زبان عربي و شامل بخشي از آيات قرآن است.
۴. التفسیر الفرید للقرآن المجید؛ محمد عبدالمنعم الجمال، معاصر (۱۴)، به زبان عربي و شامل كل آيات قرآن است.

۵.۱۸ - تفسيرهاي جامع شيعه

۱. التبیان فی تفسیر القرآن؛ محمد بن حسن طوسي، معروف به شيخ طوسي، (م ۴۶۰ ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات است.
۲. مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ فضل بن حسن طبرسي، (م ۵۴۸ ق) به زبان عربي و شامل تمامي آيات قرآن است.
۳. روض الجنان و روح الجنان؛ شيخ ابوالفتوح رازي، قرن ششم، به زبان فارسي و شامل تمامي آيات قرآن است.
۴. حجة التفاسیر؛ سيد عبدالحجة بلاغي، (م ۱۳۹۹ ق) به زبان فارسي شامل تمامي آيات است.
۵. المیزان، علامه سيد محمد حسين طباطبائي، (م ۱۴۰۲ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است.
۶. تفسیر نمونه؛ آية الله ناصر مكارم شيرازي به ياري جمعي از فضلاء، معاصر، و به زبان فارسي و شامل كل آيات است.
۷. البصائر؛ يعسوب الدين رستگار جويباري، معاصر به زبان عربي و شامل كل آيات است.

۵.۱۹ - تفسيرهاي جامع اهل سنت

۱. مفاتیح الغیب؛ ابوعبدالله محمد بن حسين طبرستاني رازي معروف به فخر رازي، (م ۶۰۲ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است. او شافعي مذهب است.
۲. انوار التنزیل و اسرار التأویل؛ ناصر الدين ابوسعيد عبدالله بن عمر، معروف به بيضاوي، (م ۶۹۱ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است. از عالمان شافعي مذهب است.
۳. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی؛ شهاب الدين سيد محمود اكوسي بغدادي (م ۱۲۷۰ ق) به زبان عربي و شامل كل آيات است. از عالمان حنفي مذهب و اشعري مرام است.
۴. صفوة التفاسیر؛ محمد علي بن جميل صابوني، از عالمان معاصر، به زبان عربي و شامل كل آيات است. و داراي مرام اشعري است.

---

آشنایی با تفاسیر (کتاب)؛ تفاسیر اجتهادی؛ تفاسیر اجتماعی (علوم قرآنی)؛ آثار تفسیر تابعین؛ آثار تفسیر عرفانی

---