تفسیر عیاشی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تفسیر عَیّاشی، از تفسیرهای کهن امامی متعلق به عصر
غیبت صغری (۲۶۰ـ۳۲۹)، تألیف ابونصر
محمد بن مسعود عیّاشی می‌باشد.
مؤلف:ابو النضر محمد بن مسعود بن عیاش سمرقندی، معروف به عیاشی (قرن سوم) می باشد.
این تفسیر در اصل دو جلد بوده که دانشمندان و علمای تفسیر از او
روایت می کرده اند; اما متأسفانه در طی قرون و اعصار قسمت دوم این
تفسیر مفقود می شود و لذا کتاب موجود، که در دو مجلد منتشر شده، فقط تا آخر
سوره کهف است. از طرف دیگر، نسخه موجود بدون
اسناد راویان آن می باشد.
عیاشی نخست چند بخش از
علوم قرآن را به عنوان مقدمه برگزیده است. روش او در این مباحث، مانند دیگر تفاسیر مأثور، نقلی است; به این معنا که از خود چیزی بر آن نمی افزاید. اهم این مباحث به این قرار است: فضل
قرآن، ملاک حجیت
روایات مطابق بودن با
قرآن است، محتوای
قرآن و تقسیم بندی آن،
ناسخ و
منسوخ،
ظاهر و
باطن ،
محکم و
متشابه، جایگاه
اهل بیت - علیهم السلام - ، علم اهل بیت - علیهم السلام - به
تأویل قرآن، مذمت
تفسیر به رأی و... .منقولات تفسیری و توضیحی این تفسیر، برخلاف تفسیر فرات بسیار است.
سید هاشم بحرانی در
تفسیر برهان،
مجلسی در
بحارالانوار و
فیض کاشانی در
تفسیر صافی، از این تفسیر بسیار نقل کرده اند.
علامه طباطبایی، صاحب
تفسیر المیزان، مقدمه ای بر این کتاب نگاشته و اهمیت و جایگاه این تفسیر را بیان کرده است. ایشان می نویسند: قسم به جانم! می توانم بگویم که این کتاب بهترین اثری است که در زمان خود تألیف شده است و اطمینان آمیزترین مجموعه ای است که از پیشینیان ما در زمینه کتاب تفسیری مأثور به ارث رسیده است. روش
عیاشی به مانند دیگر کتابهای تفسیری مأثور در قرون نخستین، چنین است که در ذیل هر سوره، فضیلت و اجر و ثواب قرائت آن را بیان کرده و سپس به ترتیب
آیات، روایاتی که به مناسبت آیه ای رسیده، نقل کرده است.
در تفسیر عیّاشی، همچون دیگر آثار
امامیه این دوره، جنبه روایی غالب است؛ با این حال، به دلیل توجه مؤلف به
آیات الاحکام ، ویژگی فقهی این
تفسیر بیش‌تر از دیگر تفاسیر کهن امامیه، همچون تفسیرِ
فرات کوفی و تفسیرِ
علی بن ابراهیم قمی ، است.
عیّاشی نخست در مقدمه‌ام کوتاه به ذکر
احادیثی در فضیلت
قرآن کریم ، ترک روایت احادیث مخالف با
قرآن ، مطالبِ مذکور در قرآن و لزوم مراجعه به
ائمه اطهار علیهم‌السلام برای فهم و تفسیر قرآن، پرداخته است.
سپس آیاتی را تفسیر کرده که در آن‌ها روایاتی از
ائمه علیهم‌السلام در باره اعتقادات و آموزه های
شیعی ــ بویژه در فضائل
اهل بیت علیهم‌السلام و منقصت دشمنان ایشان ــ رسیده است. بیش‌تر این روایات از
امام باقر و
امام صادق علیهماالسلام نقل شده است.
رجال شناسان امامی ، با وجود ستودن عیّاشی، گفته‌اند که وی از افراد ضعیف
روایت می‌کرده است.
در تفسیر عیّاشی، علاوه بر مطالب تفسیری و
فقهی ، به مسائل کلامی نیز پرداخته شده است؛.
عیّاشی روایاتی در باره فرقه های شیعی و دیگر فرق، از جمله
واقفه و
خوارج و
عِجلیّه و
قَدَریه ، آورده است.
متن موجود تفسیر عیّاشی نوشته‌ام مرسل است که در آن اسناد احادیث ذکر نشده است و تفسیر قرآن کریم را از ابتدا تا
سوره کهف در بر دارد، اما بر اساس مطالبی که از این تفسیر در آثار دوره های بعدی آمده، احتمالاً در اصل شامل تمامی قرآن بوده است.
نوشته موجود ظاهراً اندکی پس از وفات مؤلف تدوین یافته است. تدوین کننده، بنا بر گزارش خود وی اسناد را حذف کرده تا در فرصتی مناسب، این متن را نزد کسی که آن را به طریق سماع یا اجازه از مؤلف یا احتمالاً از شاگردان وی به دست آورده، برخواند.
حاکم حَسْکانی در
شواهدالتنزیل از متن مسنَدِ تفسیر استفاده کرده است و گویا متن مسندِ تفسیر تا زمان
ابن طاووس (متوفی ۶۶۴) در دست بوده است.
از مقایسه روایات دالّ بر وقوع تحریف در قرآن کریم در تفسیر عیّاشی با نسخه خطی قِرائات
احمد بن محمد سَیاری ، بر می‌آید که این اثر منبع عیّاشی در نقل روایات بوده است،
حال آن‌که رجال شناسان امامی روایات منقول از سیاری را بسیار ضعیف دانسته و در مسائل فقهی به آن‌ها بی اعتنا بوده اند.
بر اساس مطالب مشابه در تفسیر عیّاشی و
تفسیر علی بن ابراهیم قمی ، احتمالاً این دو اثر منابع مشترکی داشته اند،
از جمله
تفسیر جابر بن یزید جُعْفی (متوفی ۱۲۸) که عیّاشی روایات فراوانی از آن نقل کرده است.
تفسیر ابوالجارود زیاد بن مُنذر نیز از منابع مشترک این دو بوده است، گواینکه بخشهای منقول از تفسیر مذکور در دو اثر همانند نیست و هریک از آنان از بخشهای مختلف آن استفاده کرده اند. نصوص بر جا مانده از تفسیر عیّاشی در شواهدالتنزیل نیز حاکی از آن است که عیّاشی از برخی منابع تفسیری
اهل سنّت استفاده کرده است.
از تفسیر عیّاشی نسخه های خطی و چاپهای مختلفی در دست است، از جمله چاپ
هاشم رسولی محلاتی در ۱۳۴۰ ش.
بنیاد بعثت قم نیز این تفسیر را در ۱۳۷۹ ش/ ۱۴۲۱ در قم چاپ کرده است. در تصحیح این چاپ از تمام نسخه های موجود استفاده نشده، اما در آن ۱۱۶ مورد از نصوص مفقود ــ که در دیگر متون امامی و غیرامامی نقل شده‌اند ــ گردآوری شده است که تفسیر کل قرآن را شامل می‌شود. همچنین در این چاپ اسناد‌ها و طریق روایت عیّاشی به افراد مختلف ذکر شده است.
(۱) ابن طاووس، سعدالسعود، (نجف ۱۳۶۹/۱۹۵۰)، چاپ افست قم.
(۲) محمدحسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، تهران ۱۳۷۴ ش ـ.
(۳) خوئی، معجم رجال الحدیث.
(۴) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۱، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ الویس اسپرنگر، هندوستان ۱۲۷۱/۱۸۵۳، چاپ محمود رامیار، چاپ افست مشهد ۱۳۵۱ ش.
(۶) مرتضی عسکری، القرآن الکریم و روایات المدرستین، تهران ۱۳۷۸ ش.
(۷) محمد بن مسعود عیّاشی، التفسیر، قم ۱۴۲۱.
(۸) علی بن ابراهیم قمی، تفسیرالقمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷، چاپ افست قم.
(۹) مجلسی، بحارالانوار.
(۱۰) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهرب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر عیاشی»، شماره۳۷۱۵. سایت اندیشه قم
