معجم فقه الجواهر (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«معجم فقه الجواهر»، معجمی است که برای تشخیص و
تبیین مطالب کتاب گران سنگ
جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام ، تالیف گردیده و در اختیار پژوهش گران و محققان
فقه اهل بیت علیه‌السّلام قرار گرفته است.
این کتاب، در شش جلد و به
زبان عربی ، توسط جمعی از مؤلفان، زیر نظر
آیة الله سید محمود هاشمی شاهرودی ، در مؤسسه دائرة المعارف فقه الاسلامی به رشته تحریر درآمده است.
جلد اول، مشتمل بر حروف «الف» و «باء» و جلد دوم، حاوی حروف «تاء»، «ثاء»، «جیم»، «حاء»، «خاء» و «دال» و جلد سوم، متضمن حروف «ذال»، «راء»، «زای»، «سین»، «شین» و «صاد» و جلد چهارم، در بر گیرنده حروف «ضاد»، «طاء»، «ظاء»، «عین»، «غین»، «فاء» و «قاف» و جلد پنجم، شامل حروف «قاف»، «کاف»، «لام» و «میم» و جلد ششم، واجد حروف «نون»، «هاء»، «واو» و «یاء» است.
مؤلفین کتاب، برای تیمن و تبرک جستن از ساحت اهل بیت
عصمت و
طهارت علیه‌السّلام ، واژه
ائمه را در ابتدای جلد اول آورده و آن را در دو قسمت، یکی در قسمت اسمای ائمه علیه‌السّلام و
تاریخ ولادت و وفیات و محل
قبر شریفشان و دیگری در قسمت
احکام خاص ائمه علیه‌السّلام ، تبیین کرده‌اند.
صاحب جواهر ، به مناسبت‌های مختلف، از اسم و
نسب و تاریخ ائمه سخن گفته است که ما به عنوان مثال، به چند مورد از آنها اشاره می‌کنیم تا مطلب برای خوانندگان محترم روشن شود: ایشان، در جلد ۲۰، صفحه ۸۹، راجع به نسب امام علی علیه‌السّلام چند جمله‌ای ذکر کرده
که مناسبتش بحثی است که در جلد مذکور، راجع به مسائل حج بیان می‌کرده و استطرادا در ذیل بحث فضیلت
زیارت پیامبر علیه‌السّلام ، از
استحباب زیارت
فاطمه زهرا علیه‌السّلام و ائمه علیه‌السّلام نیز سخن گفته است و در همین جا نسب
امام علی علیه‌السّلام را ذکر فرموده است. وی، در همین قسمت، نسب، مولد و مدفن بقیه ائمه علیه‌السّلام را نیز توضیح داده است.
اما احکام خاص ائمه علیه‌السّلام ، قسمت دوم این بحث است که در بیست و یک بخش تبیین گردیده است. اولین موضوعی که به عنوان
حکم خاص ائمه علیه‌السّلام از دید جواهر نقل شده، حقیقی بودن این نکته است که ائمه علیه‌السّلام اولاد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌باشند. صاحب جواهر، در جلد ۱۶ جواهر، به نقل از
سید مرتضی و عده‌ای دیگر، اولاد
دختر را نیز اولاد حساب کرده، می‌گوید: آنچه از
ابن ادریس در کتاب مواریث نقل شده، ظاهرا این حکم اجماعی نیز می‌باشد.
در باب
وقف و
میراث کتاب خلاف مرحوم
شیخ طوسی نیز بدین
اجماع تصریح شده است. حکم مدعی
امامت و شاک در یکی از ائمه علیه‌السّلام یا منکر ایشان،
حکم دشنام دهنده به ائمه علیه‌السّلام ، زیارت ائمه علیه‌السّلام و گریه کردن بر ائمه علیه‌السّلام و ذکر
مصائب آنها از دیگر احکام اختصاصی این ذوات مقدسه می‌باشد.
صاحب جواهر، به حکم
نماز و اختصاصی که به ائمه علیه‌السّلام دارد، در سه جا اشاره کرده است: اول،
نماز جمعه در
زمان حضور و
غیبت ائمه علیه‌السّلام ؛ دوم،
نماز عیدین در حال حضور و غیبت ایشان و سوم اولویت ائمه علیه‌السّلام برای خواندن
نماز میت .
در احکام
زکات نیز، ائمه علیه‌السّلام ، پنج مورد اختصاصی دارند که بعد از موضوع
صلات ذکر گردیده‌اند.
احکام خمس و
انفال ، مالکیت آنچه به امام علیه‌السّلام داده می‌شود از
سلاح ،
جواهر و
نذورات ، ائمه علیه‌السّلام و احکام
جهاد ، آزاد کردن عبد مکاتب از سهم الرقاب در صورتی که از پرداخت ما بقی مال الکتابة عاجز باشد،
ارث بردن امام از کسی که وارثی ندارد،
اذن امام در ثبوت
ولایت قضا ، لزوم نصب
قاضی توسط امام برای شهرهایی که
قاضی ندارند و... از دیگر احکامی هستند که مختص به امام
معصوم علیه‌السّلام می‌باشند.
آبار، آبق، آجام، آجر، آدر، آدمی، آس، آل بیت، آلة، آمه و... بقیه کلماتی هستند که بعد از ائمه علیه‌السّلام ذکر شده‌اند. مؤلف، می‌گوید:
آبار جمع بئر است که برای مشاهده باید به همان جا مراجعه شود. آجام، به درختان کثیر گفته می‌شود که در جلد ۱۶ جواهر، در ماده انفال بدان اشاره شده است.
آمین، از دیگر کلمات این حرف است که در جلد ۱۰ جواهر در باب صلات در حکم گفتن آمین بعد از
سوره حمد مورد اشاره قرار گرفته است. آنیه هم کلمه بعدی می‌باشد و در دو بخش از آن سخن گفته شده است: بخش اول، تعریف آنیه و بخش دوم، احکام
آنیه . آنیه، به معنی
ظرف می‌باشد که احکامش در سیزده مورد، بررسی شده است؛ از آن جمله، ظروف
طلا و
نقره است که
استعمال آنها در
خوردن و
آشامیدن یا به عبارت دیگر خوردن و آشامیدن در ظروف طلا و نقره، ساختن این ظروف و
خرید و فروش و
اتلاف آنها، نگه داری آنها بدون استعمال، تزیین مجلس بدان‌ها، معامله آنها با هم جنس و غیر هم جنس آنها، نکاتی هستند که در احکام این ظروف مورد بحث واقع شده‌اند.
ظروف طلاکاری یا نقره کاری شده، که مطلب بعدی است و به معنی ظروفی هستند که ذاتشان طلا و نقره نبوده، بلکه لایه‌ای از آب طلا یا آب نقره بدان‌ها داده شده است، ظروف غیر طلا و نقره که از دیگر جواهرات ساخته می‌شوند، ظروف
شراب ، ظروف مشرکین و... دیگر مواردی هستند که در جلدهای مختلف جواهر از جمله جلد ششم و سی و ششم از آنها سخن گفته شده است.
آیه ، کلمه بعدی حرف الف است که پنج محل برای آن در جواهر وجود دارد: اول،
آیات تکوینی که با پیدایش آنها
نماز آیات واجب می‌شود؛ دوم، آیات
سجده دار؛ سوم،
قرائت و
استماع آیات دارای سجده در
نماز؛ چهارم، سجده فرد حائض با
تلاوت آیات سجده دار و پنجم، خواندن
حائض بیش از هفت آیه از
قرآن ، دیگر احکامی هستند که در باره آیه بیان شده‌اند.
بعد از تمام شدن قسمت اول کلمات حرف الف که کلماتی با ابتدای «آ» بودند، نوبت می‌رسد به کلماتی که حرف اولشان «ا» می‌باشد. «اب»، اولین کلمه از این جمله می‌باشد که راجع به
ولایت اب، حقوق اب و سایر احکام مربوط به اب در آن اشاراتی شده است. در قسمت آخر، هفده
حکم شرعی راجع به
پدر ذکر شده است که اولین آنها حکم دادن زکات پدر به
فرزند و بالعکس می‌باشد. حکم دوم، حکم امامت فرزند برای پدر و مادر خود در
نماز است،
ربا بین پدر و فرزند، لزوم
هبه پدر بر فرزند و بالعکس،
وصیت برای پدر، پدر و
محرمات نکاح ، پدر و احکام نسبت، پدر و احکام مولود وی، پدر و
احکام عبد ، ثبوت
شفعه برای پدر بر فرزند و بالعکس،
تبعیت بچه و مجنون از اشرف ابوین و... از دیگر احکام پدر هستند که صاحب جواهر، در مواضع گوناگون کتابش، بدان‌ها اشاره نموده است.
ابراء ،
اذن ،
ارتماس ،
ارث ،
ارتداد ،
ارش ،
ارض ،
احیاء ،
اموات ،
ازاله ،
استبراء ،
استحاضه ،
استحاله ،
استحقاق ،
استدبار ،
استراحه ،
استصحاب ،
استمناع ،
استنجاء ،
اسلام ،
اسراف و... دیگر کلماتی هستند که در حرف الف ذکر شده‌اند و از اهمیت فوق العاده‌ای در فقه برخوردار می‌باشند.
حرف بعدی، حرف «باء» است که در ذیل آن، کلماتی همچون
بارع ، بازی، باشق، باغی، بئر، بحر، بخر، بخور، بدو، بذر،
بذل و...
بیع فضولی ، بیعة، بینة و بینونة توضیح داده شده است.
حرف «تاء»، حرف بعدی است که در ذیل آن، کلماتی چون تابیر، تادیب، تاوه، تالی، تبازخ، تبذیر، تبر، تبرع، تبرک و... تجاوز، تجسیم، تجمل، تجهیز، تحاکم، تحجیر، تخلی، تزکیة، تربت الحسین علیه‌السّلام ، تربیة، ترجمه،
تسبیح ، تسلیم، تعدی، تکفیر، تکفین، تلف، تکلیف، تولیة و تیمم ذکر شده است.
در ذیل حرف «ثاء»، کلماتی همچون ثدی، ثرید،
ثعلب ، ثغوز، ثقب، ثلج، ثمد، ثمر، ثمن و... ثویة، ثیاب و ثیبوبة بررسی شده است. حرف بعدی، حرف «جیم» است که با جائزة شروع شده و به
جوف ختم می‌شود. حرف «حاء»، با حائط، به معنی دیوار، شروع شده و به
حیوان ختم می‌شود. در این حرف، کلمات مهمی چون
حد زنا ،
حد سرقت ،
حیض ،
حیازت و... وجود دارد.
در حرف خاء، اولین کلمه، خاتم است و آخرین کلمه،
خیار مجلس . آخرین حرف جلد دوم کتاب، حرف دال است که با کلمه ی دار، به معنی خانه، شروع می‌شود و با دیوان پایان می‌یابد. جلد سوم، با حرف «ذال» شروع می‌شود و حرف ذال نیز با کلمه ی ذات الاشاجع که در
ذبیحه کاربرد دارد و صاحب جواهر آن را در جلد سی و ششم کتابش، در باب
اطعمه و اشربه ، مورد اشاره قرار داده است، شروع شده و با کلمه
ذوق ، پایان یافته است.
حرف «راء»، با کلمه ی رائحة شروع و با کلمه ی ریش تمام می‌شود. حرف «زای»، با زاج شروع شده و به زینة ختم می‌شود. حرف «سین»، با سابق شروع می‌شود و با سیف پایان می‌یابد. حرف «شین» با کلمه ی شاة به معنی
گوسفند شروع شده و با کلمه
شیعه ختم می‌شود.
حرف «صاد»، به عنوان آخرین حرف جلد سوم، با صائل شروع شده و به صیغه ختم می‌شود. در این حرف، صلاة وجود دارد که بیش از چهل عنوان صلاة در جواهر آمده که از آن جمله، صلاة جعفر، صلاة لیلة الدفن، صلاة احرام، صلاة استخاره، صلاة استسقاء، صلاة اعرابی و... را می‌توان نام برد. این حرف، به خاطر تفصیلش در جلد چهارم نیز ادامه یافته که همین روال در مجلدات و حروفات دیگر نیز موجود می‌باشد که ما بیش از این به جزئیات اشاره نمی‌کنیم و گمان می‌نماییم همین اندازه، خواننده را با روش کار
معجم آشنا می‌سازد.
نرم افزار صاحب جواهر شیخ محمد حسن نجفی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
