• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبداللّه‌ بن‌ مسعود

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


‌
دیگر کاربردها: عبدالله بن مسعود.

ابن مسعود، (د۳۲ یا ۳۳ق/۶۵۳م) از نخستین مسلمانان و مهاجران حبشه، راوی حدیث، قاری و مفسر قرآن کریم، مدفون در بقیع است. او از اصحاب مشهور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌باشد. بر اساس آنچه در منابع آمده، ابن مسعود آیات قرآن را از حافظه بر شاگردان املا می‌نمود و آنان قرائت او را در مصاحفی می‌نوشتند.
[۱] بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، ج۲، ص۵۳۸، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹۷۵م.    
[۲] صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۵-۳۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
[۳] ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة‌الاولیاء، ج۱، ص۱۲۴، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    


فهرست مندرجات

۱ - معرفی اجمالی
۲ - نسب
۳ - زندگی‌نامه
۴ - اسلام آوردن ابن مسعود
۵ - خدمت در منزل پیامبر
۶ - لقب ذوالهجرتین
۷ - پیمان برادری
۸ - شرکت در غزوات
       ۸.۱ - در زمان ابوبکر
       ۸.۲ - در زمان عمر
       ۸.۳ - در زمان عثمان
              ۸.۳.۱ - قطع عطایای بیت‌المال
۹ - ابن مسعود و قرآن
۱۰ - علم قرائت ابن مسعود
۱۱ - قرائات شاذ ابن مسعود
۱۲ - برخورد با جریان سقیفه
۱۳ - شرکت در فتح شام
۱۴ - اعتراض به خلافت عثمان
       ۱۴.۱ - دلیل کینه عثمان
۱۵ - منزل ابن مسعود
۱۶ - دیدگاه شیعیان
۱۷ - دیدگاه اهل سنت
۱۸ - مصحف ابن مسعود
۱۹ - نحوه تعامل با مصحف
       ۱۹.۱ - اظهار نظر در مورد مصحف
۲۰ - تفسیر ابن مسعود
۲۱ - نقل حدیث
       ۲۱.۱ - موضوعات احادیث
       ۲۱.۲ - راویان احادیث ابن مسعود
۲۲ - فقه و آموزش احکام
       ۲۲.۱ - روش فقهی
       ۲۲.۲ - مکاتب فقهی
۲۳ - جایگاه کلامی
       ۲۳.۱ - در آثار امامیه
۲۴ - مادر ابن مسعود
۲۵ - فهرست‌منابع
۲۶ - پانویس
۲۷ - منبع

عبدالله بن مسعود بن غافل بن حبیب
[۴] مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، (م. ۳۴۵ق.)، بیروت، دار صعب، ص۲۵۵.    
[۵] ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، (م. ۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۹۷.    
از تیره بنی مخزوم قریش است.
[۶] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰.    
از آن‌رو که به هذیل بن مدرکه از عرب عدنانی نسب می‌برد، به هذلی مشهور بود.
[۷] ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۲۵۵.    
[۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰.    
کنیه‌اش ابو عبدالرحمن
[۹] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰.    
[۱۰] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۸۰.    
[۱۱] ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۰.    
و ابن‌ ام عبد ثبت گشته؛ زیرا مادرش‌ ام عبد بنت عبدود بن سواء از هذیل بود.
[۱۲] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۸۱.    
بر پایه گزارشی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) کنیه ابوعبدالرحمن را به او داد.
[۱۳] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۸۱.    
به سبب هم‌پیمانی پدرش با بنی‌زهره از تیره‌های قریش، وی را «حلیف بنی زهره» خوانده‌اند.
[۱۴] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰.    
[۱۵] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۰.    
در وصف شمایل وی گفته‌اند: قامتی کوتاه داشت و ساق پاهایش لاغر بود؛ به گونه‌ای که چون به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) بالای درختی رفت، نازکی پاهایش برخی را به خنده انداخت. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرمود: «رجل عبدالله فی المیزان اثقل من احد»؛ «پای عبدالله در قیامت از کوه احد سنگین‌تر است».
[۱۶] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۰.    
[۱۷] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۹--۹۹۰.    
[۱۸] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۴.    
او در رفتارش به پیامبر تشبه می‌ورزید.
[۱۹] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۸.    
برخی وی را نحیف دانسته و در وصفش گفته‌اند: موی سر تا پشت گوش فرومی گذاشت و خضاب نمی‌کرد.
[۲۰] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۳۳.    
نیز لباسش سفید، پاکیزه و خوشبو بود.
[۲۱] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۵.    
[۲۲] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۴.    


در برخی منابع نام نیای او را حبیب و حارث نیز ضبط کرده اند.
[۲۳] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۵۴، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۲۴] ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۳، ص۵۱، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.    
[۲۵] کلبی، هشام، جمهرة النسب، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.    
[۲۶] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ص۲۰۴، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.    

اصل او از بنی هذیل بود، اما چون پدرش در جاهلیت حلیف بنی زهره شده بود، او نیز بعدها به «حلیف بنی زهره» شناخته می‌شد.
[۲۷] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۳۶۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۲۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۶، ص۹۳.    
همچنین وی را به سبب آن‌که مادرش نیز از صحابه بود،
[۲۹] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۳، ص۱۱۲.    
«ابن ام عبد» می‌خواندند.
[۳۰] بخاری محمد، صحیح، ج۵، ص۲۵، بولاق، ۱۳۱۵ق.    
[۳۱] ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۳، ص۷۷، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.    


از زندگی او پیش از اسلام، آگاهی چندانی در دست نیست، ولی گویا شغل چوپانی داشت، چنانکه بعدها ابوجهل او را به همین سبب تحقیر کرد.
[۳۲] واقدی محمد، المغازی، ج۱، ص۸۹-۹۰، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
[۳۳] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۶۳۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
در آغاز دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بر اثر معجزه‌ای که از آن حضرت دید، مسلمان شد.
[۳۴] احمد بن حنبل، مسند، ج۷، ص۴۱۶، قاهره، ۱۳۱۳ق.    
[۳۵] احمد بن حنبل، مسند، ج۶، ص۸۲، قاهره، ۱۳۱۳ق.    
[۳۶] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۷-۹۸۸.    
به همین جهت از وی به عنوان یکی از نخستین اسلام آورندگان نام برده شده و از قول خود او آمده که ششمین مسلمان بوده است.
[۳۷] ابن اسحاق محمد، ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.    
[۳۸] حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۱۳.

او نخستین کسی بود که پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، قرآن را به صدای بلند بر مشرکین خواند و آزار دید.
[۳۹] ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م، ج۱، ص۱۸۶.    
[۴۰] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۱۶۲.    
وی همچنین از نخستین گروه مهاجران به حبشه بود و منابع از دو‌بار هجرت وی به حبشه یاد کرده‌اند.
[۴۱] عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۴۲] ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م، ج۱، ص۱۷۶.    
[۴۳] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۳، ص۱۱۲.    
[۴۴] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۴، ص۹۴.    


در زمان اسلام آوردن ابن مسعود اختلاف است. برخی او را ششمین پذیرنده اسلام دانسته و از این‌رو او را «سادس سته» گفته‌اند.
[۴۵] حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۵۴.    
[۴۶] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۱.    
[۴۷] ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹.    
اما ابن اسحاق و برخی دیگر او را بیست و دومین اسلام آورنده شمرده‌اند.
[۴۸] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۸۲.    
در نحوه اسلام او آمده است که هنگام چراندن گوسفندان، اعجازی از پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) دید و مسلمان شد
[۴۹] احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۶، ص۸۲.    
[۵۰] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۷-۹۸۸.    
[۵۱] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۱.    
و از ایشان خواست که به او دانش بیاموزد. پیامبر فرمود: «انک لغلام معلم»؛ «تو پسری تعلیم یافته‌ای».
[۵۲] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰-۱۵۱.    
[۵۳] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۱.    
[۵۴] ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹.    
با توجه به این گزارش‌ها، اسلام آوردنش پیش از دعوت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در دار ارقم بوده؛ چنان‌که واقدی بدان اشاره دارد.
[۵۵] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۰.    
ابن مسعود نخستین نومسلمانی بود که داوطلبانه سوره الرحمن را با صدای بلند بر مشرکان مکه خواند و به همین سبب قریش او را زیر ضرب و شتم گرفتند؛ ولی از تلاوت دست برنداشت تا خواندن آن آیات را به پایان رسانید.
[۵۶] ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵.    
[۵۷] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۱.    
[۵۸] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۱-۲۸۲.    


او همراه مادرش که اسلام آورده بود، در منزل پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) خدمت می‌کرد و در سفر و حضر همراه ایشان بود و به نگهداری لوازم شخصی او همچون جامه و کفش و فراهم آوردن بسترش اهتمام داشت.
[۵۹] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۲.    
[۶۰] ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹-۲۰۰.    
ازاین‌رو، او را «صاحب النعلین و السواک و الوساد» لقب داده‌اند.
[۶۱] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۷.    
[۶۲] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۸.    
[۶۳] ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۲۰۰.    


ابن مسعود را به سبب هجرت به حبشه و مدینه ذوالهجرتین گفته‌اند.
[۶۴] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۱.    
[۶۵] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۸.    
[۶۶] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۲.    
در هجرت دوم، برادرش عتبه نیز حضور داشت.
[۶۷] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۳۳.
در حبشه در بازاری به خرید و فروش اشتغال داشت.
[۶۸] بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، (م. ۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۹۹.
اما ابن اسحاق از ۱۰ مرد و چهار زن در هجرت اول نام می‌برد که نام او در میانشان نیست.
[۶۹] ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۳۲۲--۳۲۳.
ابن حجر نیز تنها از حضور وی در هجرت دوم سخن گفته است.
[۷۰] ابن حجر، عسقلانی، فتح الباری، (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه، ج۷، ص۱۹۰.    
به نقلی وی در پی شایعه اسلام آوردن مکیان از حبشه بازگشت؛ اما برخلاف دیگران که با استفاده از قانون جوار یا مخفیانه در مکه ماندند،
[۷۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۴۰-۳۴۱.
دیگر بار به حبشه بازگشت.
[۷۲] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۱۲.    


پس از هجرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) به یثرب، به آن شهر رفت و ایشان میان او و معاذ بن جبل
[۷۳] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۱۲.    
[۷۴] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۱۸.    
یا زبیر بن عوام
[۷۵] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۵۰۵، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۷۶] ابن شبه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م، ج۳، ص۱۰۵.
[۷۷] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۷۰.
[۷۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۱۲.    
پیمان برادری برقرار کرد. ابن حجر برادری او را با زبیر در مکه دانسته و پس از هجرت از برادری او با سعد بن معاذ یاد کرده است.
[۷۹] ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹.    
پیامبر جایگاه او و برادرش را در انتهای مسجدالنبی در خطه بنی‌زهره تعیین کرد.
[۸۰] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۱۲.    
[۸۱] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۷.    
وی در مدینه کنار مسجد رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) خانه داشت و با مادر خود پیوسته به خانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) آمد و شد می‌کرد؛ بدان حد که ابوموسی اشعری هنگام ورود به مدینه پنداشت که ابن مسعود و مادرش از اهل بیت هستند.
[۸۲] مسلم بن حجاج، نیشابوری، صحیح مسلم، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م، ج۷، ص۱۴۷.


وی در جنگ بدر شرکت نمود و ابوجهل را به قتل رساند و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در حالی‌که از کشته شدن ابوجهل خشنود بود، شمشیر او را به ابن مسعود بخشید.
[۸۳] واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۸۹-۹۱.    
[۸۴] ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۶۳۵-۶۳۶.    
[۸۵] ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۷۱۰-۷۱۱.    
[۸۶] عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۸۷] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۶۳۵-۶۳۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۸۸] ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۱۰-۷۱۱، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۸۹] واقدی محمد، المغازی، ج۱، ص۸۹-۹۱، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
ابن عباس وی را از معدود یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌داند که در جنگ اُحد از او جدا نشدند
[۹۰] ابن ابی الحدید عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، ج۱۳، ص۲۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق.    
و گفته‌اند که او در بسیاری از غزوات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) شرکت داشته است.
[۹۱] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۳، ص۱۱۳.    
وی بسیار همراه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بود و آن حضرت را خدمت می‌کرد.
[۹۲] ابن شبه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م، ج۳۳، ص۸۹.    


۸.۱ - در زمان ابوبکر

از جزئیات زندگی ابن مسعود، پس از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اطلاع دقیقی در دست نیست. سخنی از او نشان می‌دهد که در جنگ‌های ردّه در زمان ابوبکر شرکت داشته است.
[۹۳] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۹۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
طبری نیز خبری را از سیف بن عمر نقل می‌کند که در جنگ یرموک محافظت غنایم بر عهده وی بوده است.
[۹۴] طبری، محمد بن جریر، طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۰۹۵.


۸.۲ - در زمان عمر

در زمان عمر - بنابر خبری که طبری از سیف نقل می‌کند - در فتح شام شرکت داشت و مدتی در آن‌جا ساکن بود و گویا به قضا و تعلیم قرآن اشتغال داشت.
[۹۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۳۹۲-۲۳۹۳.
همچنین گزارشی در دست است که از حضور او در مداین و تعلیم فقه و قرآن خبر می‌دهد.
[۹۶] یعقوبی، احمد، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۲۹، نجف، ۱۳۵۸ق.

در ۲۱ق، عمر او را که در حمص بود، فراخواند و همراه عمار برای نظارت بر بیت‌المال و قضا به کوفه فرستاد.
[۹۷] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۶۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
[۹۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۶۳۷.
[۹۹] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۶۴۵-۲۶۴۷.
عمر پس از چندی عمار را عزل و مغیرة بن شعبه را به جای او گمارد که بلاذری در روایتی علت خشم عمر بر عمار را، مشاجره او با ابن مسعود می‌داند.
[۱۰۰] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۱۶۸.    
[۱۰۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۶-۴۵.


۸.۳ - در زمان عثمان

پس از قتل عمر، ابن مسعود به مدینه آمد و با عثمان بیعت کرد و آنگاه به کوفه بازگشت و مردم را به بیعت با او فراخواند
[۱۰۲] ابن شبه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م، ج۳، ص۹۵۷.    
[۱۰۳] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۵۰۹.    
و عثمان نیز او را بر منصب خود ابقا کرد و در عراق زمینی به او بخشید.
[۱۰۴] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.

بر اساس روایت طبری از سیف بن عمر، در همین ایام بین ابن مسعود و سعد بن ابی سیف بن عمر وقاص، والی وقت کوفه که حاضر نبود وام خود را به بیت‌المال بپردازد، مشاجره‌ای درگرفت و چون خبر به عثمان رسید، سعد را عزل کرد و بر ابن مسعود خشم گرفت،
[۱۰۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۸۱۱-۲۸۱۳.
اما گزارش‌های دیگری نشان می‌دهد که چنین مشاجره‌ای میان ابن مسعود و ولید بن عقبه که والی کوفه بوده، صورت گرفته است.
[۱۰۶] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۵۱۶ به نقل از ابومخنف.    
[۱۰۷] ابن عبدربه احمد، العقد الفرید، ج۴، ص۳۰۶-۳۰۷، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۱۹۴۰-۱۹۵۳م.

در پی این درگیری ولید شکایت او را نزد عثمان برد و عثمان که از ابن مسعود بر آشفته بود، او را به مدینه بازخواند. از فحوای روایات بر می‌آید که مردم کوفه خواهان مقاومت ابن مسعود در برابر عثمان بوده‌اند، اما او ترجیح داد کوفه را ترک گفته، به مدینه رود.
[۱۰۸] ابن شبه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م، ج۳، ص۱۰۴۹.
[۱۰۹] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، ج۳، ص۹۳۳، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
[۱۱۰] ابن اثیر، علی، اسد الغابة، ج۳، ص۲۶۰، قاهره، ۱۲۸۰ق.
[۱۱۱] ابن حجر، عسقلانی احمد، الاصابة، ج۴، ص۱۳۰، قاهره، ۱۳۲۸ق.
در مدینه عثمان، وی را ناسزا گفت و به قولی دستور داد که او را به زور از مسجد برانند.
[۱۱۲] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۶-۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
[۱۱۳] سیدمرتضی، علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۸۱-۲۸۲ به نقل از واقدی، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

پس از آن ابن مسعود تا ۳ سال در مدینه بود و اجازه نداشت از آن‌جا بیرون رود
[۱۱۴] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
و سرانجام حدود ۲ سال پیش از کشته شدن عثمان در مدینه وفات یافت.
[۱۱۵] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۳۷.
[۱۱۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۸۹۴.
[۱۱۷] ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۹، ص۱۳۴-۱۳۹، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.


۸.۳.۱ - قطع عطایای بیت‌المال

در طول مدتی که ابن مسعود در مدینه بود، عثمان عطای او را از بیت‌المال قطع کرد، اما پس از مرگش وصی او زبیر بن عوام آن را برای بازماندگانش از عثمان ستاند.
[۱۱۸] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۳۷.
[۱۱۹] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۴۶۱، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
یکی از علل ناخشنودی عثمان از ابن مسعود، حضور وی در تدفین و نماز بر پیکر ابوذر در رَبَذه است.
[۱۲۰] سیدمرتضی، علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۸۳، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۱۲۱] ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۲۴، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
[۱۲۲] واقدی، محمد، المغازی، ج۲، ص۱۰۰۲، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
[۱۲۳] خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
[۱۲۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۱، ص۲۸۹۵-۲۸۹۶.

ابن مسعود در همه غزوه‌های رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) حاضر بود.
[۱۲۵] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۲.
[۱۲۶] ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹.    
از گفت‌وگوی وی با ابوسلمه بر سر کشتن ابوجهل گزارشی در دست است
[۱۲۷] واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۹۰.    
که نخست ابوسلمه آن را باور نداشت؛ ولی با توضیح او آن را پذیرفت. ابن عباس وی را از اندک یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) می‌داند که در جنگ احد در کنار پیامبر پایداری کردند.
[۱۲۸] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۶۷.
او در غزوه حدیبیه، اعجاز رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و نیز گم شدن ناقه ایشان را گزارش کرده است.
[۱۲۹] احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص۳۹۱.
گویند: پیامبر به او بشارت بهشت داده است.
[۱۳۰] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۸.    


ابن مسعود در بسیاری از مناسبت‌های نزول قرآن شخصاً حضور داشت. وی به گفته خود افزون بر ۷۰ سوره قرآن را از زبان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرا گرفته بود
[۱۳۱] بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۶، ص۱۸۶، بولاق، ۱۳۱۵ق.    
[۱۳۲] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۹۱۲، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.    
[۱۳۳] نسائی، احمد، سنن نسائی، ج۸، ص۱۳۴، قاهره، ۱۳۴۸ق.    
و از زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به تعلیم قرآن می‌پرداخت.
بر اساس روایتی، ابن مسعود یکی از چهار تنی بوده است که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فراگرفتن قرآن را از آنان توصیه کرده بود.
[۱۳۴] بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۶، ص۱۸۶، بولاق، ۱۳۱۵ق.    
[۱۳۵] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۹۱۳-۱۹۱۴، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.    
[۱۳۶] ترمذی، محمد، سنن ترمذی، ج۶، ص۱۵۳، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.    

در روایات دیگری نیز آمده که قرائت ابن مسعود (ابن ام عبد) با وحی منزل سازگارتر است.
[۱۳۷] ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.    
[۱۳۸] احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۳۰، ص۴۰۰، قاهره، ۱۳۱۳ق.    
[۱۳۹] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۲، ص۲۶۱، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.    

وی مدت‌ها در مدینه و کوفه، پس از وفات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نیز به تعلیم قرآن اشتغال داشت و حتی برخی از صحابه برجسته چون ابن عباس از او قرآن آموخته و در مواردی از قرائت وی پیروی کرده‌اند.
[۱۴۰] ابن ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۵، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.

ابن مسعود در برخی از مناسبت‌های نزول قرآن حضور داشت.
[۱۴۱] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۲.    
وی از زمان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) تعلیم قرآن را آغاز کرد و یکی از چهار تنی بود که ایشان فراگرفتن قرآن را از آنان سفارش کرد.
[۱۴۲] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۸۵.    
البته معنای این سخن ایشان انحصار یادگیری قرآن از این چهار نفر نیست؛ زیرا در روایت‌ها، امام علی (علیه‌السّلام) عالم‌ترین فرد امت به قرآن معرفی شده است.
[۱۴۳] مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، (م. ۴۱۳ق.)، به کوشش آل البیت علیهم السلام، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵.    
[۱۴۴] ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، (م. ۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۳۲۱.    
ابن مسعود از نخستین حافظان و مشهورترین قاریان و مفسران قرآن بودکه قرآن را همان‌گونه که نازل شده بود، تلاوت می‌کرد. وی در علم قرآن و ناسخ و منسوخ سرآمد و در میان صحابه به فضل، عقل و زهد مشهور بود.
[۱۴۵] سید جوادی و دیگران، دائرة المعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۳۶۳.


در کوفه شماری از بزرگان تابعین چون اسود بن یزید، زَرّ ابن حُبیش، عبید بن قیس، ابوعبدالرحمان سلمی، ابوعمرو شیبانی و زید بن وهب از محضر او قرائت آموختند و تا چندی قرائت او در کوفه غالب بود.
[۱۴۶] ابن ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۳-۱۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
[۱۴۷] ابن مجاهد، احمد، السبعة فی القرائات، ج۱، ص۶۶-۶۷، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.
[۱۴۸] ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۴۵۸، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    

بر اساس حکایتی از اعمش (د ۱۴۸ق)، در اوایل سده ۲ق در کوفه مصحف عثمانی در عرض قرائت ابن مسعود چندان تداول نداشته است، در حالی‌که در طول نیم سده به تدریج جای قرائت ابن مسعود را گرفته، تا آن‌جا که در اواسط سده ۲ق تنها عده‌اندکی قرائت مزبور را در ثبت خود داشتند.
[۱۴۹] ابن مجاهد، احمد، السبعة فی القرائات، ج۱، ص۶۷، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.

از آن پس در کوفه قرائت‌هایی به وجود آمد که مصحف عثمانی کوفه مبنای آن‌ها بود و در خواندن آن، قرائت ابن مسعود به کار می‌آمد. در واقع قرائات رسمی کوفه، یعنی « عاصم، حمزه، کسایی و خلف» از قاریان عشر، کمابیش در قرائت ابن مسعود ریشه دارند.
[۱۵۰] ابوعمرودانی، عثمان، التیسیر، به کوشش اوتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
[۱۵۱] ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۴۵۹، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.


افزون بر تأثیر ابن مسعود در قرائات معتبر کوفه، پاره‌ای قرائات شاذ منسوب به وی در منابع دیده می‌شود. از جمله ابن ابی داوود سجستانی، به ویژه با تکیه بر روایت اعمش، بخش قابل توجهی از قرائات خاص وی را گرد آورده و آن را «مصحف ابن مسعود» نامیده است.
[۱۵۲] ابن ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۴-۷۳، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.

همچنین ابن خالویه بسیاری از شذوذ وی را در مختصر فی شواذ القرآن ذکر نموده است.
[۱۵۳] ابن خالویه، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۲۱۱ فهرست، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
جز این موارد، به طور پراکنده قرائات شاذ ابن مسعود را در بسیاری از کتب تألیف شده در موضوعات متنوع، می توان یافت.
[۱۵۴] ابوداوود، سلیمان، سنن، ج۴، ص۳۸، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.    
[۱۵۵] ترمذی، محمد، سنن ترمذی، ج۵، ص۱۹۱، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.    
[۱۵۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تفسیر، ج۷، ص۲۰.
[۱۵۷] فراء، یحیی، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.    
[۱۵۸] سیاری، احمد، القراءات، ج۱، ص۱۱، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
[۱۵۹] سیاری، احمد، القراءات، ج۱، ص۲۰، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
[۱۶۰] ابن مهران، احمد، المبسوط، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.    

گفتنی است که برخی مکاتب فقهی یا کلامی برای تأیید مواضع خود گاهی به اینگونه قرائات ابن مسعود استناد کرده‌اند. به عنوان نمونه حنفیان در تأیید نظر خود درباره «تتابع ایام روزه در کفاره یمین» به قرائت وی در آیه ۸۹ از سوره مائده تمسک جسته‌اند.
[۱۶۱] جصّاص، احمد، احکام القرآن، ج۴، ص۱۲۱، به کوشش محمد صادق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۱۶۲] مرغینانی، علی، الهدایه «همراه فتح القدیر»، ج۴، ص۳۶۶، قاهره، ۱۳۱۹ق.

همچنین اینگونه قرائات گاهی مورد استناد امامیه و گروه‌های نزدیک به ایشان در بیان فضائل اهل بیت (علیهم‌السلام) قرار گرفته است.
[۱۶۳] فرات، کوفی، تفسیر فرات کوفی، ج۱، ص۱۰۹، نجف، ۱۳۵۴ق.
[۱۶۴] جلودی، عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، ج۱، حدیث شماره ۱۰، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
[۱۶۵] ابن بابویه، محمد، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۸۱، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
[۱۶۶] استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۱، ص۳۹۵، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.    


ƒ ابن مسعود پس از رحلت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) : درباره رویکرد او در برابر سقیفه، گزارش‌ها متفاوتند. شیخ صدوق او را از ۱۲ نفری دانسته که خلافت ابوبکر را نپذیرفتند.
[۱۶۷] ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۱.    
نیز حضرت علی (علیه‌السّلام) به سبب حضور در نماز بر جنازه حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) او را ستایش کرد.
[۱۶۸] ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۱.
در دوره خلفا به همکاری با آنان روی آورد و در نبردهای شرکت جست.
[۱۶۹] بلاذری احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م، ص۹۹-۱۰۰.    
به نقل سیف بن عمر، او محافظت از غنایم یرموک را بر عهده داشت.
[۱۷۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۳۹۷.    


ابن مسعود در زمان عمر در فتح شام و حمص شرکت داشت. همو خبر فتح حمص و خمس غنایم را از سوی ابوعبیده به مدینه آورد.
[۱۷۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۶۰۱.    
در سال ۲۱ق. همراه عمار که از جانب خلیفه دوم به حکمرانی کوفه منصوب شده بود، برای نظارت بر بیت‌المال و قضاوت به کوفه فرستاده شد
[۱۷۲] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۴.    
[۱۷۳] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۹۲.    
و مدتی نیز در مداین به تعلیم فقه و قرآن پرداخت.
[۱۷۴] یعقوبی احمد، تاریخ یعقوبی، نجف، ۱۳۵۸ق، ج۲، ص۱۵۱.    
گویند: مقرری سالانه او ۶۰۰۰ درهم بود و سپس به ۱۵۰۰۰ درهم افزایش یافت.
[۱۷۵] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۶۰.    
برخی مشاجره میان عمار و او را سبب عزل عمار از حکمرانی کوفه دانسته‌اند.
[۱۷۶] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۱۹۱.


پس از خلافت عثمان، زمینی با دو نهر در عراق به او واگذار شد.
[۱۷۷] بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م، ص۲۶۸.    
هنگامی که عثمان سعد بن ابی وقاص را از حکمرانی کوفه عزل کرد و به جای او ولید بن عقبه را برگزید که در قرآن فاسق نامیده شده و خدا به پیامبر فرمان داد به او اعتماد نکند، ابن مسعود که به فرمان عثمان کلید بیت‌المال را به ولید سپرد، به حکمرانی وی اعتراض کرد. ولید به عثمان نوشت که ابن مسعود مردم را بر ضد او تحریک می‌کند.
[۱۷۸] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۵-۱۴۷.
[۱۷۹] تاریخ طبری، ج۴، ص۲۷۶.
در پی این درگیری و شکایت، عثمان، ابن مسعود را به مدینه فراخواند.
[۱۸۰] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۷.
هنگامی که وی به مسجد پیامبر رسید، عثمان بر منبر بود. عثمان با دیدن عبدالله، او را به حشره‌ای کثیف تشبیه کرد و پس از اهانت به او دستور داد از مسجد پیامبر بیرونش افکنند. غلام عثمان یا عبدالله بن زمعه این فرمان را با خشونت بسیار اجرا کرد؛ به گونه‌ای که دنده‌های ابن مسعود شکست. امام علی (علیه‌السّلام) و عایشه به این رفتار عثمان اعتراض کردند.
[۱۸۱] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۷--۱۴۸.
ابن مسعود درخواست کرد تا برای جهاد با کافران به شام برود؛ اما عثمان به توصیه مروان اجازه نداد او از مدینه بیرون رود؛ با این استدلال که وی هر جا رود، مردم را ضد عثمان تحریک خواهد کرد؛ چنان‌که در کوفه همین کار را انجام داده بود.
[۱۸۲] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۷-۱۴۸.
به دستور عثمان، مقرری او از بیت‌المال دو سال قطع شد.
[۱۸۳] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۷.    
اختلاف او با عثمان عوامل دیگر نیز داشت؛ از جمله آن که وی دستور عثمان را در انحصاری شمردن مصحف زید بن ثابت، نپذیرفت؛ زیرا او مصحف و قرائت خود را صحیح‌تر از زید می‌دانست و می‌گفت: آن‌گاه که زید با کودکان مکه بازی می‌کرد، من۷۰ سوره قرآن را از زبان پیغمبر حفظ کرده بودم.
[۱۸۴] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۱.    
[۱۸۵] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۹۳.    


۱۴.۱ - دلیل کینه عثمان

ابن مسعود همراه گروهی بر جنازه ابوذر در ربذه که عثمان او را به آن‌جا تبعید کرده بود، حاضر شد و پس از غسل و کفن وی، بر او نماز گزارد.
[۱۸۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۳۰۹.    
[۱۸۷] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۴، ص۱۶۵۵.    
نیز میان او و سعد بن ابی وقاص، حکمران وقت کوفه، که وام خود را به بیت‌المال نمی‌پرداخت، بگومگویی رخ داد. چون این خبر به عثمان رسید، سعد را عزل کرد و بر ابن مسعود نیز خشم گرفت.
[۱۸۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۲۷۱.    
وی هنگام مرگ عثمان خشمگین بود و در عیادت عثمان از خود، از خدا خواست تا حقش را از وی بازستاند.
[۱۸۹] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۷--۱۴۸.
[۱۹۰] احمد بن یعقوب، تاریخ الیعقوبی، (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۷۰.    
از این رو، به عمار وصیت کرد مخفیانه به خاک سپرده شود تا عثمان بر او نماز نگزارد. عمار به سفارش او عمل کرد و بر وی- نماز گزارد.
[۱۹۱] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۰۴.    
جفای عثمان بر او را سبب کینه‌ورزی قبیله‌اش هذیل و بنی‌زهره با عثمان دانسته‌اند.
[۱۹۲] ابن اعثم الکوفی، الفتوح، (م. ۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۱۲.
[۱۹۳] مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، (م. ۳۵۵ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م، ج۵، ص۲۰۵.
بر پایه برخی گزارش‌ها، زبیر بر او نماز گزارد و وصی وی زبیر و فرزندش عبدالله بودند که سرپرستی خانواده و ازدواج دخترانش را عهده دار شدند.
[۱۹۴] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۵.    
[۱۹۵] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۹۴.    
گفته‌اند شصت و اندی سال زیست و به سال ۳۲ یا ۳۳ق. درگذشت.
[۱۹۶] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۶.    
[۱۹۷] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۶.
[۱۹۸] ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۲۰۰.    


خانه ابن مسعود در جهت شمالی مسجد پیامبر در همسایگی خانه ابوالغیث بن مغیره، نواده عبدالرحمن بن عوف، قرار داشت و دار القراء خوانده می‌شد.
[۱۹۹] احمد زکی یمانی، موسوعة مکة المکرمه، الفرقان، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۴۴۴.
بخشی از این خانه در روزگار عبدالملک بن مروان (حک: ۶۰-۸۵ق.) و بخشی دیگر در دوران ولید بن عبدالملک (حک: ۸۵-۹۵ق.) به دست حاکم مدینه، عمر بن عبدالعزیز، ویران و به مسجد پیامبر افزوده شد. در سال ۱۶۱ق. مهدی عباسی به جعفر بن سلیمان دستور داد مسجد را وسعت بخشد. بدین سان، مسجد به سوی شمال گسترش یافت و خانه ابن مسعود کاملا در محدوده مسجد جای گرفت.
[۲۰۰] المنقری، نصر بن مزاحم، وفاء الوفاء، ج۲، ص۹۲-۱۰۷.    
اکنون جای دقیق این خانه مشخص نیست.
[۲۰۱] احمد زکی یمانی، موسوعة مکة المکرمه، الفرقان، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۴۴۴.
او در کوفه نیز کنار مسجد خانه‌ای داشت.
[۲۰۲] بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۶.    


دانشوران شیعه درباره وی اتفاق نظر ندارند. برخی در شیعه بودن او تردید کرده‌اند، با استناد به ادله‌ای از جمله روایت منقول از فضل بن شاذان در مورد «مخلط» (راوی‌ای که صحیح و ناصحیح را نقل می‌کند) بودن ابن مسعود
[۲۰۳] طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش میرداماد و رجائی، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۷۸--۱۷۹.    
و نیز فتاوای فقهی وی و تخطئه‌اش در برخی روایت‌ها و ترجیح قرائت ابی بن کعب بر قرائت او از جانب امام صادق (علیه‌السّلام).
[۲۰۴] کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۶۳۴.    
[۲۰۵] خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، (م. ۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج۱۱، ص۳۴۵.    

اینان روایت‌های صدوق را ضعیف دانسته‌اند که ابن مسعود را از ۱۲ مخالف ابوبکر شمرده و به نقل او از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) روایتی در معرفی امامان دوازده‌گانه جانشین ایشان آورده است. نیز اینان برآنند که فرض محبت‌ورزی وی با اهل بیت، با مخلط بودنش منافات ندارد.
[۲۰۶] ابن بابویه محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۱.    
[۲۰۷] ابن بابویه محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۷.    
[۲۰۸] خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، (م. ۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج۱۱، ص۳۴۵--۳۴۶.    
گروهی دیگر با استناد به برخی منابع، وی را توثیق کرده‌اند؛ زیرا ابن قولویه در کامل الزیارات از او نقل کرده است.
[۲۰۹] ابن قولویه، قمی، کامل الزیارات، (م. ۳۶۸ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق، ص۱۱۴.
[۲۱۰] خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، (م. ۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج۱۱، ص۳۴۴--۳۴۵.    
به هر روی، در آثار امامیه از ابن مسعود همواره به عنوان یکی از بزرگان صحابه به احترام یاد و به روایت‌های او به ویژه احادیثش در تایید فضیلت‌های اهل بیت: توجه شده است.
[۲۱۱] ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۱۷۳.    
[۲۱۲] ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۴.    
[۲۱۳] ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۷-۴۶۹.    


نزد اهل سنت ابن مسعود به عنوان یکی از بزرگان صحابه شناخته شده و در آثار محدثان بزرگ ایشان می‌توان ذیل عنوان «فضائل عبدالله بن مسعود» روایات زیادی را در مدح او ملاحظه کرد.
[۲۱۴] بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۲، ص۳۰۷، بولاق، ۱۳۱۵ق.
[۲۱۵] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۹۱۰-۱۹۱۴، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.    
[۲۱۶] ترمذی، محمد، سنن ترمذی، ج۵۴، ص۶۷۲-۶۷۴، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.    
[۲۱۷] ابن ماجه محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.    
[۲۱۸] حاکم نیشابوری محمد، حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۱۲-۳۲۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.

اهل سنت بر فضل و جلالت قدر او اتفاق نظر دارند و او را از عشره مبشره می‌دانند.
[۲۱۹] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۸.    
[۲۲۰] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۴.    

حتی در یک متن غیر مشهور از حدیث «عشرة مبشّره» ابن مسعود در زمره آن ۱۰ تن شمرده شده است،
[۲۲۱] حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۱۶-۳۱۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
ولی این متن نزد محدثان جدی تلقی نشده است.
وفات او اگرچه پیش از درگیری‌ها و جریان‌های سیاسی اواخر خلافت عثمان بود، با این همه برخی از موارد مخالفت او با عثمان در اوایل خلافت وی، این زمینه را فراهم آورد تا آن دسته از مکاتب فکری که برخلاف اهل سنت صحابه را قابل نقد می‌دانند، نسبت به شخصیت ابن مسعود اظهار نظرهای متفاوتی نمایند.
[۲۲۲] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۸۳، از مخالفت وی با عثمان جز مورد مصاحف، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.


بر اساس آنچه در منابع آمده، ابن مسعود آیات قرآن را از حافظه بر شاگردان املا می‌نمود و آنان قرائت او را در مصاحفی می‌نوشتند.
[۲۲۳] فسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، ج۲، ص۵۳۸، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹۷۵م.    
[۲۲۴] صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۵-۳۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
[۲۲۵] ابونعیم اصفهانی احمد، حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۲۴، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    

در جریان گردآوری قرآن و فراهم آوردن مصحف رسمی توسط عثمان و به مباشرت زیدبن ثابت، در روایات سخن از نسخه‌ای با عنوان «مصحف ابن مسعود» به میان آمده که مورد توجه قرار نگرفته و عثمان او را امر کرده مصحف خود را تحویل نماید تا به همراه دیگر مصاحف از بین برده شود. به گفته روایات، ابن مسعود به این امر تن در نداد و به همین سبب به امر عثمان مضروب شد.
[۲۲۶] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۲، ص۱۰۵، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
[۲۲۷] ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۳-۱۸، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.

اما بنا به برخی روایات ابن مسعود از این موضع خود عدول و مصحف عثمانی را تأیید کرد.
[۲۲۸] ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۸، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
[۲۲۹] صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۵، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
[۲۳۰] ابن اثیر، علی، الکامل، ج۳، ص۱۱۲.    
از آن پس، گه گاه نسخه‌ای از « مصحف عبدالله بن مسعود » دیده شده است.

در ربع چهارم سده اول قمری، حجاج بن یوسف ثقفی والی عراق، نسخه ای را که در برابر مصحف رسمی رواج یافته بود، دفن کرد.
[۲۳۱] ابن خالویه، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
همچنین در همین حدود محمد بن کعب قرظی نسخه ای را دیده که تفاوت قابل ملاحظه ای با مصحف عثمان نداشته است.
[۲۳۲] صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۷، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
در سده ۲ق هنوز مصحف ابن مسعود در عراق رواج داشته است. ابن ندیم (د ۳۸۰ق) نسخه‌ای از این مصحف را رؤیت کرده که در اواسط سده مزبور کتابت شده بوده است.
[۲۳۳] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.
همچنین عمار بن رزیق کوفی نسخه‌ای از آن را دیده
[۲۳۴] جلودی، عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، ج۱، حدیث شم ۴۵، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
و در اواخر سده مزبور فراء نحوی نامدار کوفه از نسخه‌ای از آن نقل کرده است.
[۲۳۵] ابن خالویه، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۱۵۵، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
[۲۳۶] فراء، یحیی، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.
به علاوه مصحف ابن مسعود در این قرن موضوع بحث کلامی برای ضرار بن عمرو معتزلی و فرقه اباضی عمریه قرار گرفته است.
در سده ۳ق فضل بن شاذان رازی مصحف منسوب به ابن مسعود را دیده و ترتیب سوره‌ها را در آن وصف کرده است.
[۲۳۷] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۴۳.    
[۲۳۸] سیوطی، محمد، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۳-۲۲۴ به نقل از المصاحف ابن اشته، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
در سده بعد نیز به گفته ابن ندیم
[۲۳۹] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.    
مصاحف زیادی به نام ابن مسعود متداول بوده که اختلافات بسیاری با یکدیگر داشته اند. ابن خالویه نحوی (د ۳۷۰ق) نیز جابه‌جا به نقل از مصحف ابن مسعود پرداخته است.
در ۳۹۸ق برخی از شیعیان بغداد نسخه‌ای را به نام « مصحف ابن مسعود » مطرح کردند که با مصاحف رسمی اختلاف بارزی داشت و به فتوای ابوحامد اسفراینی آتش زده شد.
[۲۴۰] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۶۵، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.    
البته در حدود ۴۲۵ق، چنانکه از گفتار صاحب «المبانی» بر می‌آید، هنوز نسخه‌هایی از مصحف ابن مسعود در مناطق مختلف یافت می‌شده است.
[۲۴۱] صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.

به روایت قرطبی به دنبال انقراض خلافت فاطمی مصر (۵۶۷ ق) در خزاین آنان نسخه‌ای از مصحف ابن مسعود به دست آمد که به دستور قاضی صدرالدین سوخته شد.
[۲۴۲] ارنؤوط شعیب و حسین اسد، حاشیه بر سیراعلام النبلاء ذهبی، ج۱، ص۴۷۳-۴۷۴، بیروت، ۱۴۰۵ق.


۱۹.۱ - اظهار نظر در مورد مصحف

به هر روی با اختلافات چشمگیری که میان گزارش‌های رسیده درباره نسخ مصحف ابن مسعود دیده می‌شود، باید از اظهار نظر در مورد تفاوت‌های مصحف واقعی ابن مسعود با مصاحف رسمی خودداری ورزید. البته درباره مصاحف منسوب به وی باید گفت که در ترتیب سور، رسم‌الخط پاره‌ای کلمات و افزودن برخی عبارات، با مصاحف رسمی اختلاف‌هایی داشته است.
در واقع در طول تاریخ «مصحف ابن مسعود» به عنوان یک کتاب کمیاب و جالب، گاه با انگیزه‌های مذهبی و گاه شاید با انگیزه‌های سود‌جویانه مادی مطرح شده است، چنانکه بر اساس روایتی در «المبانی»
[۲۴۳] صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۷-۴۸، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
برخی از شیادان نسخه‌هایی بی‌اساس را با نام مصحف ابن مسعود بر ساخته، آن را نزد امرا می‌بردند و وانمود می‌کردند که خزانه کتب امیر نباید از چنین مصحفی خالی باشد.
در ۲ سده اخیر نیز مستشرقانی که تاریخ قرآن را مورد مطالعه قرار داده‌اند، همواره این مصحف را به عنوان یک موضوع جالب و گاه سؤال‌انگیز تلقی کرده‌اند، از جمله گُلدسیهر با تکیه بر اعتبار بیش‌تر ابن مسعود نسبت به زید بن ثابت و همکاران او، مصحف عثمانی را عملاً کم ارزشتر از مصحف ابن مسعود دانسته است،
[۲۴۴] گلدسیهر، دستورالعمل تفسیر اسلامی از قرآن، ج۱، ص۱۱-۸، لیدن، ۱۹۷۰.
اما برخی دیگر چون نولدِ که به گونه ای تحلیلی جایگاه این مصحف را در مقایسه با دیگر مصاحف مورد مطالعه قرار داده‌اند
[۲۴۵] نولدِکه، تاریخچه قرآن، ج۲، ص۳۹-۴۰، لایپزیک ۱۹۱۹.
[۲۴۶] نولدِکه، تاریخچه قرآن، ج۲، ص۱۱۳-۱۱۹، لایپزیک ۱۹۱۹.


او در روزگار خود فردی آگاه به مفاهیم قرآن و اسباب نزول آیات شناخته می‌شده است
[۲۴۷] مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۹۱۳، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.    
[۲۴۸] ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
و در دوره‌های بعد نظرات تفسیری او مورد توجه مفسرانی از مذاهب گوناگون قرار گرفت.
[۲۴۹] طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۷، ص۲۰.
[۲۵۰] طوسی، محمد، التبیان، ج۱، ص۵۸، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
[۲۵۱] زمخشری، محمود، الکشاف، ج۱، ص۳۸، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.    
گفته شده سُدّی در تفسیر خود غالباً روایات ابن مسعود و ابن عباس را نقل کرده است.
[۲۵۲] ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر، ج۱، ص۴، بولاق، ۱۳۰۰ق.    

ابن مسعود در روزگار خود فردی آگاه به مفاهیم قرآن و اسباب نزول آیات شناخته می‌شد.
[۲۵۳] مسلم بن حجاج، نیشابوری، صحیح مسلم، (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر، ج۷، ص۱۴۷--۱۴۹.
او بخشی از تفسیر قرآن را از حضرت علی (علیه‌السّلام) فراگرفت
[۲۵۴] ابن طاووس، سعد السعود، (م. ۶۶۴ق.)، قم، الرضی، ۱۳۶۳ش، ص۲۸۵.    
[۲۵۵] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۱۰۵.    
و در دوره‌های بعد، آرای او را مفسران مذاهب گوناگون برگرفته‌اند. سدی در تفسیر خود غالبا روایت‌های او را نقل کرده است.
[۲۵۶] ابن کثیر، دمشقی، البدایة و النهایه، (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۰.    
[۲۵۷] ابن کثیر، دمشقی، البدایة و النهایه، (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۸.    
[۲۵۸] ابن کثیر، دمشقی، البدایة و النهایه، (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۵۹.    
[۲۵۹] ابن کثیر، دمشقی، البدایة و النهایه، (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴.    
ابن مسعود با تربیت شاگردانی چون علقمة بن قیس نخعی‌، اسود بن یزید نخعی‌، مسروق بن اجدع‌، و عبیدة بن عمرو سلمانی‌، مکتب تفسیری کوفه را پایه‌گذاری کرد
[۲۶۰] ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۱، ص۵۸.    
[۲۶۱] ذهبی، محمد، التفسیر و المفسرون، قاهره، دار الکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق، ج۱، ص۸۹.    
[۲۶۲] عبدالله بن مسعود، تفسیر عبدالله بن مسعود، ص۲۸۵-۲۹۸.
که پس از مکتب تفسیری مکه مهم‌ترین مکتب به شمار می‌آمد.

او که دیر زمانی محضر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) را درک کرده بود، احادیث بسیاری از آن حضرت روایت کرده است. بنابر آنچه نووی آورده، احادیث منقول از ابن مسعود در کتب معتبر ۸۴۸ حدیث است که از آن میان ۶۴ مورد، محل اتفاق بخاری و مسلم، ۲۱ حدیث از منفردات بخاری و ۳۵ حدیث از منفردات مسلم است.
[۲۶۳] نووی، محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۸۸، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.    
او به جز احادیثی که مستقیماً از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت کرده، در پاره ای موارد برخی احادیث را از صحابه دیگر اخذ کرده است.
[۲۶۴] ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۲۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.    

در جریان فراهم آوردن یکسان‌سازی مصحف رسمی و محوسازی دیگر مصاحف در زمان عثمان، از نسخه‌ای با عنوان مصحف ابن مسعود سخن به میان آمده که به آن توجهی نشده است. عثمان او را که در کوفه بود، امر کرد که مصحف خود را تحویل دهد تا همراه دیگر مصاحف محو گردد. گویا نخست ابن مسعود به این امر تن درنداد و در پی نامه عثمان به مدینه آمد و پس از شنیدن سخنان درشت، به فرمان عثمان مضروب شد.
[۲۶۵] یعقوبی، احمد بن یعقوب،تاریخ الیعقوبی، (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۷۰.    
بر پایه برخی روایت‌ها، مصحف وی سوزانده شد.
[۲۶۶] الدیار بکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس، (م. ۹۶۶ق.)، بیروت، مؤسسة شعبان، ۱۲۸۳ق، ج۲، ص۲۷۳.    
اما بر پایه گزارشی، مصحف او در سده‌های بعد در عراق یافت شده است.
[۲۶۷] ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، (م. ۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۵۹.    
[۲۶۸] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق، ج۲۷، ص۲۳۷.    
در سده سوم ق. فضل بن شاذان و در سده چهارم ق. ابن ندیم به نقل از فضل، نسخه‌ای از مصحف وی را روایت کرده‌اند.
[۲۶۹] ابن الندیم، الفهرست، (م. ۴۳۸ق.)، به کوشش تجدد، ص۲۹.
مصحف او ۱۱۱ سوره داشت و به دلیل قرائت فاتحه در نمازها و اعتقاد وی به این که معوذتین ( فلق و ناس ) از تعویذات پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) است، این مصحف فاقد فاتحه و معوذتین بود.
[۲۷۰] سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م، ج۱، ص۲۰۳.
[۲۷۱] معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۷۰-۱۷۱.

بسیاری از صحابه چون ابن عباس، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر، جابر بن عبدالله و نیز بسیاری از تابعین چون علقمه، ابووائل، اسود، مسروق، عبیده و قیس بن ابی حازم از او حدیث فرا گرفته‌اند.
[۲۷۲] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۲.    
بسیاری از احادیث وی را در مسانید مختلف به ویژه مسند احمد بن حنبل می‌توان یافت.
[۲۷۳] احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص۳۷۴--۴۶۶.
یحیی بن محمد بن صاعد در اثری مستقل با عنوان مسند عبدالله بن مسعود احادیث او را رد آورده است.
[۲۷۴] ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق، ج۴۵، ص۲۶۳.
[۲۷۵] ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۱۶، ص۵۵۵.
[۲۷۶] رودانی، محمد، صلة الخلف، ج۱، ص۳۵۵، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م، کتابخانه ظاهریه، نسخ خطی (حدیث).
که نسخه خطی بخشی از آن در کتابخانه ظاهریه دمشق موجود است. نیز مزی احادیث پراکنده وی در صحاح سته را گرد آورده و طبقه‌بندی کرده است.
[۲۷۷] مزی، یوسف، تحفة الاشراف، ج۷، ص۳ بع بعد، بمبئی، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.    


۲۱.۱ - موضوعات احادیث

احادیث ابن مسعود موضوعاتی متنوع چون فقه به ویژه نماز، و نیز زهد و اخلاق، تفسیر، تاریخ و سیره، و ملاحم و فتن را شامل می‌شود. می‌توان او را از اندک صحابه‌ای دانست که احادیث ملاحم و فتن را نقل کرده‌اند. از مشهورترین احادیث وی در این زمینه می‌توان حدیث بشارت به مهدی (علیه‌السّلام) را یاد کرد که از طرق بسیاری روایت شده است.
[۲۷۸] احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص۳۷۶.
[۲۷۹] ترمذی، محمد بن عيسى، سنن الترمذی، (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق، ج۳، ص۳۴۳.
[۲۸۰] طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش الطهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق، ص-۱۳۳-۱۳۴.    
[۲۸۱] طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش الطهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق، ص۱۸۱--۱۸۲.    
[۲۸۲] ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۱۰۶، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
[۲۸۳] ترمذی محمد، سنن ترمذی، ج۴، ص۵۰۵، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
[۲۸۴] ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۶۶، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.    
[۲۸۵] طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر، ج۱۰، حدیث های شماره ۱۰۲۱۳-۱۰۲۳۰، به کوشش حمدی عبدالحمید سلفی، بغداد، وزارة الاوقاف.

او احادیث فراوان از رسول خدا در فضیلت‌های امیرمؤمنان حضرت علی (علیه‌السّلام) روایت کرده است که از پایه‌های باورهای شیعه به شمار می‌روند. احادیث سبقت اسلام علی (علیه‌السّلام)، خلافت و ولایت، تقرب، حکمت، و قتال با ناکثین و مارقین و قاسطین از آن جمله‌اند که در صحاح سته و منابع معتبر نیز نقل شده‌اند.
[۲۸۶] امینی، عبدالحسین، الغدیر، (م. ۱۳۹۰ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۳۳۷.    
مجلسی حدیثی را در ۱۸ صفحه با عنوان وصیة النبی الی عبدالله بن مسعود از وی نقل کرده است.
[۲۸۷] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۷۴، ص۹۲-۱۱۰.    


۲۱.۲ - راویان احادیث ابن مسعود

در میان کسانی که از او روایت کرده اند، جمع کثیری از صحابه چون ابن عباس، ابوسعید خدری، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر، ابوموسی اشعری، انس بن مالک، جابر بن عبدالله و ابوهریره دیده می‌شوند. همچنین بسیاری از تابعین چون علقمة بن قیس، اسود بن یزید، مسروق، زید بن وهب، ربعی بن حراش، زر بن حبیش، عبدالرحمان بن ابی لیلی، ابوالاسود دؤلی و عبیدة سلمانی از او حدیث فرا گرفته اند.
[۲۸۸] نووی، محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۸۸، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.    
[۲۸۹] ابن حجر عسقلانی احمد، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۲۷-۲۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.    

گفته‌اند که او از زمره اصحابی بود که از نوشتن حدیث نهی می‌کردند.
[۲۹۰] خطیب بغدادی، احمد، تقیید العلم، ج۱، ص۳۸-۳۹، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.    
[۲۹۱] خطیب بغدادی، احمد، تقیید العلم، ج۱، ص۵۳-۵۶، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.    
در روایت آمده که ابن مسعود چندان حدیث می‌گفت که عمر را ناخشنود کرد و از او خواست تا کمتر حدیث گوید.
[۲۹۲] خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۸۷، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.


ابن مسعود به سبب آگاهی از احکام شرعی، در پایه‌گذاری مکتب فقهی کوفه نقشی بسزا داشت. او در شمار صحابه‌ای بود که فتوا می‌دادند و مردم در مسائل فقهی به آنان رجوع می‌کردند.
[۲۹۳] ابن حزم، علی، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م، ج۲، ص۲۴۰.
روایت‌هایی از او نقل شده که به یافتن حکم، تنها در کتاب و سنت سفارش نموده و به کارگیری رای را نهی کرده است.
[۲۹۴] الدارمی، ابو محمد، سنن الدارمی، (م. ۲۵۵ق.)، احیاء السنة النبویه، ج۱، ص۴۶.
شاید بتوان گفت مکاتب مختلف کوفه، خواه اصحاب رای و خواه اصحاب حدیث، از او اثر پذیرفته‌اند. مقدسی مهم‌ترین دلیل حنفی شدن خود را اعتماد ابوحنیفه بر روایات حضرت علی (علیه‌السّلام) و ابن مسعود می‌داند.
[۲۹۵] مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م، ص۱۲۷.    
[۲۹۶] خوارزمی، محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، ج۲، ص۴۲۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
[۲۹۷] مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ص۱۲۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
. از اصحاب حدیث کوفه نیز ابن آدم در کتاب الخراج جابه جا به نقل آراء فقهی ابن مسعود پرداخته است.
[۲۹۸] ابن آدم، یحیی، الخراج، ج۱، ص۱۹۳، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.

ابن مسعود در حج‌گزاری به شیوه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) سخت پایبند بود و شروط حج پیامبر را گوشزد کرده، با بیان احادیثی از پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) اعمال حج را تبیین می‌کرد. از او احادیثی درباره رمی جمرات محل رمی و تعداد آن از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) نقل شده است.
[۲۹۹] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۱۹۳.
[۳۰۰] عبدالله بن مسعود، تفسیر عبدالله بن مسعود، ص۲۲۱.
او با بدعت‌های عثمان به مخالفت برخاست. از جمله درباره نماز چهار رکعتی عثمان در منا به او اعتراض کرد و سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، ابوبکر و عمر را یادآور شد.
[۳۰۱] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۳۵.
[۳۰۲] مسلم بن حجاج، نیشابوری، صحیح مسلم، (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر، ج۲، ص۱۴۶.
وی همیشه نمازهای چهار رکعتی را در منا دو رکعتی می‌گزارد. درباره خروج از عرفات و افاضه به مشعر در ایام خاص حج نیز میان آن دو اختلاف بود.
[۳۰۳] احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص۴۱۰
[۳۰۴] احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص ۴۴۹.
[۳۰۵] بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۱۷۹.
[۳۰۶] عبدالله بن مسعود، تفسیر عبدالله بن مسعود، ص۳۲۶.
[۳۰۷] عبدالله بن مسعود، تفسیر عبدالله بن مسعود، ص۳۳۰-۳۳۱.

در منابع گوناگون تأکید شده است که ابن مسعود در شمار صحابه‌هایی بود که فتوا می‌دادند و مردم در مسائل فقهی بدانان رجوع می‌کردند.
[۳۰۸] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۲، ص۱۰۵، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.    
[۳۰۹] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۴۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۳۱۰] حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۱۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
[۳۱۱] ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
گویند فتاوای او چندان بود که یک مجلد بزرگ را پر می‌کرد
[۳۱۲] ابن حزم، علی، الاحکام فی اصول الاحکام، ج۵، ص۸۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
و شاگردان او این فتاوی را نوشته و ثبت می‌کردند.
[۳۱۳] ابن قیم جوزیه، محمد، اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۰، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.


۲۲.۱ - روش فقهی

در این‌که ابن مسعود از عالم ‌ترین صحابه در احکام شرعی بوده و در پایه گذاری مکتب فقهی کوفه نقش به سزایی داشته، جای گفت‌و‌گو نیست، اما به جهت وجود اختلاف در میان آراء نقل شده از ابن مسعود در منابع، نمی‌توان به روشنی درباره ابزارهای استنباط وی سخن گفت.
از یک طرف روایاتی در سده‌های نخستین رواج داشته، مبنی بر این‌که ابن مسعود ابتدا در کتاب خدا و سنت نبوی به دنبال حکم فقهی بوده و در صورت یافت نشدن حکم در آن‌ها، رأی خود را به کار می‌گرفته است. البته افزوده شده که وی رأی خود را همیشه صواب نمی‌دانسته و امکان خطا را در مد نظر داشته است.
[۳۱۴] ابن قتیبه، عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۱، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دارالجلیل.    
[۳۱۵] ابن قیم جوزیه، محمد، اعلام الموقعین، ج۱، ص۶۳، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.
از طرف دیگر روایات زیادی از او نقل شده که تنها، یافتن حکم در کتاب و سنت را توصیه کرده و از به کارگیری رأی نهی نموده است.
[۳۱۶] دارمی، عبدالله، سنن دارمی، ج۱، ص۴۶ به بعد، دمشق، ۱۳۴۹ق.


۲۲.۲ - مکاتب فقهی

به هر روی مکاتب مختلف کوفه از اصحاب رأی و اصحاب حدیث از او تأثیر پذیرفته و در مواردی به این تأثیر‌پذیری مباهات کرده‌اند.
خوارزمی حنفی سلسله مشایخ ابوحنیفه در فقه را با دو واسطه به اصحاب ابن مسعود رسانیده و مقدسی مهمترین دلیلی که بر حنفی شدن خود اقامه می‌کند، این است که ابوحنیفه در آراء خود بر اقوال حضرت علی (علیه‌السلام) و ابن مسعود اعتماد نموده است
نظرات فقهی منقول از ابن مسعود را می‌توان در کتب حدیث چون سنن بیهقی،
[۳۱۷] بیهقی، احمد، السنن الکبری، ج۱، ص۸۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۴ق.
کتب فقهی چون المبسوط سرخسی
[۳۱۸] سرخسی، شمس الدین، المبسوط، ج۱، ص۵۴۴-۵۴۵ فهرست، به کوشش خلیل میس، بیوت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
و در ذیل تفسیر آیات گوناگون در کتب مختلف تفسیری به دست آورد.

برخی متکلمان از مذاهب مختلف با طرح مسأله ضرب ابن مسعود توسط عثمان، او را مورد انتقاد قرار داده‌اند که نسبت به شخصیتی همچون ابن مسعود رفتاری ناشایست داشته است. از آن جمله می‌توان ابراهیم نظّام و ابوجعفر اسکافی از معتزله، ابوالقاسم کوفی، سیدمرتضی و صاحب الایضاح از امامیه و ابویعقوب یوسف ورجلانی از اباضیه را نام برد.
[۳۱۹] شهرستانی، محمد، الملل و النحل، ج۱، ص۵۹، به کوشش محمد بن فتحالله بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
[۳۲۰] اسکافی، محمد، المعیار و الموازنة، ص۲۲، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.    
[۳۲۱] ابوالقاسم کوفی، علی، الاستغاثة، ج۱، ص۶۱، قم، دارالکتب العلمیة.
[۳۲۲] سیدمرتضی، علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۷۹-۲۸۶، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.    
[۳۲۳] الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، ج۱، ص۲۶-۲۸، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۳۲۴] شماخی، احمد، السیر، ج۱، ص۳۴، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۳۲۵] شماخی، احمد، السیر، ج۱، ص۳۷، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

با این وصف برخی از افراطیان معتزله چون ابراهیم نظّام و ضرار بن عمرو در امانت ابن مسعود در نقل از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تردید نموده اند. نظّام پاره‌ای از روایات او را انکار نموده و ضرار بن عمرو مصحف و قرائت وی را مورد حمله قرار داده است.
[۳۲۶] اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.


۲۳.۱ - در آثار امامیه

در آثار امامیه، ابن مسعود همواره به عنوان یکی از بزرگان صحابه مورد احترام بوده است. تنها از متقدمان فضل بن شاذان نیشابوری از این جهت که وی با خلفا رابطه‌ای دوستانه داشته، او را مورد نکوهش قرار داده است،
[۳۲۷] طوسی محمد، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.    
اما در بسیاری از آثار امامیه روایت ابن مسعود مورد توجه قرار گرفته و به ویژه احادیثی در تأیید فضایل اهل بیت (علیهم‌السلام) و مسائل مربوط به امامت از او نقل شده است، به عنوان نمونه حدیث مشهور «نقباء اثنی عشر» را باید یاد کرد که در آثار امامیه بسیار مورد توجه قرار گرفته و در اثبات امامت دوازده امام (علیهم‌السلام) بدان استناد شده است.
[۳۲۸] ابن بابویه محمد، الخصال، ج۱، ص۴۶۶-۴۶۸، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش.    
[۳۲۹] ابن بابویه محمد، کمال الدین، ص۲۷۰-۲۷۱، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.    
[۳۳۰] ابن بابویه، محمد، کمال الدین، ج۱، ص۲۷۹، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.    
[۳۳۱] نعمانی، محمد، الغیبة، ج۱، ص۶۳، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۳۳۲] نعمانی محمد، الغیبة، ج۱، ص۷۴-۷۵، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۳۳۳] خزاز، علی، کفایه الاثر، ج۱، ص۲۳-۲۷، قم، ۱۴۰۱ق.    
حتی گاهی در روایات امامیه احادیثی به چشم می‌خورد که اشعار به تشیع ابن مسعود دارد.
[۳۳۴] استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۲، ص۶۱۰-۶۱۲، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.    

واده ضمن بررسی در اسانید حدیث‌های منقول از ابن مسعود در کتب اهل سنت و‌ به‌طور خاص سنن ترمذی، سعی داشته نشان دهد که محدثان شیعی کوفه بیش‌تر به روایت وی علاقه داشته‌اند و با گسترش تشیع در سده ۳ق احادیث ابن مسعود نیز رواج فراوان یافته است.
شایان ذکر است که ابوعبدالله محمد بن محبوب و ابن سلاّم از عالمان مشهور اباضی در سده ۳ق، ابن مسعود را در شمار اصحابی آورده‌اند که اباضیه تعالیم خود را از آنان گرفته اند.
[۳۳۵] کندی، محمد، بیان الشرع، ج۱، ص۶۴، به کوشش عبدالحفیظ شلبی، مسقط، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۳۳۶] اباضی، ابن سلاّم ، بدءالاسلام، ج۱، ص۷۵-۷۶، به کوشش ورنر شوارتس و سالم بن یعقوب، ویسبادن، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
همچنین در نیمه اول سده ۲ق در شمال افریقا فرقه عمریه توسط عیسی بن عمیر تأسیس شد که برخلاف دیگر اباضیان، مذهب خود را به ابن مسعود منتسب می‌کردند و حتی در مورد قرآن، مصحف او را اساس می‌دانستند.
[۳۳۷] درجینی، احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، ج۱، ص۴۷، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.


مادر ابن مسعود نیز از راویان حدیث پیامبر بود.
[۳۳۸] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۴، ص۱۹۴۶.    
[۳۳۹] ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۶۳.
همسر وی، زینب بنت عبدالله ثقفیه، نیز راوی حدیث رسول خدا بود.
[۳۴۰] ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۴، ص۱۸۵۶.    
او دو پسر به نام عبدالرحمن و ابوعبیده داشت.
[۳۴۱] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۶، ص۲۱۰.    
[۳۴۲] ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق، ج۶، ص۱۹۵.
نواده ابن مسعود، قاسم بن عبدالرحمن، از قضات کوفه بود.
[۳۴۳] ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۶، ص۳۰۳.    


(۱) ابن آدم یحیی، الخراج، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
(۲) ابن ابی الحدید عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق.
(۳) ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
(۴) ابن اثیر علی، اسد الغابة، قاهره، ۱۲۸۰ق.
(۵) ابن اثیر علی، الکامل.
(۶) ابن اسحاق محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۷) ابن بابویه محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش.
(۸) ابن بابویه محمد، عیون اخبار الرضا، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
(۹) ابن بابویه محمد، کمال الدین، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
(۱۰) ابن جزری محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۱۱) ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق.
(۱۲) ابن حجر عسقلانی احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
(۱۳) ابن حزم علی، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۴) ابن خالویه حسین، مختصر فی شواذ القرآن، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
(۱۵) ابن سعد محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
(۱۶) ابن سلاّم اباضی، بدءالاسلام، به کوشش ورنر شوارتس و سالم بن یعقوب، ویسبادن، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۷) ابن شبه عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۱۸) ابن عبدالبر یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
(۱۹) ابن عبدربه احمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۱۹۴۰-۱۹۵۳م.
(۲۰) ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۲۱) ابن قتیبه عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دارالجلیل.
(۲۲) ابن قیم جوزیه محمد، اعلام الموقعین، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۲۳) ابن کثیر اسماعیل، تفسیر، بولاق، ۱۳۰۰ق.
(۲۴) ابن ماجه محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
(۲۵) ابن مجاهد احمد، السبعة فی القرائات، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.
(۲۶) ابن مهران احمد، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۲۷) ابن ندیم، الفهرست.
(۲۸) ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
(۲۹) ابواسحاق شیرازی ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۳۰) ابوداوود سلیمان، سنن، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
(۳۱) ابوعمرودانی عثمان، التیسیر، به کوشش اوتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
(۳۲) ابوالقاسم کوفی علی، الاستغاثة، قم، دارالکتب العلمیة.
(۳۳) ابونعیم اصفهانی احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۳۴) احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
(۳۵) ارنؤوط شعیب و حسین اسد، حاشیه بر سیراعلام النبلاء ذهبی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۳۶) استرآبادی علی، تأویل الآیات الظاهرة، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.
(۳۷) اسفراینی طاهر، التبصیر فی الدین، به کوشش کمال یوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۳۸) اسکافی محمد، المعیار و الموازنة، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.
(۳۹) اشعری علی، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۴۰) الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۴۱) بخاری محمد، صحیح، بولاق، ۱۳۱۵ق.
(۴۲) بسوی یعقوب، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹۷۵م.
(۴۳) بغدادی عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، به کوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
(۴۴) بیهقی احمد، السنن الکبری، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۴ق.
(۴۵) بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.
(۴۶) بلاذری احمد، انساب الاشراف، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
(۴۷) بلاذری احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
(۴۸) ترمذی محمد، سنن، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
(۴۹) جصّاص احمد، احکام القرآن، به کوشش محمد صادق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۵۰) جلودی عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
(۵۱) حاکم نیشابوری محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
(۵۲) خزاز علی، کفایه الاثر، قم، ۱۴۰۱ق.
(۵۳) خطیب بغدادی احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۵۴) خطیب بغدادی احمد، تقیید العلم، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.
(۵۵) خطیب بغدادی احمد، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
(۵۶) خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
(۵۷) خوارزمی محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
(۵۸) دارمی عبدالله، سنن، دمشق، ۱۳۴۹ق.
(۵۹) درجینی احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۶۰) ذهبی محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت ۱۴۰۴ق/۱۹۸۶م.
(۶۱) رودانی محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۶۲) زمخشری محمود، الکشاف، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
(۶۳) سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
(۶۴) سرخسی شمس الدین، المبسوط، به کوشش خلیل میس، بیوت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۶۵) سیاری احمد، القراءات، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
(۶۶) سیدمرتضی علی، الشافی فی الامامة، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۶۷) سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۶۸) شماخی احمد، السیر، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۶۹) شهرستانی محمد، الملل و النحل، به کوشش محمد بن فتحالله بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۷۰) طبرانی سلیمان، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالحمید سلفی، بغداد، وزارة الاوقاف.
(۷۱) طبری، تاریخ.
(۷۲) طبری، تفسیر.
(۷۳) طوسی محمد، اختیار معرفة الرجال، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
(۷۴) طوسی محمد، التبیان، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
(۷۵) طوسی محمد، الغیبة، نجف، ۱۳۸۵ق.
(۷۶) کتابخانه ظاهریه، نسخ خطی (حدیث).
(۷۷) عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۷۸) فراء یحیی، معانی القرآن، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.
(۷۹) فرات کوفی، تفسیر، نجف، ۱۳۵۴ق.
(۸۰) کلبی هشام، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
(۸۱) کندی محمد، بیان الشرع، به کوشش عبدالحفیظ شلبی، مسقط، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۸۲) المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۸۳) مرعشلی یوسف عبدالرحمان، فهرس احادیث المستدرک علی الصحیحین، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۸۴) مرغینانی علی، الهدایه «همراه فتح القدیر»، قاهره، ۱۳۱۹ق.
(۸۵) مزی یوسف، تحفة الاشراف، بمبئی، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۸۶) مسلم بن حجاج، صحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۸۷) مقدسی محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۸۸) مقدسی یوسف، عقد الدرر، به کوشش عبدالفتاح محمدحلو، قاهره، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۸۹) نسائی احمد، سنن، قاهره، ۱۳۴۸ق.
(۹۰) نعمانی محمد، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۹۱) نووی محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.
(۹۲) واقدی محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
(۹۳) یعقوبی احمد، تاریخ، نجف، ۱۳۵۸ق.
(۹۴) گلدسیهر، دستورالعمل تفسیر اسلامی از قرآن، لیدن، ۱۹۷۰.
(۹۵) نولدِکه، تاریخچه قرآن، لایپزیک ۱۹۱۹.
(۹۶) شاخت جی، خاستگاه فقه محمدی، آکسفورد، ۱۹۵۳.
(۹۷) احسن التقاسیم، المقدسی البشاری (م. ۳۸۰ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق؛
(۹۸) الاحکام فی اصول الاحکام، ابن حزم الاندلسی (م. ۴۵۶ق.)، به کوشش احمد شاکر، قاهره، زکریا یوسف، مطبعة العاصمه؛
(۹۹) الارشاد، المفید (م. ۴۱۳ق.)، به کوشش آل البیت علیهم السلام، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق؛
(۱۰۰) الاستیعاب، ابن عبدالبر (م. ۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛
(۱۰۱) اسد الغابه، ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛
(۱۰۲) الاصابه، ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
(۱۰۳) انساب الاشراف، البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛
(۱۰۴)بحار الانوار، المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛
(۱۰۵)البدء و التاریخ، المطهر المقدسی (م. ۳۵۵ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م؛
(۱۰۶)البدایة و النهایه، ابن کثیر (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛
(۱۰۷)تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛
(۱۰۸)تاریخ الامم و الملوک، الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
(۱۰۹)تاریخ الخمیس، حسین بن محمد الدیار بکری (م. ۹۶۶ق.)، بیروت، مؤسسة شعبان، ۱۲۸۳ق؛
(۱۱۰)تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛
(۱۱۱)تحفة الاشراف، یوسف المزی (م. ۷۴۲ق.)، به کوشش عبدالصمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛
(۱۱۲)التفسیر و المفسرون، الذهبی، قاهره، دار الکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق؛
(۱۱۳)التمهید فی علوم القرآن: معرفت، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛
(۱۱۴)التنبیه و الاشراف: المسعودی (م. ۳۴۵ق.)، بیروت، دار صعب؛
(۱۱۵)تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق؛
(۱۱۶)جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م. ۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
(۱۱۷)الخصال: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
(۱۱۸)دائرة المعارف تشیع: زیر نظر سید جوادی و دیگران، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۷۵ق؛
(۱۱۹)دلائل النبوه: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق؛
(۱۲۰)رجال کشی (اختیار معرفة الرجال): الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش میرداماد و رجائی، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۴ق؛
(۱۲۱)سعد السعود، ابن طاووس (م. ۶۶۴ق.)، قم، الرضی، ۱۳۶۳ش؛
(۱۲۲)سنن الترمذی، الترمذی (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق؛
(۱۲۳)سنن الدارمی، الدارمی (م. ۲۵۵ق.)، احیاء السنة النبویه؛
(۱۲۴)سیر اعلام النبلاء، الذهبی (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛
(۱۲۵)السیرة النبویه، ابن هشام (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛
(۱۲۶)صحیح البخاری، البخاری (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق؛
(۱۲۷)صحیح مسلم، مسلم (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر؛
(۱۲۸)الطبقات الکبری، ابن سعد (م. ۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر؛
(۱۲۹)عبدالله بن مسعود، عبدالستار الشیخ، دمشق ـ بیروت، دار القلم، ۱۴۰۲ق؛
(۱۳۰)عمدة القاری، العینی (م. ۸۵۵ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
(۱۳۱)الغدیر، الامینی (م. ۱۳۹۰ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش؛
(۱۳۲)الغیبه، الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش الطهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق؛
(۱۳۳)فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
(۱۳۴)الفتوح، ابن اعثم الکوفی (م. ۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق؛
(۱۳۵)فتوح البلدان، البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م؛
(۱۳۶)الفهرست، ابن الندیم (م. ۴۳۸ق.)، به کوشش تجدد؛
(۱۳۷)الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
(۱۳۸)کامل الزیارات، ابن قولویه القمی (م. ۳۶۸ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق؛
(۱۳۹)المستدرک علی الصحیحین، الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
(۱۴۰)مسند احمد، احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر؛
(۱۴۱)معجم رجال الحدیث، الخوئی (م. ۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق؛
(۱۴۲)المغازی، الواقدی (م. ۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛
(۱۴۳)مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب (م. ۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق؛
(۱۴۴)المنتظم، ابن جوزی (م. ۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق؛
(۱۴۵)موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره، احمد زکی یمانی، الفرقان، ۱۴۲۹ق؛
(۱۴۶)وفاء الوفاء، السمهودی (م. ۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.

۱. ↑ بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، ج۲، ص۵۳۸، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹۷۵م.    
۲. ↑ صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۵-۳۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۳. ↑ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة‌الاولیاء، ج۱، ص۱۲۴، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    
۴. ↑ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، (م. ۳۴۵ق.)، بیروت، دار صعب، ص۲۵۵.    
۵. ↑ ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، (م. ۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق، ص۱۹۷.    
۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰.    
۷. ↑ ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۲۵۵.    
۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰.    
۹. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰.    
۱۰. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۸۰.    
۱۱. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۰.    
۱۲. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۸۱.    
۱۳. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۸۱.    
۱۴. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰.    
۱۵. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۰.    
۱۶. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۰.    
۱۷. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۹--۹۹۰.    
۱۸. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۴.    
۱۹. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۸.    
۲۰. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۳۳.    
۲۱. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۵.    
۲۲. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۴.    
۲۳. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۵۴، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۲۴. ↑ ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۳، ص۵۱، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.    
۲۵. ↑ کلبی، هشام، جمهرة النسب، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.    
۲۶. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ص۲۰۴، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م.    
۲۷. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۳۶۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۲۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۶، ص۹۳.    
۲۹. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۳، ص۱۱۲.    
۳۰. ↑ بخاری محمد، صحیح، ج۵، ص۲۵، بولاق، ۱۳۱۵ق.    
۳۱. ↑ ابن عساکر علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۳، ص۷۷، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.    
۳۲. ↑ واقدی محمد، المغازی، ج۱، ص۸۹-۹۰، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۳۳. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۶۳۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۳۴. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۷، ص۴۱۶، قاهره، ۱۳۱۳ق.    
۳۵. ↑ احمد بن حنبل، مسند، ج۶، ص۸۲، قاهره، ۱۳۱۳ق.    
۳۶. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۷-۹۸۸.    
۳۷. ↑ ابن اسحاق محمد، ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.    
۳۸. ↑ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۱۳.
۳۹. ↑ ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م، ج۱، ص۱۸۶.    
۴۰. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۱۶۲.    
۴۱. ↑ عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۴۲. ↑ ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م، ج۱، ص۱۷۶.    
۴۳. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۳، ص۱۱۲.    
۴۴. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۴، ص۹۴.    
۴۵. ↑ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۵۴.    
۴۶. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۱.    
۴۷. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹.    
۴۸. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۸۲.    
۴۹. ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۶، ص۸۲.    
۵۰. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۷-۹۸۸.    
۵۱. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۱.    
۵۲. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۰-۱۵۱.    
۵۳. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۱.    
۵۴. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹.    
۵۵. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۰.    
۵۶. ↑ ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۵.    
۵۷. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۱.    
۵۸. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۱-۲۸۲.    
۵۹. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۲.    
۶۰. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹-۲۰۰.    
۶۱. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۷.    
۶۲. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۸.    
۶۳. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۲۰۰.    
۶۴. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۱.    
۶۵. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۸.    
۶۶. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۲.    
۶۷. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۳۳.
۶۸. ↑ بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، (م. ۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۹۹.
۶۹. ↑ ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۳۲۲--۳۲۳.
۷۰. ↑ ابن حجر، عسقلانی، فتح الباری، (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه، ج۷، ص۱۹۰.    
۷۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۳۴۰-۳۴۱.
۷۲. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۱۲.    
۷۳. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۱۲.    
۷۴. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۳۱۸.    
۷۵. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۵۰۵، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۷۶. ↑ ابن شبه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م، ج۳، ص۱۰۵.
۷۷. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۷۰.
۷۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۱۲.    
۷۹. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹.    
۸۰. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۱۲.    
۸۱. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۷.    
۸۲. ↑ مسلم بن حجاج، نیشابوری، صحیح مسلم، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م، ج۷، ص۱۴۷.
۸۳. ↑ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۸۹-۹۱.    
۸۴. ↑ ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۶۳۵-۶۳۶.    
۸۵. ↑ ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویه، (م. ۲۱۸ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه، ج۱، ص۷۱۰-۷۱۱.    
۸۶. ↑ عروة بن زبیر، مغازی رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، ج۱، ص۱۴۲-۱۴۳، به کوشش محمد مصطفی اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۸۷. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۶۳۵-۶۳۶، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۸۸. ↑ ابن هشام عبدالملک، السیرة النبویة، ج۱، ص۷۱۰-۷۱۱، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۸۹. ↑ واقدی محمد، المغازی، ج۱، ص۸۹-۹۱، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.    
۹۰. ↑ ابن ابی الحدید عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، ج۱۳، ص۲۹۳، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۸-۱۳۸۴ق.    
۹۱. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۳، ص۱۱۳.    
۹۲. ↑ ابن شبه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م، ج۳۳، ص۸۹.    
۹۳. ↑ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۹۴، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
۹۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، طبری، تاریخ، ج۱، ص۲۰۹۵.
۹۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۳۹۲-۲۳۹۳.
۹۶. ↑ یعقوبی، احمد، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۲۹، نجف، ۱۳۵۸ق.
۹۷. ↑ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۶۹، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
۹۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۶۳۷.
۹۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۶۴۵-۲۶۴۷.
۱۰۰. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۱۶۸.    
۱۰۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۶-۴۵.
۱۰۲. ↑ ابن شبه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م، ج۳، ص۹۵۷.    
۱۰۳. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۵۰۹.    
۱۰۴. ↑ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۷۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
۱۰۵. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۸۱۱-۲۸۱۳.
۱۰۶. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۵۱۶ به نقل از ابومخنف.    
۱۰۷. ↑ ابن عبدربه احمد، العقد الفرید، ج۴، ص۳۰۶-۳۰۷، به کوشش احمد امین و دیگران، قاهره، ۱۹۴۰-۱۹۵۳م.
۱۰۸. ↑ ابن شبه، عمر، تاریخ المدینة المنورة، به کوشش فهیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م، ج۳، ص۱۰۴۹.
۱۰۹. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، ج۳، ص۹۳۳، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
۱۱۰. ↑ ابن اثیر، علی، اسد الغابة، ج۳، ص۲۶۰، قاهره، ۱۲۸۰ق.
۱۱۱. ↑ ابن حجر، عسقلانی احمد، الاصابة، ج۴، ص۱۳۰، قاهره، ۱۳۲۸ق.
۱۱۲. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۶-۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
۱۱۳. ↑ سیدمرتضی، علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۸۱-۲۸۲ به نقل از واقدی، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۱۴. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۳۷، ج۵، به کوشش گویتین، بیتالمقدس، ۱۹۳۶م.
۱۱۵. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۳۷.
۱۱۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۲۸۹۴.
۱۱۷. ↑ ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج۳۹، ص۱۳۴-۱۳۹، به کوشش سکینه شهابی، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۱۱۸. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۳۷.
۱۱۹. ↑ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۴۶۱، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
۱۲۰. ↑ سیدمرتضی، علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۸۳، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۱۲۱. ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، ج۲، ص۵۲۴، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.    
۱۲۲. ↑ واقدی، محمد، المغازی، ج۲، ص۱۰۰۲، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
۱۲۳. ↑ خلیفة بن خیاط، تاریخ، ج۱، ص۱۷۷، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
۱۲۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۱، ص۲۸۹۵-۲۸۹۶.
۱۲۵. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۵۲.
۱۲۶. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۱۹۹.    
۱۲۷. ↑ واقدی، محمد، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م، ج۱، ص۹۰.    
۱۲۸. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۶۷.
۱۲۹. ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص۳۹۱.
۱۳۰. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۸.    
۱۳۱. ↑ بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۶، ص۱۸۶، بولاق، ۱۳۱۵ق.    
۱۳۲. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۹۱۲، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.    
۱۳۳. ↑ نسائی، احمد، سنن نسائی، ج۸، ص۱۳۴، قاهره، ۱۳۴۸ق.    
۱۳۴. ↑ بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۶، ص۱۸۶، بولاق، ۱۳۱۵ق.    
۱۳۵. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۹۱۳-۱۹۱۴، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.    
۱۳۶. ↑ ترمذی، محمد، سنن ترمذی، ج۶، ص۱۵۳، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.    
۱۳۷. ↑ ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.    
۱۳۸. ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۳۰، ص۴۰۰، قاهره، ۱۳۱۳ق.    
۱۳۹. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۲، ص۲۶۱، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.    
۱۴۰. ↑ ابن ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۵، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۱۴۱. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۲.    
۱۴۲. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۳۸۵.    
۱۴۳. ↑ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، (م. ۴۱۳ق.)، به کوشش آل البیت علیهم السلام، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵.    
۱۴۴. ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، (م. ۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۳۲۱.    
۱۴۵. ↑ سید جوادی و دیگران، دائرة المعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبی، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۳۶۳.
۱۴۶. ↑ ابن ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۳-۱۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۱۴۷. ↑ ابن مجاهد، احمد، السبعة فی القرائات، ج۱، ص۶۶-۶۷، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.
۱۴۸. ↑ ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۴۵۸، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    
۱۴۹. ↑ ابن مجاهد، احمد، السبعة فی القرائات، ج۱، ص۶۷، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۲ق.
۱۵۰. ↑ ابوعمرودانی، عثمان، التیسیر، به کوشش اوتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
۱۵۱. ↑ ابن جزری، محمد، غایة النهایة، ج۱، ص۴۵۹، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
۱۵۲. ↑ ابن ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۵۴-۷۳، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۱۵۳. ↑ ابن خالویه، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۲۱۱ فهرست، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
۱۵۴. ↑ ابوداوود، سلیمان، سنن، ج۴، ص۳۸، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.    
۱۵۵. ↑ ترمذی، محمد، سنن ترمذی، ج۵، ص۱۹۱، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.    
۱۵۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تفسیر، ج۷، ص۲۰.
۱۵۷. ↑ فراء، یحیی، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.    
۱۵۸. ↑ سیاری، احمد، القراءات، ج۱، ص۱۱، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
۱۵۹. ↑ سیاری، احمد، القراءات، ج۱، ص۲۰، نسخه خطی کتابخانه آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
۱۶۰. ↑ ابن مهران، احمد، المبسوط، ج۱، ص۱۹۹، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.    
۱۶۱. ↑ جصّاص، احمد، احکام القرآن، ج۴، ص۱۲۱، به کوشش محمد صادق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۱۶۲. ↑ مرغینانی، علی، الهدایه «همراه فتح القدیر»، ج۴، ص۳۶۶، قاهره، ۱۳۱۹ق.
۱۶۳. ↑ فرات، کوفی، تفسیر فرات کوفی، ج۱، ص۱۰۹، نجف، ۱۳۵۴ق.
۱۶۴. ↑ جلودی، عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، ج۱، حدیث شماره ۱۰، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
۱۶۵. ↑ ابن بابویه، محمد، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۸۱، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
۱۶۶. ↑ استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۱، ص۳۹۵، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.    
۱۶۷. ↑ ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۱.    
۱۶۸. ↑ ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۱.
۱۶۹. ↑ بلاذری احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م، ص۹۹-۱۰۰.    
۱۷۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۳۹۷.    
۱۷۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۳، ص۶۰۱.    
۱۷۲. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۴.    
۱۷۳. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۹۲.    
۱۷۴. ↑ یعقوبی احمد، تاریخ یعقوبی، نجف، ۱۳۵۸ق، ج۲، ص۱۵۱.    
۱۷۵. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۳، ص۱۶۰.    
۱۷۶. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۱۹۱.
۱۷۷. ↑ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م، ص۲۶۸.    
۱۷۸. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۵-۱۴۷.
۱۷۹. ↑ تاریخ طبری، ج۴، ص۲۷۶.
۱۸۰. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۷.
۱۸۱. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۷--۱۴۸.
۱۸۲. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۷-۱۴۸.
۱۸۳. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۷.    
۱۸۴. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۱۱.    
۱۸۵. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۹۳.    
۱۸۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۳۰۹.    
۱۸۷. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۴، ص۱۶۵۵.    
۱۸۸. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۴، ص۲۷۱.    
۱۸۹. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۵، ص۱۴۷--۱۴۸.
۱۹۰. ↑ احمد بن یعقوب، تاریخ الیعقوبی، (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۷۰.    
۱۹۱. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱، ص۲۰۴.    
۱۹۲. ↑ ابن اعثم الکوفی، الفتوح، (م. ۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴۱۲.
۱۹۳. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، (م. ۳۵۵ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م، ج۵، ص۲۰۵.
۱۹۴. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۵.    
۱۹۵. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۹۴.    
۱۹۶. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۶.    
۱۹۷. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۶.
۱۹۸. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۴، ص۲۰۰.    
۱۹۹. ↑ احمد زکی یمانی، موسوعة مکة المکرمه، الفرقان، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۴۴۴.
۲۰۰. ↑ المنقری، نصر بن مزاحم، وفاء الوفاء، ج۲، ص۹۲-۱۰۷.    
۲۰۱. ↑ احمد زکی یمانی، موسوعة مکة المکرمه، الفرقان، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۴۴۴.
۲۰۲. ↑ بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، ۱۹۵۹م، ج۱۱، ص۲۲۶.    
۲۰۳. ↑ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش میرداماد و رجائی، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۷۸--۱۷۹.    
۲۰۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۶۳۴.    
۲۰۵. ↑ خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، (م. ۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج۱۱، ص۳۴۵.    
۲۰۶. ↑ ابن بابویه محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۱.    
۲۰۷. ↑ ابن بابویه محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۷.    
۲۰۸. ↑ خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، (م. ۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج۱۱، ص۳۴۵--۳۴۶.    
۲۰۹. ↑ ابن قولویه، قمی، کامل الزیارات، (م. ۳۶۸ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق، ص۱۱۴.
۲۱۰. ↑ خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، (م. ۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق، ج۱۱، ص۳۴۴--۳۴۵.    
۲۱۱. ↑ ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۱۷۳.    
۲۱۲. ↑ ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۴.    
۲۱۳. ↑ ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش، ص۴۶۷-۴۶۹.    
۲۱۴. ↑ بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۲، ص۳۰۷، بولاق، ۱۳۱۵ق.
۲۱۵. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۹۱۰-۱۹۱۴، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.    
۲۱۶. ↑ ترمذی، محمد، سنن ترمذی، ج۵۴، ص۶۷۲-۶۷۴، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.    
۲۱۷. ↑ ابن ماجه محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.    
۲۱۸. ↑ حاکم نیشابوری محمد، حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۱۲-۳۲۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
۲۱۹. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۳، ص۹۸۸.    
۲۲۰. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۴.    
۲۲۱. ↑ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۱۶-۳۱۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
۲۲۲. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۸۳، از مخالفت وی با عثمان جز مورد مصاحف، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
۲۲۳. ↑ فسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، ج۲، ص۵۳۸، به کوشش اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹۷۵م.    
۲۲۴. ↑ صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۳۵-۳۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۲۲۵. ↑ ابونعیم اصفهانی احمد، حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۲۴، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.    
۲۲۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۲، ص۱۰۵، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.
۲۲۷. ↑ ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۳-۱۸، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۲۲۸. ↑ ابی داوود سجستانی، عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۸، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۲۲۹. ↑ صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۹۵، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۲۳۰. ↑ ابن اثیر، علی، الکامل، ج۳، ص۱۱۲.    
۲۳۱. ↑ ابن خالویه، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۱۴۲، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
۲۳۲. ↑ صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۷، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۲۳۳. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.
۲۳۴. ↑ جلودی، عبدالعزیز، ما نزل من القرآن، ج۱، حدیث شم ۴۵، به کوشش احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
۲۳۵. ↑ ابن خالویه، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، ج۱، ص۱۵۵، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۹۳۴م.
۲۳۶. ↑ فراء، یحیی، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱، به کوشش احد یوسف نجاتی و محمدعلی نجار، قاهره، ۱۹۷۲م.
۲۳۷. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۴۳.    
۲۳۸. ↑ سیوطی، محمد، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۲۳-۲۲۴ به نقل از المصاحف ابن اشته، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۲۳۹. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۹.    
۲۴۰. ↑ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۴، ص۶۵، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.    
۲۴۱. ↑ صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۶، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۲۴۲. ↑ ارنؤوط شعیب و حسین اسد، حاشیه بر سیراعلام النبلاء ذهبی، ج۱، ص۴۷۳-۴۷۴، بیروت، ۱۴۰۵ق.
۲۴۳. ↑ صاوی، عبد الله اسماعیل، المبانی، مقدمتان فی علوم القرآن، ج۱، ص۴۷-۴۸، به کوشش آرتور جفری، قاهره، ۱۹۵۴م.
۲۴۴. ↑ گلدسیهر، دستورالعمل تفسیر اسلامی از قرآن، ج۱، ص۱۱-۸، لیدن، ۱۹۷۰.
۲۴۵. ↑ نولدِکه، تاریخچه قرآن، ج۲، ص۳۹-۴۰، لایپزیک ۱۹۱۹.
۲۴۶. ↑ نولدِکه، تاریخچه قرآن، ج۲، ص۱۱۳-۱۱۹، لایپزیک ۱۹۱۹.
۲۴۷. ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۴، ص۱۹۱۳، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.    
۲۴۸. ↑ ابن ابی داوود سجستانی عبدالله، المصاحف، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م.
۲۴۹. ↑ طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۷، ص۲۰.
۲۵۰. ↑ طوسی، محمد، التبیان، ج۱، ص۵۸، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
۲۵۱. ↑ زمخشری، محمود، الکشاف، ج۱، ص۳۸، قاهره، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.    
۲۵۲. ↑ ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر، ج۱، ص۴، بولاق، ۱۳۰۰ق.    
۲۵۳. ↑ مسلم بن حجاج، نیشابوری، صحیح مسلم، (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر، ج۷، ص۱۴۷--۱۴۹.
۲۵۴. ↑ ابن طاووس، سعد السعود، (م. ۶۶۴ق.)، قم، الرضی، ۱۳۶۳ش، ص۲۸۵.    
۲۵۵. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۱۰۵.    
۲۵۶. ↑ ابن کثیر، دمشقی، البدایة و النهایه، (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۰.    
۲۵۷. ↑ ابن کثیر، دمشقی، البدایة و النهایه، (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۸.    
۲۵۸. ↑ ابن کثیر، دمشقی، البدایة و النهایه، (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۵۹.    
۲۵۹. ↑ ابن کثیر، دمشقی، البدایة و النهایه، (م. ۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۴.    
۲۶۰. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق، ج۱، ص۵۸.    
۲۶۱. ↑ ذهبی، محمد، التفسیر و المفسرون، قاهره، دار الکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق، ج۱، ص۸۹.    
۲۶۲. ↑ عبدالله بن مسعود، تفسیر عبدالله بن مسعود، ص۲۸۵-۲۹۸.
۲۶۳. ↑ نووی، محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۸۸، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.    
۲۶۴. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۲۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.    
۲۶۵. ↑ یعقوبی، احمد بن یعقوب،تاریخ الیعقوبی، (م. ۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۷۰.    
۲۶۶. ↑ الدیار بکری، حسین بن محمد، تاریخ الخمیس، (م. ۹۶۶ق.)، بیروت، مؤسسة شعبان، ۱۲۸۳ق، ج۲، ص۲۷۳.    
۲۶۷. ↑ ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، (م. ۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۵۹.    
۲۶۸. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق، ج۲۷، ص۲۳۷.    
۲۶۹. ↑ ابن الندیم، الفهرست، (م. ۴۳۸ق.)، به کوشش تجدد، ص۲۹.
۲۷۰. ↑ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الاتقان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م، ج۱، ص۲۰۳.
۲۷۱. ↑ معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۷۰-۱۷۱.
۲۷۲. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۲۸۲.    
۲۷۳. ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص۳۷۴--۴۶۶.
۲۷۴. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق، ج۴۵، ص۲۶۳.
۲۷۵. ↑ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، (م. ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق، ج۱۶، ص۵۵۵.
۲۷۶. ↑ رودانی، محمد، صلة الخلف، ج۱، ص۳۵۵، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م، کتابخانه ظاهریه، نسخ خطی (حدیث).
۲۷۷. ↑ مزی، یوسف، تحفة الاشراف، ج۷، ص۳ بع بعد، بمبئی، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.    
۲۷۸. ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص۳۷۶.
۲۷۹. ↑ ترمذی، محمد بن عيسى، سنن الترمذی، (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق، ج۳، ص۳۴۳.
۲۸۰. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش الطهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق، ص-۱۳۳-۱۳۴.    
۲۸۱. ↑ طوسی، محمد بن حسن، الغیبه، (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش الطهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق، ص۱۸۱--۱۸۲.    
۲۸۲. ↑ ابوداوود سلیمان، سنن، ج۴، ص۱۰۶، به کوشش محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاهره، داراحیاء السنة النبویة.
۲۸۳. ↑ ترمذی محمد، سنن ترمذی، ج۴، ص۵۰۵، به کوشش ابراهیم عطوة عوض، قاهره، ۱۳۸۱ق.
۲۸۴. ↑ ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۳۶۶، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.    
۲۸۵. ↑ طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر، ج۱۰، حدیث های شماره ۱۰۲۱۳-۱۰۲۳۰، به کوشش حمدی عبدالحمید سلفی، بغداد، وزارة الاوقاف.
۲۸۶. ↑ امینی، عبدالحسین، الغدیر، (م. ۱۳۹۰ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۳۳۷.    
۲۸۷. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۷۴، ص۹۲-۱۱۰.    
۲۸۸. ↑ نووی، محیی الدین، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۲۸۸، قاهره، ادارة الطباعة المنیریة.    
۲۸۹. ↑ ابن حجر عسقلانی احمد، تهذیب التهذیب، ج۶، ص۲۷-۲۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.    
۲۹۰. ↑ خطیب بغدادی، احمد، تقیید العلم، ج۱، ص۳۸-۳۹، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.    
۲۹۱. ↑ خطیب بغدادی، احمد، تقیید العلم، ج۱، ص۵۳-۵۶، به کوشش یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹۷۴م.    
۲۹۲. ↑ خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، ج۱، ص۸۷، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
۲۹۳. ↑ ابن حزم، علی، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م، ج۲، ص۲۴۰.
۲۹۴. ↑ الدارمی، ابو محمد، سنن الدارمی، (م. ۲۵۵ق.)، احیاء السنة النبویه، ج۱، ص۴۶.
۲۹۵. ↑ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م، ص۱۲۷.    
۲۹۶. ↑ خوارزمی، محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، ج۲، ص۴۲۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
۲۹۷. ↑ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ص۱۲۷، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.    
۲۹۸. ↑ ابن آدم، یحیی، الخراج، ج۱، ص۱۹۳، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
۲۹۹. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۱۹۳.
۳۰۰. ↑ عبدالله بن مسعود، تفسیر عبدالله بن مسعود، ص۲۲۱.
۳۰۱. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۳۵.
۳۰۲. ↑ مسلم بن حجاج، نیشابوری، صحیح مسلم، (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر، ج۲، ص۱۴۶.
۳۰۳. ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص۴۱۰
۳۰۴. ↑ احمد بن حنبل، مسند احمد، (م. ۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر، ج۱، ص ۴۴۹.
۳۰۵. ↑ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، (م. ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۱۷۹.
۳۰۶. ↑ عبدالله بن مسعود، تفسیر عبدالله بن مسعود، ص۳۲۶.
۳۰۷. ↑ عبدالله بن مسعود، تفسیر عبدالله بن مسعود، ص۳۳۰-۳۳۱.
۳۰۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م الکبیر، ج۲، ص۱۰۵، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م.    
۳۰۹. ↑ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱، ص۱۴۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۳۱۰. ↑ حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق، ج۳، ص۳۱۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق.
۳۱۱. ↑ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
۳۱۲. ↑ ابن حزم، علی، الاحکام فی اصول الاحکام، ج۵، ص۸۹، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
۳۱۳. ↑ ابن قیم جوزیه، محمد، اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۰، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.
۳۱۴. ↑ ابن قتیبه، عبدالله، تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۱، به کوشش محمد زهری نجار، بیروت، دارالجلیل.    
۳۱۵. ↑ ابن قیم جوزیه، محمد، اعلام الموقعین، ج۱، ص۶۳، به کوشش طه عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹۷۳م.
۳۱۶. ↑ دارمی، عبدالله، سنن دارمی، ج۱، ص۴۶ به بعد، دمشق، ۱۳۴۹ق.
۳۱۷. ↑ بیهقی، احمد، السنن الکبری، ج۱، ص۸۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۴ق.
۳۱۸. ↑ سرخسی، شمس الدین، المبسوط، ج۱، ص۵۴۴-۵۴۵ فهرست، به کوشش خلیل میس، بیوت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۱۹. ↑ شهرستانی، محمد، الملل و النحل، ج۱، ص۵۹، به کوشش محمد بن فتحالله بدران، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
۳۲۰. ↑ اسکافی، محمد، المعیار و الموازنة، ص۲۲، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۱م.    
۳۲۱. ↑ ابوالقاسم کوفی، علی، الاستغاثة، ج۱، ص۶۱، قم، دارالکتب العلمیة.
۳۲۲. ↑ سیدمرتضی، علی، الشافی فی الامامة، ج۴، ص۲۷۹-۲۸۶، به کوشش عبدالزهراء حسینی، تهران، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.    
۳۲۳. ↑ الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، ج۱، ص۲۶-۲۸، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۳۲۴. ↑ شماخی، احمد، السیر، ج۱، ص۳۴، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۳۲۵. ↑ شماخی، احمد، السیر، ج۱، ص۳۷، به کوشش احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۳۲۶. ↑ اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۰۵، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۳۲۷. ↑ طوسی محمد، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۸، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.    
۳۲۸. ↑ ابن بابویه محمد، الخصال، ج۱، ص۴۶۶-۴۶۸، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش.    
۳۲۹. ↑ ابن بابویه محمد، کمال الدین، ص۲۷۰-۲۷۱، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۳۳۰. ↑ ابن بابویه، محمد، کمال الدین، ج۱، ص۲۷۹، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.    
۳۳۱. ↑ نعمانی، محمد، الغیبة، ج۱، ص۶۳، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۳۳۲. ↑ نعمانی محمد، الغیبة، ج۱، ص۷۴-۷۵، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
۳۳۳. ↑ خزاز، علی، کفایه الاثر، ج۱، ص۲۳-۲۷، قم، ۱۴۰۱ق.    
۳۳۴. ↑ استرآبادی، علی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۲، ص۶۱۰-۶۱۲، به کوشش محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.    
۳۳۵. ↑ کندی، محمد، بیان الشرع، ج۱، ص۶۴، به کوشش عبدالحفیظ شلبی، مسقط، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۳۳۶. ↑ اباضی، ابن سلاّم ، بدءالاسلام، ج۱، ص۷۵-۷۶، به کوشش ورنر شوارتس و سالم بن یعقوب، ویسبادن، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۳۳۷. ↑ درجینی، احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، ج۱، ص۴۷، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۳۳۸. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۴، ص۱۹۴۶.    
۳۳۹. ↑ ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، اسد الغابه، (م. ۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۳۶۳.
۳۴۰. ↑ ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م، ج۴، ص۱۸۵۶.    
۳۴۱. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۶، ص۲۱۰.    
۳۴۲. ↑ ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق، ج۶، ص۱۹۵.
۳۴۳. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴-۱۹۱۸م، ج۶، ص۳۰۳.    


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوعبدالرحمن ابن‌مسعود»، تاریخ بازیابی ۹۷/۰۲/۸.    
دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله«ابن مسعود»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۱/۲۶.    




رده‌های این صفحه : اصحاب پیامبر | اصحاب پیامبر | تاریخ اسلام | راویان ثقه | راویان حدیث از پیامبر | رجال | صحابه | علمای قرن اول | گردآورندگان قرآن | محدثان قرن ۱ (قمری) | مفسران قرآن
جعبه ابزار