حفصه بنت عمر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

حَفْصه ‌بنت عمر بن خطّاب، یکی از همسران پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه است.

---

مادرش زینب، خواهر عثمان‌ بن مظعون، صحابی مشهور پیامبر صلوات‌الله‌علیه بود.

---

حفصه در سال پنجم پیش از بعثت، سال تجدید بنای کعبه، به دنیا آمد.

---

وی پیش از هجرت به مدینه، با خُنَیس ‌بن حُذافه سهمی، ازدواج کرد.

---

حفصه به هنگام هجرت پیامبر صلوات‌الله‌علیه به مدینه، به همراه خنیس به مدینه کوچید.

---

خنیس با وجود بیماری، در جنگ بدر شرکت جست و چندی پس از جنگ، درگذشت.

---

حفصه پس از مرگ شوهرش، در شعبان سال سوم هجرت، دو ماه یا سه ماه قبل از جنگ احد ، به همسری پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه درآمد.
در برخی گزارش‌های تاریخی گفته شده است که پیش از ازدواج پیامبر صلوات‌الله‌علیه با او، ابوبکر و عثمان نیز از وی تقاضای ازدواج کرده بودند؛ اما در صحت این اخبار، تردید وجود دارد.

۶.۱ - مهریه حفصه

رسول اکرم صلوات‌الله‌علیه مهریه او را چهارصد درهم تعیین کرد.

---

به دستور پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه زنی به نام شفا، دختر عبداللّه عَدویه، که خود در جاهلیت، خواندن و نوشتن می‌دانست، به وی کتابت آموخت.

---

حفصه و عایشه، دو تنی بودند که مایه آزار پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه شدند و در آیه اول و چهارم سوره تحریم به این موضوع، اشاره شده است. به همین علت، پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه وی را طلاق داد ، اما بعداً به او رجوع کرد.

---

الف) در برخی اخبار گفته شده است که پیامبر صلوات‌الله‌علیه تصمیم به طلاق حفصه گرفته بود، اما جبرئیل او را از این کار برحذر داشت.
ب) در اخباری که از طلاق حفصه سخن گفته‌اند نیز رجوع پیامبر به حفصه را به توصیه جبرئیل دانسته‌اند.
این اخبار عموماً در منابع اهل حدیث و حنبلیان رواج داشته است و درباره صحت آن‌ها تردید وجود دارد. (برای بحثی درباره طلاق حفصه، رجوع کنید به دانشنامه جهان اسلام).

---

دیگر اطلاع درباره حفصه در زمان پیامبر صلوات‌الله‌علیه، راجع به ماجرای بیماری پیامبر صلوات‌الله‌علیه و دستور آن حضرت برای فرستادن کسی نزد علی علیه‌السلام برای اقامه نماز است که حفصه و عایشه به سراغ پدران خود رفتند و آن دو را نزد پیامبر آوردند.

---

از دیگر حوادث زندگی حفصه، دستور قتل کنیزک خود بود که وی را سحر کرده بود و این مایه ناراحتی عثمان ‌بن عفان شد.

---

گفته شده است که حفصه از کاتب مصحف، خواسته بود زمانی که به نگارش آیه ۲۳۸ سوره بقره می‌رسد، وی را خبر دهد تا آیه را به صورتی که او می‌گوید کتابت کند.

---

وی همچنین پس از مرگ عمر، به وصیت او، صحف قرآنی را که در زمان خلافت ابوبکر، تدوین شده بود، نزد خود نگهداری می‌کرد و هنگامی که عثمان، دست به تدوین نهایی قرآن و یکی نمودن مصاحف زد، آن‌ها را در اختیار عثمان نهاد و پس از اتمام کار، آن صحف به حفصه برگردانده شد.

۱۳.۱ - علّت امانت سپردن صحف، نزد حفصه

۱) این‌که چرا این صحف، نزد حفصه به امانت سپرده شده بود نه نزد خلیفه بعدی، به این سبب دانسته شده که وی کتابت می‌دانسته و حافظ قرآن بوده، و در ضمن، معلوم نبوده که خلیفه بعدی چه کسی است؛ ازاین‌رو، وی بهترین کس برای نگهداری صحف تلقی شده بود.
۲) شوالی، براساس پاره‌ای روایات ، حدس ‌زده است که حفصه دستور داده بود برای او مصحفی جمع و تهیه کنند ، اما این حدس به عقیده رامیار، خیال‌بافی است.

۱۳.۲ - اخبار سرنوشت صحف قرآنی حفصه

۱) پس از مرگ حفصه، مروان که حاکم مدینه بود، صحف قرآنی نزد وی را از برادرش گرفت و نابود کرد تا از اختلاف آن صحف با مصحف رسمی‌ای که عثمان فراهم کرده بود، جلوگیری کند. و
۲) این خبر با خبر دیگر درباره تدوین قرآن در زمان عثمان ـکه وی تمام مصاحف را برای از بین بردن اختلاف، نابود کردـ ناسازگار است. از سوی دیگر گفته شده است که عثمان، دستور داد از همان مصحفِ تدوین شده زید بن ثابت که نزد حفصه بوده است، کتابت کنند، اما بعدها مروان، از بیم اختلاف میان این مصحف با مصاحف متداول، آن را از بین‌برده است.
۳) در خبر اخیر به مصحف حفصه، که همان مصحف تدوین شده زید است، اشاره نشده است. همچنین در برخی اخبار تدوین قرآن، نام حفصه به صورت حفصة بن عمران یا حفصه، بدون اشاره به این‌که وی دختر خلیفه دوم بوده، آمده که فرد دیگری جز حفصه است.
۴) به‌ گزارش ابن ابی‌ داوود ، خلیفه دوم به زید بن ثابت اصرار کرد قرآنی تدوین کند و همین امر، دلالت دارد بر این‌که مصحفی نزد حفصه وجود نداشته است.
۵) همچنین گفته شده مصحفی که نزد حفصه بوده، همان مصحفی است که زید بن ثابت به اصرار عمر، تدوین کرده است.
تناقضات جدّی میان اخبار راجع به مصحف حفصه نشان می‌دهد که دست کم برخی از این اخبار، بعدها رواج یافته است.

---

از دیگر رویدادهای زندگی حفصه، تصمیم وی در همراهی با عایشه در خروج بر حضرت علی علیه‌السلام و وقوع جنگ جمل است که برادرش او را از این تصمیم، منصرف نمود.

۱۴.۱ - شادی حفصه از محاصره شدن امام علی علیه‌السلام

هنگامی که حضرت علی علیه‌السلام به ذی ‌قار رسید، عایشه به حفصه نامه‌ای نوشت و در آن از محاصره شدن حضرت علی علیه‌السلام و یارانش برای وی توضیح داد، حفصه هم از سر شادمانی، کودکان بنی‌ تیم و عدی را جمع کرد و به کنیزکان خود دف‌هایی داد تا با خواندن اشعاری در این باب، شادی و پایکوبی کنند.
این خبر چون به امّ سلمه، همسر پیامبر صلوات‌الله‌علیه، رسید ناراحت شد و امّ کلثوم، دختر حضرت علی علیه‌السلام، به نیابت از او به‌ طور ناشناس به مجلس شادی حفصه رفت و وی را سرزنش کرد و حفصه شرمنده شد و از این کار دست برداشت. (برای بحثی درباره نقش حفصه در منازعه میان علی علیه‌السلام و عایشه رجوع کنید به د. اسلام)

---

حفصه احادیثی از پیامبر اکرم صلوات‌الله‌علیه، بیشتر درباره حج و نماز و ازدواج و روزه، نقل کرده است

---

۱) کسانی چون برادرش عبداللّه‌ بن عمر، عبداللّه ‌بن صفوان جَمحی، و عمرو بن رافع از او روایت کرده‌اند.
۲) بَقْی‌ بن مَخْلَد، در مسند خود، شصت حدیث از حفصه نقل کرده است.

---

در متون فقهی اهل ‌سنّت، پاره‌ای از اجتهادات فقهی حفصه ذکر شده است.

---

ابن ابی ‌طاهر دو خطبه از خطبه‌هایی را که به نقل از حفصه شهرت داشته، نقل کرده است.

---

ابن ‌شهرآشوب از حفصه شعری در مدح حضرت فاطمه علیهاالسلام نقل کرده است.

---

درباره تاریخ وفات حفصه اختلاف نظر وجود دارد ، اما بیشتر مورخان، از جمله ابن ‌سعد و زبیربن بکّار ، سال ۴۵ را ذکر کرده‌اند.
مروان، که در آن هنگام امیر مدینه بود، بر جنازه وی نماز خواند.

---

جسد او را در گورستان بقیع (رجوع کنید به بقیع الغَرقَد) دفن کردند.

---

• ابن ابی ‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
• ابن ‌ابی ‌داوود، کتاب‌ المصاحف، بیروت ۱۴۰۵ /۱۹۸۵.
• ابن ‌ابی ‌طاهر، بلاغات ‌النساء، چاپ یوسف بقاعی، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
• ابن‌ حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
• ابن‌ حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت : دارصادر.
• ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
• ابن‌ شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش.
• ابن‌ عبد البرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره (۱۳۸۰/ ۱۹۶۰).
• ابن‌ قتیبه، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، قاهره ۱۹۶۰.
• ابن‌ کثیر، جامع المسانید و السنن الهادی لاقوم سنن، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
• ابن ‌هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث‌العربی.
• معمر بن مثنی ابوعبیده، تسمیة أزواج‌ النبی صلی‌اللّه‌علیه‌و سلم و اولاده، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
• محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• محمد بن اسماعیل بخاری، کتاب التاریخ‌ الکبیر، (بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶).
• احمد بن یحیی بلاذری، فتوح‌ البلدان، چاپ عبداللّه انیس طبّاع و عمرانیس طبّاع، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
• احمد بن یحیی بلاذری، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
• امینه خرّاط، امّ المؤمنین حفصة بنت عمر:الصّوّامة القوّامة، دمشق ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
• محمد بن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۶۰-۱۹۶۶.
• محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران ۱۳۶۲ش.
• زبیر بن بکّار، المنتخب من کتاب أزواج النبی صلی‌اللّه‌علیه‌وسلم، چاپ سکینه شهابی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• صبحی صالح، مباحث فی علوم‌القرآن، بیروت ۱۹۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
• سلیمان ‌بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبدالمجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴ــ۱۴۰.
• احمد بن عبداللّه طبری، السَّمط الثَّمین فی مناقب أمّهات المؤمنین، قاهره (۱۴۰۲/ ۱۹۸۳).
• محمد بن جریر طبری، تاریخ (بیروت).
• محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۴۰۰ـ۱۴۰۳/۱۹۸۰ـ ۱۹۸۳.
• مالک ‌بن انس، المُوَطَّأ، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره) ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
• یوسف ‌بن عبد الرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
• محمد بن محمد مفید، الجمل و النُصرة لسید العترة فی حرب‌ البصرة، چاپ علی میرشریفی، قم ۱۳۷۴ش.
• علی ‌بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب نزول ‌القرآن، روایة بدرالدین ابی‌نصر محمدبن عبداللّه ارغیانی، چاپ ماهر یاسین فحل، ریاض ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
• EI۲, sv "Hafsa" (by L Veccia Vaglieri)

---