جواهرات سلطنتی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

جواهرات‌ سلطنتی‌، مجموعه‌ای‌ از جواهرات‌ گرانبها در بانک‌ مرکزی‌ ایران است‌.

---

حکومت‌ها در ایران‌ همواره‌ به‌ گردآوری‌ طلا، نقره‌، سنگ‌های‌ قیمتی‌ و ساختن‌ تخت‌، تاج و زینت‌آلات‌ از آن‌ها می‌پرداختند.
گرچه‌ داستان‌های‌ بسیاری‌ در باره گنجینه‌های‌ گرانبهای‌ دوره ساسانیان‌ (مانند تخت‌ خسروپرویز و فرش بهارکسری‌) وجود دارد، گزارش‌‌های‌ روشنی‌ در باره جواهرات‌ دربارهای‌ ایران‌ در دست‌ نیست‌ و تنها اطلاعاتی‌ از دوره صفوی‌ به‌ بعد باقی‌ مانده‌ که‌ اغلب‌ بر اساس‌ سفرنامه سیاحان‌ خارجی‌ است‌.

۱.۱ - در زمان ‌شاه ‌سلیمان‌

در زمان ‌شاه ‌سلیمان‌ اول‌ گنجینه جواهرات‌ سلطنتی‌ در قلعه طبرک‌ نگهداری‌ می‌شد و از جمله‌ عبارت‌ بود از سلاح‌ها و جامه‌های‌ جنگی‌ و پوشش‌های‌ بسیار نفیس‌ اسب‌، ساعت‌، میز، کره جغرافیایی‌، عینک‌، دوربین‌ که‌ بازرگانان‌، بزرگان‌ و پادشاهان‌ چین‌ و برخی‌ دولتهای‌ اروپایی‌ چون‌ ایتالیا و آلمان‌ آن‌ها را اهدا کرده‌ بودند و جواهراتی‌ چون‌ فیروزه‌، آیینه‌های‌ مزین‌ به‌ سنگ‌های‌ قیمتی‌ و ظروف‌ نفیس‌.

۱.۲ - غارت جواهرات درهجوم‌ افغان‌ها

پس‌ از هجوم‌ افغان‌ها به‌ ایران‌ بسیاری‌ از نفایس‌ و جواهرات‌ دربار صفوی‌ غارت‌ شد، اما نادرشاه‌ قسمت‌ عمده‌ای‌ از آن‌ها را پس‌ گرفت‌ و تاج شاهی‌ نیز پس‌ از فرار اشرف‌ افغان‌، دوباره‌ به‌ دست‌ ایرانیان‌ افتاد.

۱.۳ - غنایم جنگی نادر شاه

همچنین‌ غنایم‌ جنگی‌ نادرشاه‌ در حمله‌ به‌ هندوستان‌ بر مقدار جواهرات‌ سلطنتی‌ افزود که‌ از آن‌ میان‌ می‌توان‌ به‌ الماس‌ کوه‌ نور و تخت‌ طاووس‌ اشاره‌ نمود.

۱.۴ - تصرف خزانه شاهی پس از مرگ نادر

پس‌ از مرگ‌ نادر (۱۱۶۰)، سرداران‌ وی‌، از جمله‌ احمدبیگ‌ افغان‌، خزانه شاهی‌ را که‌ از هند به‌ کلات‌ حمل‌ می‌شد، تصرف‌ نمودند.
یکی‌ از جواهراتی‌ که‌ در این‌ غارت‌ به‌ دست‌ احمدبیگ‌ افتاد، الماس‌ کوه‌ نور بود که‌ از این‌ زمان‌ از ایران‌ خارج شد.

۱.۵ - کم شدن گنجینه از زمان علی قلی خان به بعد

علی‌قلی‌خان‌، برادرزاده نادر، که‌ به‌ نام‌ علیشاه‌ عادل‌ مدعی‌ سلطنت ‌شده‌ بود، خزاین‌ نادرشاه‌ را از کلات‌ به‌ مشهد منتقل‌ کرد ولی‌ این‌ گنج‌ها به‌ سبب‌ اسراف‌ وی‌، در زمان‌ کوتاهی‌ رو به‌ کاستی‌ نهاد.
پس‌ از آن‌ نیز بار‌ها جواهرات‌ سلطنتی‌ غارت‌ شد، چنانچه‌ در زمان‌شاه‌سلیمان‌ دوم‌ بیش از پنج هزار تومان‌ اسباب‌ طلا و نقره‌ در خزانه‌ باقی‌ نمانده‌ بود.

۱.۶ - غارت خزانه پس از خلع شاه سلیمان دوم

پس‌ از خلع‌شاه‌سلیمان‌ دوم‌ نیز خزانه‌ غارت‌ شد.
ظاهراً مقداری‌ ازاین‌ نفایس‌ و جواهرات‌ را میرعلم‌خان‌ خُزَیمَه‌، وکیل‌الدوله شاه‌سلیمان‌، جمع‌ آورد که‌ قسمتی‌ از آن‌، از جمله‌ الماس‌های‌ دریای‌ نور و تاج ماه‌، به‌ تدریج به‌ محمدحسن‌خان‌ قاجار منتقل‌شد.
این‌ جواهرات‌ پس‌ از قتل‌ محمدحسن‌خان‌ قاجار در ۱۱۷۱، به‌ کریم‌خان‌ زند منتقل‌شد.
قسمتی‌ از نفایس‌ به‌ جا مانده‌ نیز در تصرف ‌شاهرخ‌میرزا، نواده نادرشاه‌، در مشهد بود که‌ بعد‌ها با حمله آقامحمدخان‌ قاجار در ۱۲۱۰ به‌ خراسان‌، به‌ دست‌ خاندان‌ قاجار افتاد.

۱.۷ - جمع آوری خزانه غارت شده توسط آقا محمد خان قاجار

پس‌ از مرگ‌ کریم‌خان‌ زند در ۱۱۹۳، آقامحمدخان‌ قاجار در گیرودار رسیدن‌ به‌ سلطنت‌، اموال‌ مغلوبین‌، از جمله‌ لطفعلی‌خان‌، را که‌ بیش‌تر از دستبردهای‌ آنان‌ به‌ خزانه نادرشاه‌ گردآمده‌ بود، در اختیار گرفت‌ که‌ از جمله جواهرات‌، سه‌ الماس‌ مشهور بود: دریای‌ نور،تاج ماه‌ و الماس‌ اکبرشاهی.
برخی از دو قطعه‌ نام‌ برده‌اند.‌ اطلاعات بیش‌تر در باره دریای‌ نور نیز موجود است.

۱.۸ - تاراج جواهرات سلطنتی پس از قتل آقا محمد خان

پس‌ از قتل‌ آقامحمدخان‌ (ذیحجه ۱۲۱۱)، بار دیگر مقداری‌ از جواهرات‌ سلطنتی‌ به‌ تاراج رفت‌،
اما فتحعلی‌شاه‌ قاجار دوباره‌ آن‌ها را به‌ دست‌ آورد.
تاج مکلّل‌ پادشاهی‌، بازوبندهای‌ الماس‌ وشمشیر و خنجر جواهرنشان‌ از جمله‌ جواهراتی بود که‌ وی‌ در مراسم‌ تاج گذاری‌ در ۱۲۱۲ از آن‌ استفاده‌ کرد.
‌

۱.۹ - جمع‌آوری‌ و تنظیم‌ جواهرات‌ سلطنتی‌ توسط فتح علی شاه

پس‌ از آن‌ و با تثبیت‌ وضع‌ سیاسی‌ ایران‌، فتحعلی‌شاه‌ به ‌جمع‌آوری‌ و تنظیم‌ جواهرات‌ سلطنتی‌ پرداخت‌ و درواقع‌ گنجینه جواهرات‌ سلطنتی‌، در دوره فتحعلی‌شاه‌ پایه‌گذاری‌شد.
او هدایای‌ نمایندگان‌ و سفیران‌ خارجی‌ را نیز به‌ این‌ جواهرات‌ افزود.
همچنین‌ ناپلئون‌ بناپارت‌ و تیپوسلطان‌ هدایایی‌ به‌ دربار ایران‌ فرستادند که‌ همراه‌ با هدایای‌ امیران‌ و بزرگان‌ ایران‌ به‌ دربار، در زمره جواهرات‌ سلطنتی‌ قرار گرفت‌.
از جمله‌، هزاران‌ قطعه‌ الماس‌ و زمرد و یاقوت‌ و لعل‌ که‌ عباس‌ میرزا در ۱۲۱۷ تقدیم‌ دربار کرد.
در ۱۲۲۶، دفینه‌ای‌ ظاهراً از دوره مغولان‌ کشف‌ و به‌ خزانه سلطنتی‌ منتقل‌ شد که‌ عبارت‌ بود از جقه‌ (تاج یا زیور تاج مانند کلاه‌) و کمربندی‌ از طلا با ریزدانه‌های‌ لعل‌ و زمرد و فیروزه‌، یک‌ قبضه‌ خنجر زرین‌، زین‌ مطلاّ، جام‌ زرین‌ مرصع‌ به‌ لعل‌ و فیروزه‌، یک‌ بندشمشیر طلای‌ مزین‌ به‌ چند دانه‌ لعل‌ و مروارید.
از جمله‌ جواهرات‌ گنجینه سلطنتی‌، تخت‌ طاووس‌ و نیز تخت‌ نادری‌ است‌ که‌ از آثار نفیس‌ هنری‌ دوره فتحعلی‌شاه‌ است‌.
تخت‌ نادری‌ سال‌ها در موزه کاخ‌ گلستان‌ بود و اکنون‌، همانند تخت‌ طاووس‌، در خزانه بانک‌ مرکزی‌ ایران‌ نگهداری‌ می‌شود.
در دوره فتحعلی‌شاه‌، خزانه جواهرات‌ در‌اندرونی‌ بود و مسئولیت‌ ثبت‌ و ضبط‌ آن‌ را بانوان‌ معتمد فتحعلی‌شاه‌ بر عهده‌ داشتند، از جمله‌ مهدعلیا مادر فتحعلی‌شاه‌ و سپس‌ گلبدن‌باجی‌، از ندیمان‌ مهدعلیا، که‌ بعد‌ها به‌ همسری‌شاه‌ در آمد و لقب‌ خازن‌الدوله‌ گرفت‌.

۱.۱۰ - حفظ‌ و حراست‌ از جواهرات‌ سلطنتی‌در زمان محمد شاه

محمدشاه‌ نیز در حفظ‌ و حراست‌ از جواهرات‌ سلطنتی‌ کوشا بود.
وی‌ با آنکه‌ در دوره سلطنت‌، به‌ سبب‌ قشون‌کشی‌های‌ متعدد، هزینه‌های‌ گزافی‌ را متحمل‌شده‌ بود، بر مقدار جواهرات‌ سلطنتی‌ افزود.

۱.۱۱ - افزوده شدن جواهرات سلطنتی در دوره ناصر الدین شاه

در دوره ناصرالدین‌شاه‌ نیز بر مقدار این‌ جواهرات‌ افزوده‌شد، به‌طوری‌ که‌ تنها تخت‌ طاووس‌ را حدود صد وشصت‌ میلیون‌ و پانصد هزار لیره انگلیسی‌ برآورد کرده‌‌اند‌.
در این‌ دوره‌، به‌ دستورشاه‌، صورت ‌برداری‌ و تهیه فهرست‌ از اموال‌ سلطنتی‌ آغازشد و کره‌ای‌ جواهرنشان‌ در ۱۲۹۱ به‌ دست‌ جواهرسازان‌ ایرانی‌، به‌ سرپرستی‌ ابراهیم‌ مسیحی‌، از طلا و الماس‌ و جواهرات‌ رنگارنگ‌ بالغ‌ بر ۳۶۶، ۵۱ قطعه‌، بر روی‌ پایه‌ای‌ تماماً طلا و آراسته‌ به‌ جواهر ساخته‌شد.
در ۱۳۰۹، در پی‌ سرقتی‌، به‌ دستور ناصرالدین‌شاه‌ جواهرات‌ را از تالار جمع‌آوری‌ و آن‌ها را در ۳۴ صندوق‌ به‌ خزانه ‌اندرونی‌ منتقل‌ کردند و از آن‌ پس‌ درِ خزانه‌ پیوسته‌ به‌ مهرشاه‌، صدراعظم‌، وزیر مالیه‌، وزیر دربار و وزیر بیوتات‌ ممهور می‌شد.

۱.۱۲ - خزانه طلا در دوره مظفر الین شاه

در دوره مظفرالدین‌شاه‌، از موجودی‌ طلای‌ خزانه‌ معادل‌ یکصد و دوازده‌ هزار مثقال‌ برای‌ دادن‌ قروض‌ به‌ بانک‌شاهی‌ سکه‌ زده‌ شد و روکش طلای‌ ۲۱ صندلی‌ ذوب‌ و به‌ مصرف‌ احتیاجات‌ قشون‌ رسید، اما مظفرالدین‌شاه‌ تمامی ‌جواهراتی‌ را که‌ در زمان‌ ولیعهدی‌ گردآورده‌ بود، همچنین‌ جواهرات‌ خریداری‌شده‌ از اروپا و نیز پیشکش‌های‌ صدراعظم‌ها وشاهزادگان‌ و رجال‌ و حکام‌ ولایات‌ را تحویل‌ خزانه‌ داد.
در ۱۳۱۵، تمامی ‌جواهرات‌ و نفایس‌ سلطنتی‌ با تشریفات‌ خاصی‌ به‌ موثق‌الملک‌ تحویل‌ داده ‌شد که‌ فهرست‌ آن‌ها موجود است‌.

۱.۱۳ - جواهرات‌ سلطنتی‌ در دوره محمد علی شاه

محمدعلی‌شاه‌ نخستین‌ پادشاهی‌ بود که‌ به‌ جواهرات‌ سلطنتی‌ دستبرد زد.
او مقداری‌ از این‌ جواهرات‌ را در بانک‌ روس‌ و نزد جواهرفروشان‌ به‌ گرو گذاشت‌ و نیز در جریان‌ پناهندگی‌ به‌ سفارت‌ روس‌، صندوق‌ سر به‌ مهر دیگری‌ را از دربار خارج کرد، اما پس‌ از مذاکرات‌ و با میانجیگری‌ دو دولت‌ انگلیس‌ و روسیه‌ آنان‌ را بازگرداند.

۱.۱۴ - در دوره سلطنت احمد شاه

در دوره سلطنت‌ احمدشاه‌، خزانه‌ دست‌ نخورده‌ باقی‌ ماند.

۱.۱۵ - عمل کرد رضا شاه پهلوی

رضاشاه‌ پهلوی‌ برای‌ تاج‌گذاری‌ خود دستورِ ساخت‌ تاجی‌ جدید از جواهرات‌ خزانه‌ را صادر کرد که‌ به‌ تاج پهلوی‌ معروف‌ شد.
در سالهای‌ ۱۳۰۷ و ۱۳۰۸ش‌، به‌ فرمان‌ وی‌ تمام‌ جواهرات‌ خزانه‌ را جواهرفروش فرانسوی‌، بوشرون‌، با حضور هیئتی‌ به‌ ریاست‌ حسین‌ سمیعی‌، ادیب‌السلطنه‌، ارزیابی‌ کرد.

۱.۱۶ - انتقال مقدار از جواهرات سلطنتی به بانک ملی

در ۱۳۱۶ش‌، بر اساس‌ قوانین‌ مصوب‌ مجلس ‌شورای‌ ملی‌، مقداری‌ از جواهرات‌ سلطنتی‌ به‌ بانک‌ ملی‌ منتقل ‌شد و در ۲۱ اسفند ۱۳۱۸ جزو پشتوانه اسکناس‌ و تحت‌نظر مستقیم‌ هیئت ‌نظارت ‌‌اندوخته اسکناس‌ قرار گرفت‌.
در ۱۳۲۰ش‌، جواهرات‌ خاصه سلطنتی‌، که‌ در کاخ‌ گلستان‌ نگهداری‌ می‌شد، از جمله‌ تاج پهلوی‌، جقه‌ دریای‌ نور، کمربند طلای‌ تخمه زمرد، زمرد نادری‌، زمرد هندی‌، لعل‌ منقور، دو قداره‌ و دو عصا و یک‌ تفنگ‌ مرصع‌، در بانک‌ ملی‌ به‌ امانت‌ گذاشته ‌شد.
پس‌ از تبعید رضاشاه‌، شمشیر و بندشمشیر مرصع‌ به‌ الماس‌ برلیان تقدیمی ‌شیخ‌ خزعل‌، چوگان‌ طلای‌ مرصع‌ به‌ الماس‌ تقدیمی ‌اهالی‌ آذربایجان‌، و دو قداره مرصع‌ اهدایی‌ دولتهای‌ روسیه‌ و ترکیه‌ نیز ضمیمه جواهرات‌ سلطنتی‌شد.

۱.۱۷ - در دوره محمدرضا پهلوی‌

در دوره محمدرضا پهلوی‌ نیز این‌ جواهرات‌، همچنان‌ در بانک‌ ملی‌ بود و در ۷ خرداد ۱۳۲۳ برخی‌ اشیای‌ تاریخی‌ و قطعات‌ مهم‌، ظاهراً به‌ پیشنهاد ابوالحسن‌ ابتهاج‌، رئیس‌ بانک‌ ملی‌، و در اول‌ مهر همان‌ سال‌ جواهرات‌ خاصه سلطنتی‌ به‌ نمایش گذاشته ‌شد و از آن‌ زمان‌ به‌ بعد این‌ جواهرات‌ نیز تحت‌ نظر هیئت‌ نظارت‌ اندوخته اسکناس‌ قرار گرفت‌.
در ۱۳۳۰ش‌، جواهرات‌ اختصاصی‌ اشرف‌ و شمس‌ پهلوی‌ به‌ بانک‌ منتقل ‌شد.
همچنین‌ فوزیه‌ و ثریا (همسران‌ سابق‌ محمدرضاشاه‌) نیز، قبل‌ از مسافرت‌، تمامی‌ جواهرات‌ اختصاصی‌ خود را به‌ خزانه جواهرات‌ سلطنتی‌ تحویل‌ دادند.
بعد‌ها تاج‌هایی که‌ محمدرضا پهلوی‌ و فرح‌ دیبا در مراسم‌ تاج‌گذاری‌ در آبان‌ ۱۳۴۶ بر سر گذاشتند، نیز به‌ این‌ مجموعه‌ افزوده‌شد.

۱.۱۸ - پس‌ از پیروزی‌ انقلاب

پس‌ از پیروزی‌ انقلاب‌ ‌ اسلامی‌ایران‌ (۱۳۵۷ش‌)، این‌ جواهرات‌ به‌ نام‌ جواهرات‌ ملی ‌شناخته‌ و اکنون‌ در موزه بانک‌ مرکزی‌ ایران‌ نگهداری‌ می‌شود.
خزانه فعلی‌ جواهرات‌ در ۱۳۳۴ش ساخته‌ و در ۱۳۳۹ش با تأسیس‌ بانک‌ مرکزی‌ ایران‌ افتتاح‌ و به‌ این‌ بانک‌ سپرده ‌شد و اکنون‌ در صیانت‌ بانک‌ مرکزی‌ جمهوری‌ اسلامی‌ایران‌ است‌.
این‌ موزه‌ ۳۷ گنجه‌ دارد که‌ جواهرات‌ آن‌ بر اساس‌شکل‌ و نوع‌ چیده‌ شده‌ است‌، نه‌ ترتیب‌ تاریخی‌.
اطلاعات‌ بیش‌تری در‌باره دیگر اقلام‌ این‌ مجموعه‌ وجود دارد.

---

(۱) احمدمیرزا قاجار، تاریخ‌ عضدی‌، چاپ‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌ ۱۳۷۶ش‌.
(۲) محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری‌، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ش‌.
(۳) علیقلی‌ بن فتحعلی‌ اعتضادالسلطنه‌، اکسیرالتواریخ‌: تاریخ‌ قاجاریه‌ از آغاز تا سال‌ ۱۲۵۹ ق‌، چاپ‌ جمشید کیانفر، تهران‌ ۱۳۷۰ش‌.
(۴) محمدحسن‌ بن علی‌ اعتمادالسلطنه‌، تاریخ‌ منتظم‌ ناصری‌، چاپ‌ محمد اسماعیل‌ رضوانی‌، تهران‌ ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۷ش‌.
(۵) ایران‌، قوانین‌ و احکام‌، مجموعه‌ قوانین‌ سال‌ ۱۳۱۶، تهران‌: روزنامه رسمی‌کشورشاهنشاهی‌ ایران‌، (۱۳۱۶ش).
(۶) بانک‌ مرکزی‌ جمهوری‌ اسلامی‌ایران‌، راهنمای‌ خزانه جواهرات‌ ملی، تهران‌ ۱۳۸۰ش‌.
(۷) مهدی‌ بیانی‌، پانصد سال‌ تاریخ‌ جواهرات‌ سلطنتی‌ ایران، تهران‌ ۱۳۴۸ش‌.
(۸) فضل‌اللّه‌ بن عبدالنبی‌ خاوری‌شیرازی‌، تاریخ‌ ذوالقرنین، چاپ‌ ناصر افشارفر، تهران‌ ۱۳۸۰ش‌.
(۹) دریای‌ نور، نامه آستان‌ قدس، شماره مخصوص (آبان‌ ۱۳۴۶).
(۱۰) محمدتقی‌ بن محمدعلی‌ سپهر، ناسخ‌ التواریخ‌: تاریخ‌ قاجاریه، چاپ‌ جمشید کیانفر، تهران‌ ۱۳۷۷ش‌.
(۱۱) میرمحمد صدیق‌ فرهنگ‌، افغانستان‌ در پنج قرن‌ اخیر، قم‌ ۱۳۷۴ش‌.
(۱۲) ابوالحسن‌ بن محمدامین‌ گلستانه‌، مجمل‌التواریخ، چاپ‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌ ۱۳۵۶ش‌.
(۱۳) محمدخلیل‌ بن داوود مرعشی‌ صفوی‌، مجمع‌ التواریخ‌، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ش‌.
(۱۴) توکا ملکی‌، گزارش خزانه جواهرات‌ ملی‌، دست‌ها و نقش‌ها، ش۲ (زمستان‌ ۱۳۷۶).
(۱۵) ولادیمیر فئودوروویچ‌ مینورسکی‌، تاریخچه نادرشاه، ترجمه رشید یاسمی‌، تهران‌ ۱۳۱۳ش‌.
(۱۶) محمدصادق‌ نامی‌اصفهانی‌، تاریخ‌ گیتی‌گشا، با مقدمه سعید نفیسی‌، تهران‌ ۱۳۶۳ش‌.
(۱۷) رضاقلی‌ بن محمدهادی‌ هدایت‌، ملحقات‌ تاریخ‌ روضه الصفای‌ ناصری، در میرخواند، ج۸ـ۱۰.
(۱۸) هزینه رویداد میدان‌ توپخانه‌، وحید، ش۲۰۶ (فروردین‌ ۱۳۵۶).

---