• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

اقامت در مکه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


اقامت در مکه، مجاورت یا سکونت دائم در مکه را گویند.


واژه اقامت از ریشه «ق ـ و ـ م» به معنای ثابت شدن، ادامه دادن و جای گزیدن است.
[۱] العین، ج۵، ص۲۳۲.    
[۲] الصحاح، ج۵، ص۲۰۱۶-۲۰۱۷، «قوم».    
مقصود از اقامت در مکه، سکونت گزیدن در آن به عنوان وطن همیشگی است که در بسیاری از منابع فقهی و غیر فقهی، با تعبیر «مجاورت در مکه» آمده است.
[۳] المبسوط، ج۱، ص۳۸۵.    
[۴] المجموع، ج۸، ص۲۷۸.    
[۵] تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۱۵.    
مقصود از اقامت، اعم از سکونت موقت و دائم (توطن) است
[۶] المختصر النافع، ج۱، ص۹۸.    
[۷] ارشاد الاذهان، ج۱، ص۳۳۷.    
[۸] کفایة الاحکام، ج۱، ص۳۶۳.    
؛ اما در کاربرد فقیهان، اقامت و مجاورت به یک معنا است.
[۹] المعتبر، ج۲، ص۷۹۹.    
[۱۰] مجمع الفائده، ج۶، ص۳۶.    
[۱۱] مجمع الفائده، ج۷، ص۳۸۷.    
این مقاله تنها به حکم تکلیفی اقامت در مکه می‌پردازد.

بر پایه منابع تاریخی و حدیثی، پیشینه اقامت در مکه به گذشته دور می‌رسد. گزارش شده که حضرت آدم علیه السلام پس از هبوط به زمین، به فرمان خدا کعبه را بنا نهاد و مناسک حج را در مکه و سرزمین منا به جا آورد.
[۱۲] اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۳۶-۳۷.
[۱۳] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۹.    
[۱۴] تاریخ مکة المشرفه، ص۲۶-۲۷.    
همچنین حضرت ابراهیم علیه السلام به فرمان خداوند، همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل را در مکه و جوار کعبه ساکن کرد تا زمینه بازسازی کعبه و آباد شدن مکه فراهم شود.
[۱۵] ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
عالمان بسیاری سال‌ها در مکه اقامت گزیدند و به «جارالله» مشهور شدند.



۳.۱ - فقهای امامی



۳.۱.۱ - دیدگاه مشهور

بر پایه دیدگاه مشهور فقیهان امامی،
[۱۶] الدروس، ج۱، ص۴۷۱.    
[۱۷] مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۷۱.    
[۱۸] کفایة الاحکام، ج۱، ص۳۶۰.    
مجاورت (اقامت) در مکه مکروه است.
[۱۹] المبسوط، ج۱، ص۳۸۵.    
[۲۰] تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۴۴۷.    
[۲۱] جواهر الکلام، ج۲۰، ص۷۰.    
پشتوانه آنان، چندین حدیث مانند روایت محمد بن مسلم از امام باقر علیه السلام
[۲۲] الکافی، ج۴، ص۲۳۰.    
[۲۳] التهذیب، ج۵، ص۴۴۸.    
و حدیث حلبی،
[۲۴] التهذیب، ج۵، ص۴۲۰.
ابوالصباح کنانی،
[۲۵] الکافی، ج۴، ص۲۲۷.    
[۲۶] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۲.    
ابوبصیر و داود رقی
[۲۷] الکافی، ج۴، ص۲۳۰.    
[۲۸] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۴.    
از امام صادق علیه السلام است که بر اقامت نکردن در مکه و بیرون رفتن از آن، پس از ادای حج تاکید کرده است. آنان به پشتوانه آیه ۲۵ حج/۲۲: {ومن یرد فیه بالحاد بظلم نذقه من عذاب الیم} هر ستم شخص را در مکه به خود و دیگران مصداق شرک و کفر شمرده‌اند.
[۲۹] حج/سوره۲۲، آیه۲۵.    
همچنین برخی روایات از سیره پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در بیرون آمدن از مکه پس از ادای مناسک حج حکایت دارند.
[۳۰] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۹۴.    
[۳۱] علل الشرایع، ج۲، ص۴۴۶.    
گزارش شده که حضرت علی علیه السلام از آن رو که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از مکه مهاجرت کرده بود، هیچ گاه شب را در مکه سپری نمی‌کرد.
[۳۲] بحار الانوار، ج۹۶، ص۸۲.

در روایات و منابع فقهی، چندین حکمت برای این کراهت یاد شده است؛ از جمله: پدیدار شدن قساوت قلب به سبب اقامت در مکه،
[۳۳] علل الشرایع، ج۲، ص۴۴۶.    
[۳۴] المقنعه، ص۴۴۴.    
قبح بیشتر ارتکاب گناه در مکه در مقایسه با مکان‌های دیگر،
[۳۵] الدروس، ج۱، ص۴۷۱.    
[۳۶] وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۳۱-۲۳۲.    
[۳۷] جواهر الکلام، ج۲۰، ص۷۰.    
بیرون شدن اجباری (هجرت) پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از مکه،
[۳۸] علل الشرایع، ج۲، ص۴۴۶.    
از میان رفتن حرمت مکه بر اثر حضور مداوم در آن،
[۳۹] مسالک الافهام، ج۲، ص۳۸۰.    
لزوم تداوم اشتیاق به حضور در مکه، و پرهیز از ملالت بر اثر اقامت در آن.
[۴۰] الکافی، ج۴، ص۲۳۰.    
[۴۱] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۴.    


۳.۱.۲ - دیدگاه غیرمشهور

در برابر، احادیثی گزارش شده که از آن‌ها استحباب اقامت در مکه فهمیده می‌شود؛ مانند صحیحه علی بن مهزیار از امام کاظم علیه السلام
[۴۲] التهذیب، ج۵، ص۴۷۶.    
و احادیثی از امام باقر علیه السلام
[۴۳] الکافی، ج۲، ص۶۱۲.    
[۴۴] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۷.    
و امام صادق علیه السلام.
[۴۵] المحاسن، ج۱، ص۶۸.    
[۴۶] التهذیب، ج۵، ص۴۶۸.    
مفاد این احادیث، برتری اقامت در مکه بر اقامت در دیگر شهرها، برابری غذا خوردن در مکه با روزه گرفتن در جای‌های دیگر
[۴۷] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۷.    
و برابری خوابیدن در مکه با شب زنده داری
[۴۸] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۸.    
و جهاد یا شهادت در سرزمین‌های دیگر است. برخی فقیهان امامی در صدد سازگاری این روایات برآمده‌اند تا تعارض ظاهری میان آن‌ها را بزدایند. گروهی حدیث‌های دلالت گر بر کراهت اقامت در مکه را درباره کسانی شمرده‌اند که برای خود احتمال گناه و هتک حرمت کعبه را بسیار می‌دانند. اما برای کسانی که درباره خود احتمال گناه و هتک نمی‌دهند، اقامت در مکه را مستحب دانسته‌اند.
[۴۹] الدروس، ج۱، ص۴۷۱.    
[۵۰] الرسائل العشر، ص۲۲۶.    
شماری دیگر اقامت در مکه را برای تجارت، مکروه و برای عبادت، مستحب شمرده‌اند.
[۵۱] الدروس، ج۱، ص۴۷۲.    
[۵۲] الرسائل العشر، ص۲۲۶.    
[۵۳] جواهر الکلام، ج۲۰، ص۷۲-۷۳.    
شماری دیگر به پشتوانه احادیث،
[۵۴] الکافی، ج۴، ص۲۳۰.    
کراهت اقامت در مکه را مشروط به توقف یک سال و بیشتر در مکه کرده و بر آنند که اگر اقامت کمتر از یک سال باشد
[۵۵] الجامع للشرائع، ص۲۳۰.
[۵۶] کشف اللثام، ج۶، ص۲۸۴.    
یا شخص سکونت کننده در میان سال از مکه بیرون شود و بازگردد،
[۵۷] مجمع الفائده، ج۷، ص۳۸۲.    
[۵۸] وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۳۲.    
اقامتش مکروه نیست. برخی فقیهان کراهت اقامت در مکه را منوط به آن دانسته‌اند که بیش از سه سال باشد و اقامت کمتر از آن را مکروه به شمار نیاورده‌اند.
[۵۹] مجمع الفائده، ج۷، ص۳۸۷.    
بر پایه نظری دیگر، اقامت در مکه تنها برای کسانی که از قساوت قلب در امان نیستند، مکروه است و برای دیگران مکروه نیست.
[۶۰] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۴، «پاورقی».    


۳.۲ - فقهای اهل سنت

فقیهان اهل سنت درباره حکم تکلیفی اقامت در مکه اختلاف نظر دارند. شماری از آنان به کراهت و برخی به استحباب آن حکم کرده‌اند.
[۶۱] المجموع، ج۸، ص۲۷۸.    
[۶۲] فیض القدیر، ج۱، ص۵۳۵.
[۶۳] حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۷۷.
از میان پیشوایان مذاهب اهل سنت، ابوحنیفه و مالک به کراهت مجاورت باور دارند.
[۶۴] المجموع، ج۸، ص۲۷۸.    
[۶۵] فیض القدیر، ج۱، ص۵۳۵.
[۶۶] روح المعانی، ج۱۷، ص۱۴۰.
پشتوانه آنان احادیثی است که بر بازگشت از مکه پس از ادای مناسک حج تاکید کرده
[۶۷] المستدرک، ج۱، ص۴۷۷.
[۶۸] السنن الکبری، ج۵، ص۲۵۹.
و نیز روایاتی که قبح ارتکاب گناه را در مکه چند برابر دیگر شهرها قلمداد کرده است.
[۶۹] المصنف، ج۵، ص۲۸.
به تصریح حدیث‌های یاد شده، اقامت طولانی در مکه سبب انس گرفتن با آن شده، به کاهش احترام به این سرزمین و فزونی گناه می‌انجامد. در برابر، بازگشت از مکه، شوق زیارت دیگر بار خانه خدا را در دل‌ها زنده نگاه می‌دارد.
[۷۰] شرح فتح القدیر، ج۳، ص۱۷۸.
[۷۱] مرقاة المفاتیح، ج۹، ص۲۰۰.
در برابر، برخی شافعیان
[۷۲] المجموع، ج۸، ص۲۷۸.    
و حنفیان
[۷۳] البحر الرائق، ج۲، ص۵۲۶-۵۲۷.
[۷۴] الدر المختار، ج۲، ص۶۹۰.    
در مقام سازگاری احادیث، به استحباب مجاورت در مکه جز در صورتی که گمان ارتکاب گناه و بی حرمتی به خانه خدا برای انسان بیشتر باشد، باور دارند.

به باور فقیهان امامی
[۷۵] النهایه، ص۲۸۶.    
[۷۶] تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۱۵.    
[۷۷] مجمع الفائده، ج۷، ص۳۸۷.    
به پشتوانه احادیث،
[۷۸] الکافی، ج۴، ص۴۱۲.    
[۷۹] من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۰۷.    
[۸۰] التهذیب، ج۵، ص۴۴۷.    
به جا آوردن طواف مستحب برای مقیم در مکه تا پیش از سه سال برتر و پاداش یافته تر از نماز مستحب است و پس از سه سال، گزاردن نماز مستحب برتر از طواف مستحب است. به باور برخی فقیهان امامی، هر گاه کسی در ماه‌های حج (شوال، ذی قعده، ذی حجه) عمره مفرده به جا آورد، مستحب است با اقامت در مکه و بدل کردن عمره مفرده به عمره تمتع، حج تمتع به جا آورد.
[۸۱] قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۵۲.    
[۸۲] الدروس، ج۱، ص۳۳۶.    


برخلاف اقامت در مکه که کراهت آن به طور مطلق یا مشروط مورد اتفاق فقیهان است، فقیهان امامی
[۸۳] المهذب، ج۱، ص۲۸۳.    
[۸۴] تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۱۸.    
[۸۵] مجمع الفائده، ج۷، ص۴۳۱.    
و بیشتر فقیهان اهل سنت
[۸۶] المغنی، ج۳، ص۵۸۷-۵۸۸.
[۸۷] فتح الباری، ج۴، ص۷۹.
[۸۸] فیض القدیر، ج۳، ص۳۴۲.
به پشتوانه احادیث،
[۸۹] صحیح مسلم، ج۴، ص۱۱۸، ۱۲۰.
[۹۰] الکافی، ج۴، ص۵۵۷.    
[۹۱] التهذیب، ج۶، ص۱۴.    
به استحباب مجاورت و اقامت در مدینه باور دارند. برخی برتری مجاورت مدینه بر مکه را که در خبرها آمده، ضعیف شمرده و بر فرض صحت، آن را مربوط به پیش از فتح مکه یا هنگام زندگانی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم دانسته‌اند.
[۹۲] المعجم الکبیر، ج۴، ص۲۸۸.    
[۹۳] کشاف القناع، ج۲، ص۵۴۸.
[۹۴] تحفة الاحوذی، ج۱۰، ص۲۹۴.    


اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ ارشاد الاذهان: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.)، به کوشش الحسون، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛ الاسماء و الصفات: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ بحار الانوار: المجلسی (م. ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. ۹۷۰ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ تاریخ مکة المشرفه: محمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق.)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق؛ تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق علیه السلام، ۱۴۲۰ق؛ تحفة الاحوذی: المبارک فوری (م. ۱۳۵۳ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛ تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.)، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۴ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (م. ۶۹۰ق.)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق؛ جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. ۱۲۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ الدر المختار: الحصکفی (م. ۱۰۸۸ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. ۷۸۶ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق؛ الرسائل العشر: ابن فهد الحلی (م. ۸۴۱ق.)، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق؛ روح المعانی: الآلوسی (م. ۱۲۷۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر؛ شرح فتح القدیر: السیواسی (م. ۸۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر؛ الصحاح: الجوهری (م. ۳۹۳ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق؛ صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م. ۶۷۶ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق؛ صحیح مسلم: مسلم (م. ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر؛ علل الشرایع: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق؛ العین: خلیل (م. ۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه؛ فیض القدیر: المناوی (م. ۱۰۳۱ق.)، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ قواعد الاحکام: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق؛ الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ کشاف القناع: منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. ۱۱۳۷ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ کفایة الاحکام (کفایة الفقه): محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ق.)، اصفهان، مدرسه صدر مهدوی؛ المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه؛ مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (م. ۹۹۳ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.)، دار الفکر؛ المحاسن: ابن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش؛ المختصر النافع: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.)، تهران، البعثه، ۱۴۱۰ق؛ مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. ۱۰۰۹ق.)، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۰ق؛ مرقاة المفاتیح: ملا علی القاری (م. ۱۰۱۴ق.)، بیروت، دار الفکر؛ مسالک الافهام الی آیات الاحکام: فاضل الجواد الکاظمی (م. ۱۰۶۵ق.)، به کوشش شریف زاده، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵ش؛ المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. ۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ المصنف: عبدالرزاق الصنعانی (م. ۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛ المعتبر: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش؛ المعجم الکبیر: الطبرانی (م. ۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ المغنی: عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ المقنعه: المفید (م. ۴۱۳ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛ من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛ المهذب: القاضی ابن البراج (م. ۴۸۱ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق؛ النهایه: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۲ق.

۱. ↑ العین، ج۵، ص۲۳۲.    
۲. ↑ الصحاح، ج۵، ص۲۰۱۶-۲۰۱۷، «قوم».    
۳. ↑ المبسوط، ج۱، ص۳۸۵.    
۴. ↑ المجموع، ج۸، ص۲۷۸.    
۵. ↑ تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۱۵.    
۶. ↑ المختصر النافع، ج۱، ص۹۸.    
۷. ↑ ارشاد الاذهان، ج۱، ص۳۳۷.    
۸. ↑ کفایة الاحکام، ج۱، ص۳۶۳.    
۹. ↑ المعتبر، ج۲، ص۷۹۹.    
۱۰. ↑ مجمع الفائده، ج۶، ص۳۶.    
۱۱. ↑ مجمع الفائده، ج۷، ص۳۸۷.    
۱۲. ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج۱، ص۳۶-۳۷.
۱۳. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۹.    
۱۴. ↑ تاریخ مکة المشرفه، ص۲۶-۲۷.    
۱۵. ↑ ابراهیم/سوره۱۴، آیه۳۷.    
۱۶. ↑ الدروس، ج۱، ص۴۷۱.    
۱۷. ↑ مدارک الاحکام، ج۸، ص۲۷۱.    
۱۸. ↑ کفایة الاحکام، ج۱، ص۳۶۰.    
۱۹. ↑ المبسوط، ج۱، ص۳۸۵.    
۲۰. ↑ تذکرة الفقهاء، ج۸، ص۴۴۷.    
۲۱. ↑ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۷۰.    
۲۲. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۳۰.    
۲۳. ↑ التهذیب، ج۵، ص۴۴۸.    
۲۴. ↑ التهذیب، ج۵، ص۴۲۰.
۲۵. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۲۷.    
۲۶. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۲.    
۲۷. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۳۰.    
۲۸. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۴.    
۲۹. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۲۵.    
۳۰. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۹۴.    
۳۱. ↑ علل الشرایع، ج۲، ص۴۴۶.    
۳۲. ↑ بحار الانوار، ج۹۶، ص۸۲.
۳۳. ↑ علل الشرایع، ج۲، ص۴۴۶.    
۳۴. ↑ المقنعه، ص۴۴۴.    
۳۵. ↑ الدروس، ج۱، ص۴۷۱.    
۳۶. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۳۱-۲۳۲.    
۳۷. ↑ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۷۰.    
۳۸. ↑ علل الشرایع، ج۲، ص۴۴۶.    
۳۹. ↑ مسالک الافهام، ج۲، ص۳۸۰.    
۴۰. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۳۰.    
۴۱. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۴.    
۴۲. ↑ التهذیب، ج۵، ص۴۷۶.    
۴۳. ↑ الکافی، ج۲، ص۶۱۲.    
۴۴. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۷.    
۴۵. ↑ المحاسن، ج۱، ص۶۸.    
۴۶. ↑ التهذیب، ج۵، ص۴۶۸.    
۴۷. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۷.    
۴۸. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۲۸.    
۴۹. ↑ الدروس، ج۱، ص۴۷۱.    
۵۰. ↑ الرسائل العشر، ص۲۲۶.    
۵۱. ↑ الدروس، ج۱، ص۴۷۲.    
۵۲. ↑ الرسائل العشر، ص۲۲۶.    
۵۳. ↑ جواهر الکلام، ج۲۰، ص۷۲-۷۳.    
۵۴. ↑ الکافی، ج۴، ص۲۳۰.    
۵۵. ↑ الجامع للشرائع، ص۲۳۰.
۵۶. ↑ کشف اللثام، ج۶، ص۲۸۴.    
۵۷. ↑ مجمع الفائده، ج۷، ص۳۸۲.    
۵۸. ↑ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۳۲.    
۵۹. ↑ مجمع الفائده، ج۷، ص۳۸۷.    
۶۰. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۴، «پاورقی».    
۶۱. ↑ المجموع، ج۸، ص۲۷۸.    
۶۲. ↑ فیض القدیر، ج۱، ص۵۳۵.
۶۳. ↑ حاشیة رد المحتار، ج۲، ص۵۷۷.
۶۴. ↑ المجموع، ج۸، ص۲۷۸.    
۶۵. ↑ فیض القدیر، ج۱، ص۵۳۵.
۶۶. ↑ روح المعانی، ج۱۷، ص۱۴۰.
۶۷. ↑ المستدرک، ج۱، ص۴۷۷.
۶۸. ↑ السنن الکبری، ج۵، ص۲۵۹.
۶۹. ↑ المصنف، ج۵، ص۲۸.
۷۰. ↑ شرح فتح القدیر، ج۳، ص۱۷۸.
۷۱. ↑ مرقاة المفاتیح، ج۹، ص۲۰۰.
۷۲. ↑ المجموع، ج۸، ص۲۷۸.    
۷۳. ↑ البحر الرائق، ج۲، ص۵۲۶-۵۲۷.
۷۴. ↑ الدر المختار، ج۲، ص۶۹۰.    
۷۵. ↑ النهایه، ص۲۸۶.    
۷۶. ↑ تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۱۵.    
۷۷. ↑ مجمع الفائده، ج۷، ص۳۸۷.    
۷۸. ↑ الکافی، ج۴، ص۴۱۲.    
۷۹. ↑ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۰۷.    
۸۰. ↑ التهذیب، ج۵، ص۴۴۷.    
۸۱. ↑ قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۵۲.    
۸۲. ↑ الدروس، ج۱، ص۳۳۶.    
۸۳. ↑ المهذب، ج۱، ص۲۸۳.    
۸۴. ↑ تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۱۸.    
۸۵. ↑ مجمع الفائده، ج۷، ص۴۳۱.    
۸۶. ↑ المغنی، ج۳، ص۵۸۷-۵۸۸.
۸۷. ↑ فتح الباری، ج۴، ص۷۹.
۸۸. ↑ فیض القدیر، ج۳، ص۳۴۲.
۸۹. ↑ صحیح مسلم، ج۴، ص۱۱۸، ۱۲۰.
۹۰. ↑ الکافی، ج۴، ص۵۵۷.    
۹۱. ↑ التهذیب، ج۶، ص۱۴.    
۹۲. ↑ المعجم الکبیر، ج۴، ص۲۸۸.    
۹۳. ↑ کشاف القناع، ج۲، ص۵۴۸.
۹۴. ↑ تحفة الاحوذی، ج۱۰، ص۲۹۴.    


حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «اقامت در مکه».    



جعبه ابزار