ارشاد الاذهان الی احکام الایمان (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب إرشاد الأذهان إلى علم الإيمان اين كتاب يك دوره
فقه فتوايى مختصر و موجز از كتاب
طهارت تا كتاب
دیات مى‌باشد و در آن از استدلال‌هاى متعارف اثرى ديده نمى‌شود و مطالب آن بصورت منظم و در قالب‌بندى‌هاى خاصى ارائه شده است. مؤلف آن ابو منصور جمال الدين حسن بن يوسف بن مطهر حلى اسدى( م ۷۲۶ ق)« إرشاد الأذهان» يكى از معروف‌ترين و معتبرترين مصادر فقه
امامیّه و از مهم‌ترين آثار بجاى مانده از
علامۀ حلّی ( قده) مى‌باشد.
شيخ جمال الدين، ابو منصور، حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلّى ملقب به
علامۀ حلّی و علامه( على الإطلاق) در ۲۷ رمضان سال ۶۴۷ ه ق به دنيا آمد و در ۲۱ محرم سال ۷۲۶ ه ق در
حلّۀ مزیدیه وفات نمود و در يكى از صحن‌هاى روضۀ امير المؤمنين
علی علیه السلام در
نجف اشرف دفن گرديد.
پدر او شيخ سديد الدين يوسف بن على بن مطهر حلّى از علماى برجسته و نامدار و داراى مقام علمى و اجتماعى بوده است. در هنگام حضور
خواجه نصیر الدین طوسی در حلّه و
اجتماع علما براى ديدار او شيخ نجم الدين جعفر بن سعيد، در جواب درخواست خواجه براى معرفى عالم‌ترين افراد در
علم كلام و اصول به شيخ سديد الدين و مفيد الدين محمد بن جهم
اشاره كرد. علامه دوران كودكى خويش را تحت تربيت پدر و مادر دلسوز و عالمش و تحت نظارت دايى بزرگوارش،
محقق حلی كه همچون پدرى مهربان براى او زحمت مى‌كشيد، گذراند.
اولين استاد علامۀ حلى شخصى به نام« محرم» است كه خواندن و نوشتن را نزد او فرا گرفت آنگاه
ادبیات عرب و علم
فقه و
اصول و
حدیث و
کلام و قواعد آن را نزد پدر و دايى گراميش كه شأن والايى در تمام علوم مخصوصا فقه و اصول و كلام داشتند، خواند. تيزهوشى و تلاش او، بزودى او را به حلقۀ درس بزرگان آن زمان رسانيد و نزد اساتيد بزرگوارى كه هر كدام در آن روزگار برجسته بودند علوم عقلى از
منطق ،
فلسفه ،
هیئت و علوم ديگر را خواند تا اين كه در زمرۀ علما قرار گرفت و در سنين جوانى بر بسيارى از آنها تفوق يافت.
اين كتاب يك دوره
فقه فتوایی مختصر و موجز از كتاب
طهارت تا كتاب ديات مى‌باشد و در آن از استدلال‌هاى متعارف اثرى ديده نمى‌شود و مطالب آن بصورت منظم و در قالب‌بندى‌هاى خاصى ارائه شده است.
به دليل شأن و منزلت والاى اين كتاب در نزد فقهاى عظام از عصر مؤلف تا همين اواخر، در حوزه‌هاى علميه تدريس مى‌شده است و بيش از ۵۰ شرح و حاشيه بر آن زده شده كه در
الذریعة نام آنها ذكر شده است.
از مشهورترين اين شروح مى‌توان اين‌ها را نام برد: -
غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد ، تأليف شهيد اوّل( م ۷۸۶ ق)، - روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شهيد ثانى( م ۹۶۶ ق)، - مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف محقق اردبيلى( م ۹۹۱ ق)، - ذخيرة المعاد في شرح الإرشاد، تأليف محقق سبزوارى( م ۱۰۹۰ ق)، - نهج السداد في خلافيات الإرشاد، تأليف شيخ يوسف بحرانى.
از ديگر بزرگانى كه به اين كتاب شرح زده‌اند مى‌توان به فخر المحققين( م ۷۷۱ ق)، شيخ
ابراهیم بن سلیمان قطیفی ( زنده در ۹۴۵ ق)،
فاضل تونی صاحب الوافية( م ۱۰۷۱ ق)،
محقق کرکی ( م ۹۴۰ ق)،
ابن فهد حلّی ( م ۸۴۱ ق)، و
شیخ انصاری ( م ۱۲۸۱ ق) اشاره نمود.
اين كتاب نيز نظير بسيارى از كتب علامّه به درخواست فرزند فاضلش فخر المحققين، محمد بن حسن بن يوسف تأليف شده است كه در خطبۀ كتاب مؤلف به آن
اشاره نموده است.
در نسخه‌اى كه به خط شيخ
علی بن اسماعیل بن فتوح غروی است سال پايان نوشتن آن را ۷۰۱ ق ذكر كرده است. با توجه به عبارت آخر كتاب و اجازۀ علامۀ حلى مشخص مى‌شود كه نويسنده هر مقدار از كتاب را مى‌نوشته است براى علامه مى‌خوانده است و آن را درس مى‌گرفته است. علامه در آخر كتاب به خط مباركش نوشته است:« بلغت قراءته ابقاه اللّه، و الفاصلة ما بين قراءة و أخرى يسيرة جدا».
بنابراين كتاب« إرشاد الأذهان» قبل از سال ۷۰۰ يعنى ۲۶ سال قبل از وفات مؤلف تأليف شده است. در الذريعة آمده است:« فرغ منه ۶۷۶ أو ۶۹۶ ق».
در كتاب«
مقدمه‌ای بر فقه شیعه » به دو چاپ از كتاب در سال‌هاى ۱۲۷۲ در تهران و ۱۴۰۳ در
قم اشاره نموده است.
كتاب موجود در سال ۱۴۱۰ ق در مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در حوزۀ علميۀ قم در دو مجلد چاپ شده است. محقق و مصحح كتاب
شیخ فارس حسون مى‌باشد.
به دليل اهميت كتاب« إرشاد الأذهان» و توجه فقهاى بزرگ به اين كتاب نسخه‌هاى متعددى از اين كتاب نوشته شده است و حتى بسيارى از بزرگان با خط مباركشان اين كتاب را نسخه‌بردارى نموده‌اند. از بين اين نسخه‌ها به ۴۶ نسخۀ در مقدمۀ كتاب اشاره شده كه عبارتند از:
- ۶ نسخه از كتابخانۀ
آستان قدس رضوی ، - ۵ نسخه از كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى، - ۸ نسخه از كتابخانۀ
آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی ، - ۲ نسخه از كتابخانۀ سالار جنگ در حيدرآباد، - ۲ نسخه از كتابخانۀ
شاه چراغ در شيراز، - نسخۀ كتابخانۀ دار الكتب ملى در تبريز، - نسخۀ كتابخانۀ ملا محمد على خوانسارى، - ۲ نسخه از كتابخانۀ عمومى
امیر المؤمنین علیه السلام در نجف، - ۳ نسخه از كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران، - نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ
آیة اللّه بروجردی در نجف، - ۲ نسخه از كتابخانۀ ملك در تهران، - ۲ نسخه از كتابخانۀ مدرسۀ
آیة اللّه گلپایگانی ، - نسخۀ كتابخانۀ الهيات مشهد، - نسخۀ كتابخانۀ طوب قبو در استامبول، - نسخۀ كتابخانۀ ملى در تهران، - نسخۀ كتابخانۀ
آیة اللّه حکیم در نجف، - ۲ نسخه از كتابخانۀ سپهسالار در تهران، - نسخۀ كتابخانۀ شوشتريه در
نجف ، - نسخۀ كتابخانۀ عمومى در اصفهان، - نسخۀ كتابخانۀ خصوصى در يزد، - نسخۀ كتابخانۀ
مسجد جامع گوهرشاد .
در چاپ كتاب موجود به سه نسخه كه از قديمى‌ترين و بهترين نسخه‌ها بوده‌اند اعتماد شده كه عبارتند از:
۱- نسخۀ كتابخانۀ
امام رضا علیه السلام با شمارۀ ۲۲۲۲ كه به خط شاگرد مؤلف، على بن اسماعيل بن ابراهيم بن فتوح در سال ۷۰۱ ق نوشته شده و مؤلف به خط مباركش آن را
اجازه داده است.
۲- نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى در تهران با شمارۀ ۶۳۳۰ كه آن را شاگرد مؤلف سيد شرف الدين حسينى بن محمد علوى حسينى طوسى در سال ۷۰۴ نوشته و مؤلف آن را اجازه داده است و با رمز« س» مشخص شده است. نويسندۀ اين نسخه نيز بتدريج متن كتاب را درس گرفته است.
۳- نسخۀ كتابخانۀ آية اللّه عظمى نجفى مرعشى با شمارۀ ۴۳۷۵ كه اين را نيز شاگرد مصنف
حسن بن حسین سبزواری در سال ۷۱۸ ق نوشته و با رمز« م» مشخص شده است، اين نسخه از دو نسخۀ ديگر دقيق‌تر و صحيح‌تر مى‌باشد.
علاوه بر سه نسخۀ مذكور، در مواردى كه متن داراى مشكلاتى بوده كه با استفاده از اين نسخه‌ها حل نمى‌شده است از نسخۀ چهارمى نيز در موارد نادرى استفاده شده است. اين نسخه متعلّق به كتابخانۀ آية اللّه مرعشى نجفى با شمارۀ ۹۶۱ است كه به خط
محمد بن عبد الحمید جرجانی در سال ۸۶۶ ق نوشته شده است. اين نسخه به علّت حواشى متعددى كه بر آن زده شده است بر ساير نسخه‌ها برترى دارد.
اگر چه در حدود ۵۰ شرح و حاشيه بر« إرشاد الأذهان» زده شده است اما گروه تحقيق فقط از ۴ شرح استفاده نموده و متن كتاب را با مقايسه با آن تصحيح و در مواردى نيز توضيح داده است. اين چهار شرح عبارتند از:
۱- غاية المراد في شرح نكت الإرشاد، تأليف
شهید اول ( م ۷۸۶ ق) .
۲-
روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان ، تأليف
شهید ثانی ( م ۹۶۶ ق) .
۳-
مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان ، تأليف
مقدس اردبیلی ( م ۹۹۱ ق) .
۴-
ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد ، تأليف
محقق سبزواری ( م ۱۰۹۰ ق)، از اول كتاب تا آخر كتاب حج.
البته گاهى نيز از مجموعه‌هاى فقهى مفصل مثل«
جواهر الکلام »
و«
مفتاح الکرامة »
و همين‌طور كتب فقهى ديگرى همچون«
اصباح الشیعة » نظام الدين صهرشتى،
«
فقه القرآن » راوندى،
«
الوسیلة ابن حمزة»،
«
المهذب ابن برّاج»،
«
الکافی » أبو الصلاح حلبى،
«
السرائر » ابن ادريس،
« شرايع الإسلام» محقق حلّى،
«
الغنیة » ابن زهرة،
«
الانتصار » سيد مرتضى قده،
«
من لا یحضره الفقیه » شيخ صدوق،
«
الجامع للشرائع » يحيى بن سعيد حلّى
استفاده شده است.
مباحث كتاب در دو مجلد آورده شده كه در جلد اول از كتاب طهارت
تا كتاب
عطایا و در جلد دوم از كتاب
نکاح تا كتاب ديات مى‌باشد.
مباحث كتاب با عناوينى نظير مقصد،
مطلب،
فصل،
بحث
و باب
تقسيم‌بندى شده امّا عناوين مقصد و مطلب بيشتر ديده مى‌شود.
جلد اول شامل ده كتاب است كه عبارتند از: طهارت،
صلاة،
زکاة ،
صوم ،
حج ،
جهاد ،
متاجر،
دیون ،
اجاره ،
عطايا.
جلد دوم نيز شامل كتاب‌هاى نكاح،
فراق ،
عتق ،
أیمان ،
صيد،
میراث ،
قضاء ،
حدود ،
جنايات
و
دیات مى‌باشد.
در رابطه با تقسيم‌بندى مباحث كتاب نكاتى قابل ذكر است.
۱- در كتاب طهارت مباحث انواع آب‌ها و
نجاسات پس از مباحث وضو و
غسل و
تیمم ذكر شده در حالى كه در اكثر كتب فقهى قدماء و كتب فقهى متداول در زمان ما اين مباحث قبل از
وضو و ساير مباحث طهارت مطرح مى‌شده است.
۲- مباحث كتاب صلاة به سه قسمت كلى مقدمات، ماهيت و لواحق تقسيم شده است.
۳- بعضى از مباحث مهم كه در ضمن كتاب‌هاى ديگر مطرح شده‌اند عبارتند از: كتاب
اعتکاف در ضمن كتاب صوم،
كتاب
خمس و
انفال در ضمن كتاب زكاة،
كتاب
امر به معروف و نهی از منکر در ضمن كتاب جهاد،
كتاب‌هاى
رهن ،
حجر ،
ضمان ،
صلح ،
اقرار و
وکالت در ضمن كتاب ديون، كتاب‌هاى
مساقات ،
جعالة،
سبق و رمایه ،
شرکت ،
مضاربة ،
ودیعة ،
عاریة ،
لقطه و
غصب در ضمن كتاب اجاره، كتاب‌هاى
وقف ،
صدقة ،
وصایا در ضمن كتاب عطايا و كتاب‌هاى
نذر و كفارات
در ضمن كتاب أيمان آمده‌اند.
كتاب« إرشاد الأذهان» بصورت فقه موجز و مختصر نوشته شده بر خلاف كتب مفصل، در اين كتاب به صورت بسيار مختصر و بدون ذكر اسامى صاحبان نظريات و با الفاظ مبهم قيل، فيه قولان و نظاير آن نظريات آنان بيان شده است.
در مجموع از بزرگان از فقهاء از
شیخ طوسی ( قده) ۲۸ بار در جلد اوّل
و همين‌طور يكبار به
سید مرتضی در جلد دوم
و يكبار نيز در خطبۀ كتاب به فخر المحققين در جلد اول اشاره شده است.
با توجه به اختصار مباحث كتاب مؤلف تطويل مباحث را به كتب فقهى مفصلى نظير«
منتهی المطلب »،
«
تحریر الاحکام »،
« تذكرة الفقهاء»
و«
قواعد الاحکام »
ارجاع داده است، وى در پایان جلد دوم مى‌نويسد: فهذا خلاصة ما أخذناه في هذا الكتاب و من أراد التطويل بذكر الفروع و الأدلّة و ذكر الخلاف فعليه بكتابنا المسمى ب« المنتهى المطلب» فإنّه بلغ الغاية و تجاوز النهاية و من أراد التوسط فعليه بما أخذناه في التحرير أو تذكرة الفقهاء، أو قواعد الاحكام أو غير ذلك من كتابنا.
از طرفى ناشرين كتاب علاوه بر تصحيح متن كتاب موجود با ارائۀ فهارس متعدد و مفيد بر ارزش چاپ جديد كتاب افزوده‌اند. اين فهارس عبارتند از: فهارس احاديث، اسماء
النبی و
ائمه علیه السلام ، اعلام، اعلام مترجمين، اسامى كلمات لغويه، فرق و طوائف و امم، حيوانات، اماكن و بقاع، حواشى مفيد كتاب، حواشى مفيد مقدمۀ ناشر، مصادر تحقيق، ابواب كتاب.
علاوه بر فهرست‌هاى مفيد كتاب، حواشى كتاب نيز بسيار سودمند و محققانه است تا جايى كه در بعضى از حواشى به مصادر و مراجع متعددى اشاره شده است، به عنوان نمونه در جلد اول در بيع ثمار مطالبى از كتاب‌هاى
المقنعة ،
الكافى،
النهایة ،
المبسوط ،
الوسيلة،
المهذب،
المراسم ،
السرائر،
جامع للشرایع ذكر شده است.
هم‌چنانكه گذشت شروح و حواشى متعددى بر كتاب« إرشاد الأذهان» زده شده است تا جايى كه بعضى از علماى بزرگ مثل
شیخ لطف اللّه میسمی ( م ۱۰۳۲ ق) در مسألۀ
وصیت به مال، كتابى را تأليف نموده است.
در الذريعة به الحاشيه و شرح اشاره شده است كه مهم‌ترين اين حواشى عبارتند از:
۱-
شرح إرشاد ، تأليف محمد بن حسن بن يوسف حلى، فخر المحققين( م ۷۷۱ ق)،( ذ/ ۱/ ۵۱۲، ۱۳/ ۸۰).
۲- غاية المراد في شرح نكت الإرشاد، تأليف شيخ محمد بن مكى، شهيد اوّل( م ۷۸۶ ق)،( ذ/ ۱/ ۵۱۲، ۶/ ۱۷، ۱۳/ ۸۰، ج ۱۶/ ۱۷۰).
۳- مجمع الفائدة و البرهان، تأليف ملا احمد بن محمد اردبيلى( م ۹۹۱ ق)،( ذ/ ۱/ ۵۱۱).
۴-
حاشیة الإرشاد ، تأليف شيخ زين الدين بن على، شهيد ثانى( م ۹۶۶ ق)،( ذ/ ج ۱۶/ ۱۵).
۵- روض الجنان في شرح إرشاد الأذهان، تأليف شيخ زين الدين بن على شهيد ثانى( م ۹۶۶ ق)،( ذ/ ۱/ ۵۱۱، ۱۱/ ۲۷۵).
۶- شرح إرشاد، تأليف شيخ جمال الدين احمد بن محمد بن فهد حلى( م ۸۴۱ ق)،( ذ/ ۱/ ۵۱۱، ۱۳/ ۷۴).
۷- حاشية الإرشاد، تأليف شيخ على بن حسين بن عبد العالى، محقق ثانى( م ۹۴۰ ق)،( ذ/ ۱/ ۵۱۱، ۶/ ۱۵ و ۱۶).
۸- ذخيرة المعاد في شرح إرشاد، تأليف شيخ محمد باقر بن محمد مؤمن خراسانى، محقق سبزوارى( م ۱۰۹۰ ق)،( ذ/ ۱/ ۵۱۱، ذ/ ۱۳/ ۲۷۴).
۹-
الهادی إلی الرشاد ، تأليف شيخ ابراهيم قطيفى، معاصر محقق كركى. صاحب
ریاض العلماء اين شرح را بهترين شرح إرشاد الأذهان دانسته است.( ذ/ ۱/ ۵۱۱،
۱۰-
نهج السداد فی شرح خلافیات الإرشاد ، تأليف شيخ
یوسف بن علی بحرانی ،( ذ/ ۱/ ۵۱۲، ۲۴/ ۴۱۹ و ۴۲۰).
۱۱- حاشية الإرشاد، تأليف ملا عبد اللّه بن محمد شبروى، فاضل تونى( م ۱۰۷۱ ق)،( ذ/ ۱/ ۵۱۲، ۶/ ۱۵، ج ۱۳/ ۷۹).
۱۲- شرح الإرشاد، تأليف شيخ مرتضى بن محمد امين دزفولى تسترى، معروف به شيخ انصارى( م ۱۲۸۱ ق)،( ذ/ ۱/ ۵۱۲، ۱۳/ ۸۰).
شيخ
مهدی بن محمد علی ثقة الاسلام اصفهانی مسجدشاهى( م ۱۳۹۳ ق) به دستور پدر بزرگوارش كتاب إرشاد الأذهان را ترجمه و فتاواى خود را نيز در حاشيۀ آن نوشته است.
الذريعة: هو من أجل كتب الفقه و أعظمها عند الشيعة و لذلك اتلقاه علماؤهم بالشرح و التعليق عبر القرون من عصر مؤلّفه إلى هذه الأواخر.
در جاى ديگر: هو من أجل الكتب الفقهية، قد أحصى مجموع مسائله في خمس عشرة ألف مسألة... فرغ منه ۱۶۷۶ و ۶۹۶ ق.
لؤلؤ البحرین : و سبق في فقه الشريعة و ألف فيه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فكانت أنظار العلماء من عصره إلى اليوم تدريسا و شرحا و تعليقا، فمن المطولات المختلف و التذكرة و منتهى المطلب و من المتوسطات القواعد و التحرير و من المختصرات إرشاد الأذهان و إيضاح الأحكام و تبصرة المتعلمين.
أعیان الشیعة : و الإرشاد كثرت شراحه.
در جاى ديگر: و ألف من المختصرات ثلاثة كتب لا يشبه أحدهما الآخر و هي إرشاد الأذهان تداولته الشروح و الحواشي أحضر و إيضاح الأحكام أحضر منه و التبصرة لتعلم المبتدئين أحضر منهما.
در جاى ديگر به نقل از شاگردش محمد بن على جرجانى، معاصر علامۀ حلّى در مقدمۀ شرحش بر
مبادی الوصول إلی علم الأصول مى‌گويد: و له في الفقه و التدريس كل كتاب نفيس أكبرها التذكرة، أصغرها التبصرة و ما بين ذلك كالتلخيص و الإرشاد و التحرير و القواعد و منتهى المطلب و مختلف الشيعة.
و در جاى ديگر: و هو كثير الحواشي ذكر منها صاحب الذريعة ۳۸ شرحا و حاشية لأهل العصر و منها نحو عشرين شرحا لمشاهير العلماء القدماء من جملتها تسعة شروح لعلماء العامليين القدماء رياض العلماء، ثم اعلم أن الأصحاب قد كتبوا على إرشاده شروحا و حواشي كثيرة.
رياض العلماء و
روضات الجنات به نقل از كتاب
الخلاصة علامۀ حلّى: كتاب إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان حسن الترتيب.
ریحانة الأدب : إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان كه تمامى ابواب فقهيه را بترتيبى خوب حاوى، و با آن اختصار،( كه به اندازۀ
معالم الأصول معروف است) بتصريح بعض از اجلّه، داراى پانزده هزار مسأله بود، و نسخۀ خطى آن شايع و بسيار و در اغلب كتابخانۀ‌هاى عمومى و خصوصى موجود و شروح بسيار از علماى نامى بر آن نوشته‌اند و از آن جمله سى و هشت شرح در الذريعة مذكور داشته است.
فوائد رضویة : أما الفقه فهو أبو عذره و غواص بحره و له فيه اثنى عشر كتابا هي ملجأ العلماء و مرجع الفقهاء،.... إرشاد الأذهان إلى أحكام الإيمان مجلد.
ارشاد الاذهان الی احکام الایمان نویسنده:علامه حلی
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
