مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة علامه نوشته
سید محمد جواد بن محمد حسینی شقرائی عاملی نجفی (م ۱۲۲۶ ق) به
زبان عربی و در موضوع
فقه استدلالی ؛ محقق و مصحح کتاب آقای محمد باقر خالصی است.
این کتاب مشهورترین و بهترین تالیف
علامه سید محمد جواد عاملی می‌باشد و در نوع خود بی نظیر است. کتاب مفتاح الکرامة بی نظیرترین شرح
قواعد الاحکام تالیف
علامۀ حلی (م ۷۲۶ ق) (قده) است. اگر چه شروح متعددی نظیر
ایضاح الفوائد ،
کنز الفوائد ،
کشف اللثام بر قواعد علامه نوشته شده است اما هیچ کدام از آنان هم سطح و هم طراز با این کتاب نیستند. در این کتاب تمام اقوال و نظریات فقهای عظام،
اجماع اصحاب و حتی موارد مشهورترین آنان با دقتی کم نظیر و روشی بدیع گردآوری شده است. آن گونه که در خطبۀ کتاب آمده است «مفتاح الکرامة» را به دستور استادش
شیخ جعفر بن خضر جناحی (م ۱۲۲۸ ق)، معروف به
کاشف الغطاء ، اعجوبۀ
فقه و فقاهت در
زمان خود تالیف نموده است و حدود سی
سال (۱۲۲۶- ۱۱۹۷) تالیف آن طول کشیده است. با توجه به این که کتاب در اواخر
عمر مؤلف تالیف شده است و بنابراین چکیده و خلاصۀ افکار علمی بلند و فقهی این
فقیه بزرگوار بوده و همین طور حلقۀ واسطۀ افکار بلند اساتید بزرگوارش همچون
سید محمد مهدی طباطبایی مشهور به
بحر العلوم (م ۱۲۱۲ ق) و شیخ جعفر کاشف الغطاء (م ۱۲۲۸ ق) و شاگردانی هم چون
شیخ محمد حسن نجفی ، صاحب
جواهر الکلام (م ۱۲۶۶ ق) و
شیخ حسن بن جعفر کاشف الغطاء (م ۱۲۶۲ ق) می‌باشد.
تالیف کتاب از سال ۱۱۹۷ ق آغاز و حدود سی سال بعد در سال ۱۲۲۶ ق پایان یافته است. تالیف این کتاب بر اساس نظم و ترتیب «قواعد الاحکام» از کتاب
طهارت آغاز نشده است بلکه ابتدا در سال ۱۱۹۹ ق جلد هشتم (کتاب
مواریث یا
فرائض ) به پایان رسیده است.
سپس کتاب طهارت در سال ۱۲۰۱ ق پایان یافته است. نکتۀ قابل ذکر این که سال ۱۳۰۱ ق که به عنوان
تاریخ اتمام کتاب طهارت در آخر جلد اول «مفتاح الکرامة» و هم چنین در «الذریعة» ذکر شده است صحیح نیست و سال ۱۲۰۱ ق با ۱۳۰۱ ق اشتباه شده است.
پس از کتاب طهارت، کتاب
صلاة در سال ۱۲۰۵ ق پایان یافته است و از تاریخ اتمام کتاب
زکات اطلاعی در دست نیست و آنچه در انتهای جلد سوم آمده که: قد عاقه الاجل عن اکماله و اکمال باقی العبادات، یعنی مؤلف قبل از پایان یافتن کتاب زکات و باقی مباحث قسمت عبادات دار فانی را وداع گفته است، صحیح نمی‌باشد؛ زیرا مؤلف در آخرین سال‌های زندگانی خود یعنی سال ۱۲۲۶ ق، کتاب‌های
اقرار ،
قضاء و قسمتی از
دیات را تالیف نموده است. تاریخ اتمام جلد چهارم (کتاب
متاجر ) نیز مشخص نیست. در جلد پنجم کتاب‌های
دین و توابع آن را بین سال‌های ۱۲۱۶ تا ۱۲۲۱ ق تالیف نموده است.
جلد ششم شامل کتاب‌های
امانات و توابع آن،
جعاله ،
غصب و
شفعه در سال ۱۲۲۳ ق تالیف شده است.
جلد هفتم شامل کتاب‌های
احیاء موات تا
وکالت در سال ۱۲۲۵ ق پایان یافته است، جلد هشتم که قبلا گذشت.
جلد نهم، کتاب‌های
وقوف و
صدقات ، و
اقرار در
جمادی الاولی و
ذی القعدۀ سال ۱۲۲۶ ق پایان یافته است. در این مجلد کتاب
وصایا ناتمام مانده و تاریخ اتمام آن مشخص نیست.
جلد دهم شامل کتاب‌های
قضاء و قسمتی از
دیات ، از تاریخ اتمام آنها اطلاع دقیقی در دست نیست. اگر چه در الذریعة تاریخ اتمام کتاب قضاء را سال ۱۲۲۶ ق اعلام نموده است.
تاریخ اتمام جلد یازدهم که حاشیۀ مؤلف بر
کشف اللثام فی شرح قواعد الاحکام تالیف
محمد بن حسن اصفهانی معروف به
فاضل هندی (م ۱۱۳۷ ق) است، نیز مشخص نمی‌باشد. به نظر می‌رسد که کتاب‌هایی که تاریخ اتمام آنها مشخص نیست. بین سال‌های ۱۲۰۵ ق تا ۱۲۱۶ ق تالیف شده‌اند.
نکتۀ قابل توجه این که علامۀ محقق
آقا بزرگ تهرانی در
الذریعة گفته است که کتاب
نکاح و اوائل کتاب
طلاق مفتاح الکرامة را در کتابخانۀ
شیخ عبد الحسین تهرانی در
کربلا دیده است که در چاپ‌های فعلی موجود نیست.
کتاب مفتاح الکرامة در ابتدا ۳۲ جلد خطی بوده است که بعدها به صورت ده جلدی چاپ شده است.
از این ده جلد، جلدهای اول تا پنجم و همین طور جلد هشتم در سال ۱۳۲۶ ق و جلد هفتم در سال ۱۳۲۷ ق بوسیلۀ چاپخانۀ شوری
مصر در
قاهره چاپ شده است. جلد ششم و امانات و توابع آن در سال ۱۳۳۳ در چاپخانۀ وطن علویه در
دمشق بوسیلۀ
سید محمد محسن امین مؤلف
اعیان الشیعة چاپ شده است.
جلد نهم و دهم و یازدهم به دستور
آیت الله العظمی
آقا حسین بروجردی (م ۱۲۷۶ ق) و به مدیریت و تصدی آقای
محمد حسین کوشان پور در سال ۱۳۷۶ ق در
تهران چاپ شده است. مصحح و مسئول تحقیق جلد نهم
محمد باقر حسینی شهیدی بوده است. جلد دهم و یازدهم توسط
احمد بن محمد صادق قمی در سال ۱۳۰۷ ق نسخه‌برداری شده است.
۱. از ویژگی‌های بسیار مهم کتاب، استقراء تام در اقوال و نظریات
فقها و مراجعۀ مستقیم به کتاب‌های آنان می‌باشد، مؤلف دارای کتابخانۀ‌ای بوده است که تمام کتاب‌های فقهی مورد نیازش در اختیار او بوده است و بنابراین به کمتر کتابی به صورت نقل قول اشاره دارد.
۲. از دیگر ویژگی‌های کتاب احترام مؤلف به اساتید بزرگوارش می‌باشد. صاحب اعیان الشیعة در این رابطه می‌گوید: اما تعظیمه لاهل العلم و لا سیما مشایخه فلم یعهد مثله من غیره قدیما و حدیثا کما یظهر من دیباجات کتبه و قال بعض العلماء ما رایت مصنفا کصاحب مفتاح الکرامة فانه و ان نسب جمیع ما حققه من مصنفاته الی مشایخه هضما لنفسه و قال فی خطبة بعض مصنفاته: ما کان فیها من تحقیق سمین فهو للاستاد و ما کان فیه من غش فهو لی، و هذا ما رایته من غیر المصنفین.
۳. مؤلف در نگارش این کتاب به تلاشی شبانه روزی دست زده است بطوری که بسیاری از کتاب‌ها را در نیمه‌های شب یا نزدیک فجر به پایان رسانیده است. به عنوان مثال کتاب
طهارت را در ربع آخر
شب و کتاب
دین را ساعتی قبل از
اذان صبح ، جلد هفتم (
احیاء موات و توابع آن) را بعد از
نیمه شب نهم ماه مبارک
رمضان ، کتاب
شفعه و
اقرار را در
شب‌های قدر و شب
عید فطر به پایان رسانیده است. حتی در ماه مبارک رمضان و شب‌های قدر به تالیف کتاب اقدام نموده بطوری که ۸ تا ۱۰ جزء از کتاب اقرار را در ماه مبارک رمضان به پایان رسانیده است. در این رابطه نیز شعری به این مضمون سروده است.
۴. مؤلف در سال‌های ۱۲۲۱ ق تا ۱۲۲۶ ق در حالی که
شهر نجف اشرف و
کربلای معلا و
حله به محاصره
وهابی‌ها و
آل سعود درآمده بود، به تالیف جلدهای ششم و هفتم و هشتم مفتاح الکرامة پرداخته است در واقع اواخر این کتاب‌ها تاریخچه‌ای از
زمان و رویدادهای آن را در بردارد و اوضاع آن زمان در آنها حکایت شده است. مؤلف در این قسمت‌های کتاب از
قتل مردان و
کودکان و گرفتن اموال و تسلط بر شهر
مکه و
مدینه منوره و تخریب
قبرستان بقیع و حمله به
نجف اشرف و تعطیلی سه سالۀ
زیارت مکۀ منوره و بسته شدن راه‌ها و قتل عام زائرین
امام حسین علیه‌السلام و به
آتش کشیده شدن مزارع خبر داده است.
۵. از دیگر ویژگی‌های کتاب، قلم روان و تسلط مؤلف به
لغات و
ادبیات عرب و سرودن شعرهای عربی است که متن کتاب شاهد بر این مدعی است.
۶. در پایان بعضی از مجلدها
نصایح وی به طالبین
علم و
معرفت دیده می‌شود که آنها را تشویق به فراگیری
فقه و علوم دینی نموده است. در آخر جلد نهم (کتاب اقرار) این گونه می‌خوانیم: و اوصی اخوانی بالجد و الجهد و الاشتغال و تتبع الاخبار و الاقوال مع کمال الضبط و عدم التعویل علی الانفال و بالاشتغال فی اللیل و النهار و ان لا یغادر من اوقاتهم فی غیر تحصیل و بالزهد فی هذه الدنیا فان المیل الیها آفة التحصیل.
۱.
اعیان الشیعة : له مصنفات کثیرة: مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة و هو اکبر مصنفاته و اشهرها و هو اعظم معین لتلمیذه علی تصنیف الجواهر فهو فی بابه عدیم النظیر بین مصنفات اصحابنا.... و قد حاز هذا الکتاب شهرة واسعة و استنسخت منه عده نسخ فی حیاة مؤلفه و بعد وفاته و تنافس اهل المکتبات فی اقتناعه و ایداعه مکتباتهم.
مؤلف اعیان الشیعة سپس شعرهایی را در مدح کتاب‌های
وصیت و
وکالت و غیره از مفتاح الکرامة را بیان می‌نماید که شاعران آنان مشخص نیست و سپس خود شعری را در مدح آن آورده است.
۲.
الذریعة : و هو کتاب جلیل و لنعم ما قیل فیه. فالجواهر بمفتاح کرامته استخرجت و الهدایة بمصباح رعایته استضائت بل سائر الکتب المبسوطة فی الاحکام التقطت من ارقام صحائفه الکرام و لله الحمد علی طبعه و نشره فی هذه الاعوام باحسن طبع فی طی عشر مجلدات صخام.
۳.
روضات الجنات : و له ایضا من المصنفات المشهورة شرحه الضخم المبسوط علی (قواعد) العلامة و هو المسمی ب «مفتاح الکرامة» فی نحو من ثمانین و عشرین مجلدا کتابیا، و قیل غالب تفصیلات شرح تلمیذه الاخیر علی (الشرائع) منه، و لم یر عین الزمان ابدا بمثله کتابا مستوفیا لاقوال الفقهاء، و مواقع الاجماعات، و موارد الاشتهادات، و امثال ذلک من غیر خیانة فی شی ء منها و لا اجتهاد له فی فهم ذلک کما هو عادة تلمیذه- شکرا لله سعیه الجمیل- فی تسهیل الامر بما لا مزید علیه لکل من یرید اجتهادا فی مسالة. هذا.
۴.
کرام البررة : و ترک آثارا جلیلة تدل علی تحقیقه و تدقیقه و تبحره فی الفقه و الاصول و تتبعاته لاقوال الفقهاء من المتقدمین و المتاخرین و ما امتاز به من ضبط و اتقان مع جودة الخط و اهم آثاره و اشهرها «مفتاح الکرامة» فی شرح (قواعد العلاقة) من خیرة اسفار و المتاخرین جمع اکثر ابواب الفقه باسلوب جید و هو فی اثنین مجلدا الفه بامر استاذه کاشف الغطاء ایام اشتغاله علیه کما صرح به فی اوله.
در نسخه‌های خطی جلد هشتم مفتاح الکرامة به نقل از مؤلف، اسامی افرادی که با رمز و
کنایه ذکر شده‌اند نقل شده است که عبارتند از:
۱. السید حمزة-
ابن زهرة۲.
الطوسی - صاحب الوسیلة
۳. الکاتب-
ابن الجنید۴. الحسن بن عیسی-
ابن عقیل۵. یوسفی- صاحب کشف الرموز
۶. صمیری- الشیخ مفلح
۷. العجلی-
ابن ادریس۸. الاستاذ الشریف-
سید محمد مهدی حسنی طباطبایی۹. شارح المفاتیح-
آقا محمد باقر۱۰. شیخنا-
شیخ جعفر کاشف الغطاء
مفتاح الکرامة
نرم افزار جامع فقه اهل البيت۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
