منتهی المطلب فی تحقیق المذهب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
منتهی المطلب فی تحقیق المذهب مؤلف جمال الدین ابو منصور حسن بن یوسف بن مطهر حلی اسدی، معروف به
علامۀ حلی (م ۷۲۶ ق).
علامه در این كتاب
مذاهب همه
مسلمانان را در
احکام ذكر كرده و آنها را مورد بررسی قرار داده و اقوالی را كه قبول ندارد با دلیل رد كرده است. در مقدمه كتاب، بحث نیاز به
علم فقه، موضوع
علم فقه، مبادی، مسائل و تعریف
علم فقه را آورده و دلیل وجوب تحصیل این علم را بیان فرموده است.
این كتاب با این سبك در نوع خود بی نظیر بوده و مؤلّف چیزی را كه اعتقاد داشته و مورد قبولش بوده با دلیل اثبات كرده و دلائل مسئله را بیان نموده و اقوال مخالفین را با دلیل و برهان رد كرده است. این كتاب در واقع
فقه استدلالی و
فقه مقارن محسوب می شود.
مؤلف ابتدا
فتوا ی خودش را بیان و بعد
فتوا ی
فقهای امامیه را آورده و به ذكر اختلاف آراء پرداخته و سپس آراء موافق و مخالف
فقهای امامیه را با فقهای مذاهب عامه ذكر می فرمایند.
در ابتدای تالیف کتب فقهی در صدر اسلام، این کتب عبارت از یک سلسله مجموعه‌های روایت و حدیث بود که با سلسله سند به
ائمۀ اطهار علیهم‌السّلام اتصال و استناد داده می‌شد.
پس از سه
قرن، فقها مطالب فقهی را از قالب
روایات و
احادیث و ذکر سلسله سند خارج نموده و الفاظ صادر از مصادر تشریع را بدون استناد به امام و در لباس فتوا عرضه نمودند که در اصطلاح آن را «فقه منصوص» یا «اصول متلقاة» گویند.
در مرحلۀ بعد دو نوع فقه در کنار هم ظهور پیدا کردند:
الف- یک نوع
فقه استنباطی بود که بر اساس قواعد کلی و نصوص عام
کتاب و
سنت و
ادلۀ عقلی به استنباط و افتاء در
احکام مستحدثه پرداخته می‌شد.
ب- نوع دیگر فقه تطبیقی یا مسائل الخلاف بود که در آن پس از جمع آوری آراء مختلف فقهی مختلف با مقایسۀ ادله و براهین هر کدام از آنان به ارزش گذاری و مقایسۀ بین آنها پرداخته می‌شد.
کتاب «منتهی المطلب» یکی از جامع‌ترین و مبسوط‌ترین کتب
فقه مقارنه‌ای و استدلالی در زمان خود است. این کتاب از نظر عمق مباحث علمی و جامعیت تعریفات و تفاصیل مطالب و هم چنین کیفیت تقسیمات و تنویع منظم و منسجم، کم نظیر می‌باشد.
علامه حلی که از بزرگترین فقهای امامیه در طول تاریخ می‌باشد از نظر سبک استنباط و استدلال در زمان خود و بعد از آن، تحولی عظیم ایجاد نموده است.
وی به دلیل کثرت و تنوع تالیفات فقهی و نگارش کتب فقهی:
- مختصر همچون «
تبصرة المتعلمین» و «
ارشاد الاذهان»
- و متوسط همچون «
قواعد الاحکام» و «
تحریر الاحکام»
- و مفصل همچون «منتهی المطلب» و «
مختلف الشیعة» و «
تذکرة الفقهاء»
در تاریخ فقه از سایر
علماء و بزرگان متمایز شده و در واقع حلقۀ واسطه بین قدماء و متاخرین از فقهاء می‌باشد.
هر کدام از کتب فقهی مفصل وی دارای سبک خاصی می‌باشد کتاب «مختلف الشیعة» به صورت فقه مقارنه‌ای در داخل
مذهب امامیه، «تذکرة الفقهاء» در محدودۀ معین در خارج از مذهب، «منتهی المطلب» در سطح وسیع و فراگیر خارج از فقه امامیه تدوین شده است.
مؤلف در خطبۀ کتاب می‌نویسد: کتابنا هذا لا یخلو عن مطالب دقیقة و مباحث عمیقة، لم توجد فی شی ء من صحف الاولین و لم تسطر فی دفاتر الاقدمین، لما استنبطناه من فکرنا و نظرنا (خطبۀ کتاب، صفحۀ ۴)، فنذکر الخلاف الواقع بین الاصحاب مع ذکر حججهم و الرد علی الفاسد منها.
کتاب منتهی المطلب بین سال‌های ۶۸۰ تا ۶۹۳ ق در حدود ۱۳ سال نوشته شده است. در مقدمۀ نهم در ابتدای کتاب آمده است.
حتی انا فی مدة عمرنا هذا و هو اثنان و ثلاثون سنة لم نشاهد من طلاب الحق الا من قل
با توجه به سال تولد مؤلف که ۶۴۸ ق بوده است بنابراین سال آغاز کتاب در سن سی و دو سالگی وی، ۶۸۰ ق بوده است.
علاوه بر این در پایان کتاب
طهارت در انتهای جلد سوم آمده است، هذا آخر الجزء الاول من کتاب منتهی المطلب فرغ من (تصنیف مصنفه) حسن بن یوسف بن المطهر الحلی فی سادس عشر ربیع الآخر من سنته اثنین و ثمانین و سبع مائة من الهجرة النبویة
تاریخ اتمام کتاب، در کتاب «
الخلاصة» مؤلف آمده است، آنجا که می‌نویسد: یتم ان شاء الله تعالی علمنا منه الی هذا التاریخ و هو شهر ربیع الآخر سنة ثلاث و تسعین و ست مائة سبع مجلدات
از نکات عجیب این که صاحب
ریاض العلماء در مورد آغاز تالیف کتاب منتهی المطلب در سال ۶۸۰ در مورد چرک نویس جلد ششم آن در الذریعة آمده: فرغت من تسویده حادی عشر جمادی الآخر سنة ثمان و ثمانین و ست مائة
تردید نموده است و می‌نویسد: و المشهور ان اول کتاب الفه العلامة هو کتاب منتهی المطلب کما صدر به کتبه فی الذکر ایضا و یقال انه کان له فی زمن تالیفه خمس و ثلاثون (ثلاث و ثلاثون) سنة... فلعل المشهور غیر صحیح اعنی کون اول ما شرع فی التالیف ابن خمس و ثلاثین سنة فتامل.
در
الذریعة بدون ذکر تاریخ انتشار آمده است: قد طبع فی مجلدین، اولهما الی آخر الصلاة و ثانیهما الی آخر الحج.
در کتاب مقدمه‌ای بر فقه
شیعه به چاپ کتاب در سال ۱۳۱۶ ق اشاره نموده است.
جلد اول کتاب موجود در سال ۱۴۱۲ ق، جلد دوم در سال ۱۴۱۳ ق و جلد چهارم در سال ۱۴۱۵ ق چاپ شده است.
ناشر کتاب مجمع البحوث الاسلامیة (بنیاد پژوهش‌های اسلامی
آستان قدس رضوی) می‌باشد. تحقیق و تصحیح کتاب توسط قسمت فقه این بنیاد صورت گرفته است.
در الذریعة به نسخه‌ای به خط علامۀ حلی که متعلق به کتاب‌های موقوفۀ آل محیی الدین در نزد شیخ قاسم بن شیخ حسن محیی الدین جامعی بوده اشاره شده است.
در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه به ۱۱ نسخه از کتاب اشاره شده که اکثر آنها مربوط به قرن هشتم و دهم است و یکی از آنان نسخۀ اصل است که در کتابخانۀ آیة الله حکیم با شمارۀ ۶۰ موجود است.
در مقدمۀ کتاب «ارشاد الاذهان» به ۵ نسخه از کتاب اشاره نموده است که متعلق به:
-
مسجد گوهرشاد با شمارۀ ۵۵۴
- کتابخانۀ عمومی آیة الله حکیم با شمارۀ ۶۶۱
- کتابخانۀ دانشگاه مدینة العلم در کاظمیه با شمارۀ ۲۰۳ مربوط به سال ۹۷۲ ق
- کتابخانۀ
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام در
نجف اشرف مربوط به سال ۹۸۲ ق
- کتابخانۀ عمومی وزیری در یزد با شمارۀ ۱۲۹۶۴ می‌باشد.
(ارشاد الاذهان، چاپ
جامعۀ مدرسین، جلد اول، صفحۀ ۱۰۷).
در تصحیح و تحقیق کتاب موجود از ۹ نسخه استفاده شده است که ۵ نسخۀ اول متعلق به آستان قدس رضوی و ۲ نسخه متعلق به کتابخانۀ مسجد گوهرشاد و یک نسخه متعلق به کتابخانۀ ملی ملک و نسخۀ آخر متعلق به سید جعفر میر داماد می‌باشد. این نسخه‌ها عبارتند از:
۱- نسخه‌ای با شمارۀ ۹۵۴۸، به خط محمد بن علی جزائری مربوط به سال ۱۰۴۷ ق، این نسخه فقط شامل کتاب طهارت است و با رمز (خ) مشخص شده است.
۲- نسخه‌ای با شمارۀ ۱۰۵۹۷ و به خط یوسف بن یعقوب طالقانی و محمد بن شاه منصوری تبریزی، مربوط به سال ۹۷۳ ق، این نسخه شامل کتاب‌های طهارت، صلاة، زکاة، خمس و قسمتی از صوم است و با رمز (ن) مشخص شده است.
۳- نسخه‌ای به خط علی بن محمد بن هلال با شمارۀ ۱۲۳۱۴ و مربوط به سال ۱۰۶۶، که با رمز (ق) مشخص شده است.
۴- نسخه‌ای به خط محمد بن شمس بن جعفر غسانی، با شمارۀ ۱۰۱۲ و مربوط به سال ۹۸۱ ق که با رمز علیه‌السّلام مشخص شده است.
۵- نسخه‌ای به خط علی بن حاج قوام الدین بن محمود عاقولی با شمارۀ ۲۸۵ و مربوط به سال ۹۸۲ که با رمز علیه‌السّلام مشخص شده است.
۶- نسخۀ کتابخانۀ مسجد گوهرشاد با شمارۀ ۵۵۴ و به خط مؤلف، حسن بن یوسف مربوط به سال ۶۸۷ ق که با رمز (ح) مشخص شده است.
۷- نسخۀ دیگر مسجد گوهرشاد با شمارۀ ۱۳۲۶ و به خط نوۀ شهید اول.
۸- نسخۀ کتابخانۀ ملی ملک با شمارۀ ۱۲۲۸ به خط محمد هادی میرزا عرب شیرازی که با رمز (م) مشخص شده است.
۹- نسخۀ متعلق به سید جعفر میرداماد در
تهران به خط علی بن محمد بن هلال مربوط به سال ۹۸۵ ق که با رمز (د) مشخص شده است.
کتاب شامل ۱۰ مقدمه است و در ابتدای آن گفته شده که شامل ۴ قاعده (
عبادات،
معاملات،
ایقاعات و
احکام) است. اما فقط قسمت عبادات آن موجود است.
در جلد اول و دوم و سوم، کتاب طهارت و در جلد چهارم قسمتی از کتاب
صلاة مطرح شده است. مباحثی که در جلدهای اول تا چهارم مطرح شده‌اند عبارتند از:
جلد اول: مباحث اقسام آب‌ها و قسمتی از بحث
وضو.
جلد دوم: افعال وضو و اقسام غسل‌ها (
جنابت،
حیض،
استحاضه،
نفاس،
مس میت، و
مستحب).
جلد سوم:
تیمم،
نجاسات، ظروف و
پوست حیوانات.
جلد چهارم: مقدمات
نماز (تعداد رکعات، اوقات نماز،
قبله،
لباس نمازگزار،
مکان نمازگزار اذان و
اقامه).
کتاب منتهی المطلب مجموعه‌ای از خصوصیات و ویژگی‌های با ارزشی است که در کمتر کتابی دیده می‌شود. از مهم‌ترین این ویژگی‌ها سبک ورود و خروج مؤلف در مباحث فقهی است.
وی در برخورد با نظریات عامه روش‌های متفاوتی را انتخاب نموده و هم چنین در بررسی روایات و اجماع و نظائر آن به صورت متنوعی بحث می‌کند.
گاهی پس از بیان نظریات خود، سایر اقوال را مطرح و در نهایت نتیجه گیری می‌کند، گاهی صرفا نظریات عامه را مطرح می‌کند و گاهی نیز صرفا به بیان یک روایت یا متن فتاوای فقهی برگرفته از متون روایات می‌پردازد.
اما عموما نحوۀ ورود به مباحث این گونه است که در ابتدا ادلۀ اولیۀ کتاب و سنت و غیره و سپس
ادلۀ ثانویه یعنی
اصول عملیه مطرح می‌شود.
در نحوۀ برخورد با نظریات عامه با استناد به روایات،
اجماع یا عمل
صحابه از روش‌های متفاوتی استفاده می‌کند.
او در مقام الزام و اجبار عامه به پذیرش نظریۀ صحیح، گاهی از روایات معتبر السند در نزد آنان استفاده می‌نماید. به عنوان نمونه در بحث طهارت پوست میته‌ای که دباغی شده این چنین می‌نویسد: قال اسناده جید.
و در موارد دیگر نیز گاهی از طریق خود عامه روایاتشان را تضعیف می‌کند، گاهی نسبت توهم به راوی می‌دهد، و در مواردی نیز با بیان روایات معارض و یا تغییر صحیح از ظهور روایات با آنان برخورد مستدل دارد.
از دیگر ویژگی‌های کتاب استقراء تام و احاطۀ مؤلف به نظریات فقهای شیعه و
سنی است.
مؤلف در این کتاب بیش از همۀ فقهاء به نظریات
شیخ طوسی متعرض شده است و در کنار آن به نظریات
سید مرتضی،
شیخ مفید،
شیخ صدوق،
ابن ابی عقیل،
ابن جنید،
ابو الصلاح حلبی،
سلار بن عبد العزیز،
ابن البراج،
قطب راوندی،
ابن ادریس می‌پردازد.
مؤلف در مواردی برای اثبات نظریات امامیه به نظر اهل البیت علیهم‌السّلام استناد می‌نماید، به عنوان نمونه: لنا انها عبارة متلقاة من الشرع غیر معقولة المعنی، بل الماخوذ فیها اتباع ما وظفه الشارع و المنقول عن اهل البیت علیهم‌السّلام یجب الاخذ به، لانهم اعرف بخطان الشرع.
گاهی نیز به عمل صحابه در کنار عمل اهل بیت علیهم‌السّلام استناد می‌کند، به عنوان نمونه در بحث تکبیرة الاحرام: و عمل الصحابة بما قلناه، و عمل اهل البیت علیهم السلام، مع انه الحجة و هم اعرف بمظان الامور الشرعیة.
در استناد به عمل صحابه، مؤلف به سه گونه عمل می‌کند:
۱- در موقع رد مخالفین در صورتی که غیر از عمل صحابه به دلایل دیگری نیز استناد کرده باشند.
۲- در مواردی که فقط به عمل صحابه استناد نموده باشند یا معارض قرار دادن آن با عمل صحابه آن را رد می‌نماید.
۳- در مواردی دیگر نیز عمل صحابه را که مستند به عمل
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نیست رد می‌کند.
از دیگر ویژگی‌های کتاب رد
قیاس و
استحسان به عنوان مستندات شرعی است، به عنوان نمونه در بحث جواز شروع نماز به غیر از صیغۀ الله اکبر می‌نویسد: و الجواب... انه قیاس فی مقابل النص، فلا یکون مقبولا.
و در بحث مقدار
آب کر: و التقدیر بعشرة اذرع مجرد استحسان من غیر دلیل.
مؤلف در تالیف کتاب از منابع متعددی استفاده کرده که مهم‌ترین آنان عبارتند از:
-
الاستبصار-
التهذیب-
استقصاء الاعتبار-
الجمل و العقود-
جمل العلم و العمل-
المبسوط-
مدینة العلم-
المسائل الطرابلسیة-
المسائل الموصلیة-
المصباح-
المقنعة-
المقنع-
من لا یحضره الفقیه-
النهایة-
المسائل الناصریة-
الانتصار-
الوسیلة-
الخلاف-
المهذب-
الکافی فی الفقه.
در مقدمۀ هشتم از مقدمات کتاب، مؤلف بعضی از کلمات را که کنایه از افراد یا معانی خاصی است مطرح نموده که عبارتند از:
۱- الشیخ: الامام ابا جعفر محمد بن حسن طوسی
۲- المفید: الشیخ محمد بن محمد بن نعمان
۳- الشیخین: شیخ طوسی و شیخ مفید
۴- فی الصحیح: ما کان رواته ثقاة عدولا
۵- فی الحسن: ما کان بعض رواته قد اثنی علیه الاصحاب و ان لم یصرحوا بلفظ التوثیق له
۶- فی الموثق: ما کان بعض رواته من غیر الامامیة کالفطحیة و الواقفیة و غیرهم الا ان الاصحاب شهدوا بالتوثیق له
در کتاب الخلاصة: لم یعمل مثله ذکرنا فیه جمیع مذاهب المسلمین فی الفقه و رجحنا ما نعتقده بعد ابطال حجج من خالفنا فیه.
علامۀ حلی در صفحات آخر کتاب ارشاد الاذهان و تحریر الاحکام: بانه بلغ الغایة و تجاوز النهایة.
فشرعنا فی عمل هذا الکتاب المحتوی علی المسائل اللطیفة و المباحث الدقیقة الشریفة.
در جای دیگر: مع ان کتابنا هذا لا یخلو عن مطالب دقیقة و مباحث عمیقة، لم توجد فی شی ء من صحف الاولین و لم تسطر فی دفاتر الاقدمین، مما استنبطناه من فکرنا و نظرنا.
صنف فی کل علم کتبا و اتاه من کل شی ء سببا اما الفقه فهو ابو عذرة و غواص بحره و له فیها اثنی عشر کتابا هی ملجا العلماء و مرجع الفقهاء هی منتهی المطلب فی تحقیق المذهب و اول ما صنفه من هذه الکتب کتاب المنتهی و آخرها المختلف و احسنها و ادقها و امتنها القواعد و انفعها للمستدل المختلف و المنتهی و التذکرة و اکثرها مسائل و اقربها للمتناول کتاب تحریر.
او فی سبع کالمختلف فی تمام الفقه و المنتهی الی المعاملات.
سبق فی فقه الشریعة و الف فیه المؤلفات المتنوعة من مطولات و متوسطات و مختصرات فکانت محط انظار العلماء من عصره الی الیوم تدریسا و شرحا و تعلیقا، فمن المطولات المختلف و التذکرة و منتهی المطلب.
ذکر فیه مذاهب جمیع المسلمین فی الاحکام و حججهم علیها و الرد علی غیر ما یختاره.
۱- الذریعة، ج۶، ص۲۲۲، ج۲۳، ص۱۱ و ۱۲.
۲- اعیان الشیعة، ج۵، ص۴۰۳.
۳- الخلاصة، ص۴۵.
۴- الاجازة، ص۱۵۵.
۵- رجال بحر العلوم، ج۲، ص۲۶۸.
۶- فوائد رضویه، ص۱۲۶.
۷- روضات الجنات، ج۲، ص۲۷۱.
۸- لؤلؤ البحرین، ص۲۱۰، ص۲۱۱.
۹- امل الآمل، ج۲، ص۸۲.
۱۰- بحار الانوار، ج۱، ص۱۷، ص۱۰۷، ص۵۱.
چاپ جدید این كتاب در چهار جلد به زبان عربی با همت انتشارات مجمع مباحث اسلامی
مشهد سال ۱۴۱۲ به چاپ رسیده است.
منتهی المطلب فی تحقیق المذهب
نرم افزار جامع اصول الفقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
سایت اندیشه قم
