یوسف بن عمر ثقفی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

یوسف بن عمر ثقفی، حاکم یمن و فرمانروای عراق در اواخر عصر اموی است.

---

۱.۱ - نسب

نسب او را به سعد بن عوف بن ثقیف مُضَری رسانده اند.

۱.۲ - تاریخ تولد و زادگاه

از تاریخ تولد و زادگاه وی اطلاعی در دست نیست. از گفته خلیفه بن خیاط می توان نتیجه گرفت که وی در دهه شصت قرن اول هجری، احتمالا میان سالهای ۶۰ تا ۶۵، به دنیا آمده است. با توجه به اینکه خاستگاه و اقامتگاه قبیله نامدار ثقیف از دیرباز شهر طائف بوده است و پدر و نیای یوسف بن عمر در این شهر می زیسته اند، می توان احتمال داد که یوسف بن عمر نیز در طائف به دنیا آمده باشد.

---

در سال ۹۶، خلیفه اموی، سلیمان بن عبدالملک، به یوسف بن عمر و دیگر افراد خاندان ثقفی خشم گرفت و به دستور وی، آنان را برای گرفتن اموالشان بشدت شکنجه کردند. عبدالملک بن مُهَلَّب بن ابی صُفره، یوسف بن عمر ثقفی را شکنجه کرد و بر اثر آن ثقفی یک چشم خود را از دست داد اما توانست بگریزد.

---

او در ۲۷ رمضان ۱۰۶ و به فرمان هشام بن عبدالملک، خلیفه اموی، فرمانروای سه ولایت صنعاء، جَنَد و حَضْرَموت (سراسر یمن ) شد و در صنعاء مستقر گردید و تا سال ۱۲۰ در این سمت باقی ماند.
احمد بن عبدالله رازی سال آغاز حکومت یوسف بن عمر را ۱۰۴ ذکر کرده است.

---

۴.۱ - سرکوب قیام عباد رعینی

در سال ۱۰۷، ثقفی قیام عبّاد رُعَیْنی را، که بر ضد دولت اموی بود، بشدت سرکوب کرد و او و سیصد تن از یارانش را به قتل رساند.

۴.۲ - وفات وهب بن منبه بر اثر خشونت

وَهْب بن مُنَبِّه، از تابعین و راویان مشهور یمنی، بر اثر اعمال زور و خشونت ثقفی، در سال ۱۱۴ در صنعاء وفات یافت.

۴.۳ - عزل خالد بن عبدالله قسری

در جمادی الاولی ۱۲۰، هشام بن عبدالملک تصمیم گرفت خالدبن عبداللّه قَسْری (حاکم قدرتمند عراق و خراسان) را عزل کند (برای دلایل آن رجوع کنید به پانویس‌های ). در آن زمان فرستاده‌ی یوسف بن عمر ثقفی نزد وی بود و خلیفه فرمان حکومت عراق را برای ثقفی با نامه‌ی کوچکی همراه با نامه‌ی رسمی دولت، بدون اطلاع دیگران، با همان فرستاده برای او فرستاد. با وجود پنهان کاریهای هشام، بشیر بن ابی طلحه (جانشین دبیر رسایل هشام ) که مردی هوشمند و دانا بود، به اقدام محرمانه او پی برد و کارگزاران عراق را از تصمیم خلیفه مبنی بر عزل خالد بن عبداللّه آگاه ساخت.

---

خلیفه در نامه اش به یوسف بن عمر او را فرمانروای جدید عراق و خراسان کرد و به وی دستور داد هر چه سریع تر همراه با سی تن راهی کوفه شود و کسی را از مقصدش آگاه نکند. هنگامی که ثقفی نامه خلیفه را دریافت کرد، به بهانه ادای عمره، صنعاء را ترک کرد و فرزندش صلت بن یوسف را در یمن به جای خویش گمارد. وی طبق دستور خلیفه، مخفیانه و با سرعت همراه با هفت تن هفده روزه خود را به عراق رساند و در جمادی الاخر ۱۲۰، به حومه کوفه، و بنا به روایتی به نجف، رسید. در آغاز به محله ثقفیان در کوفه رفت و بعد به کمک آنان و سایر مُضَریان وارد مسجد کوفه شد و به عنوان فرمانروای جدید عراق، نماز صبح خواند.

---

۶.۱ - دستگیری خالد بن عبدالله

او در نخستین خطبه خود مردم عراق را تهدید کرد و به دستور هشام بن عبدالملک، به دستگیری و شکنجه کردن خالدبن عبداللّه قسری (حاکم پیشین ) و کارگزارانش، که بالغ بر ۳۵۰ تن بودند، پرداخت. وی طارق، کارگزار خالد در کوفه، را دستگیر کرد و او را پانصد تازیانه زد تا اینکه زیر شکنجه مرد.
یوسف بن عمر بسیاری از عاملان سابق عراق را دستگیر و برای گرفتن مال بیشتر، آنها را بشدت شکنجه کرد تا حدی که جمع زیادی از آنان، مانند بلال بن ابی بُرْدَة بن ابی موسی اشعری حاکم بصره، در زندان وفات یافتند و تعدادی نیز تحت تعقیب قرار گرفتند.
فرمانروای عراق در شهر واسط خالدبن عبداللّه قسری را زندانی کرد و پس از اصرار فراوان و کسب اجازه از خلیفه اموی، خالد را به شدت شکنجه داد و مبلغ کلانی از وی گرفت (در مورد مبلغ آن رجوع کنید به پانویس‌های ) و پسرش یزیدبن خالد را سی تازیانه زد و آنگاه هر دو آنها را با اسماعیل بن عبداللّه قسری در زندان حیره هجده ماه زندانی کرد.

۶.۲ - زندانی و شکنجه کردن شیعیان

ثقفی نخست کوفه و سپس واسط را محل اقامت خود قرار داد و پس از یک سال اقامت در این شهر به حیره بازگشت و آنجا را قرارگاه خویش کرد تا به کوفه، مرکز مخالفان اموی، نزدیک باشد. وی در مدت اقامتش در واسط، هواداران بنی هاشم و شیعیان را تعقیب و زندانی و شکنجه کرد. همچنین بیشتر نزدیکان خالدبن عبداللّه قسری را، که یمنی یا ایرانی بودند، شکنجه داد و به قتل رساند.

۶.۳ - قیام زید بن علی

مهم ترین حادثه سیاسی عصر حکومت ثقفی در عراق، قیام زید بن علی بن حسین بود. زید بن علی پس از مخالفت علنی با هشام بن عبدالملک و نبردهای شجاعانه با سپاهیان اموی، در صفر سال ۱۲۱ و به روایتی ۱۲۲، هنگام مصاف با سپاه ثقفی به سرداری عباس بن سعید مُزَنیّ به شهادت رسید.

۶.۴ - قتل خالد بن عبدالله قسری

ثقفی که در زمان حکومت هشام نتوانسته بود خالد بن عبداللّه قسری را به قتل رساند، ناگزیر در شوال ۱۲۱ به دستور هشام وی را آزاد کرد اما در زمان خلافت ولید بن یزید، موفق شد خالد بن عبداللّه قسری را از خلیفه به مبلغ پنجاه میلیون درهم بخرد و با خود به عراق ببرد و پس از شکنجه بسیار، در محرّم ۱۲۶ او را در حیره به قتل رساند.

۶.۵ - تعیین والیان نواحی مختلف

ثقفی به عنوان حاکم و فرمانروای عراق و مشرق جهان اسلام، والیان نواحی مختلف عراق عرب و عجم را تعیین می کرد و حتی به دستور او نصر بن سَیّار، حاکم خراسان گردید.

۶.۶ - سخت‌گیری ثقفی بر کارگزاران

ثقفی همانطور که بر عاملان حاکم پیشین عراق سختگیر بود، بر کارگزاران خود نیز بسیار سخت می گرفت. وی دستور داده بود در ضرب سکه‌ها دقت بسیار شود؛ ازاین رو، سکه های عصر وی، به نام یوسفیه، شهرت فراوان داشت و از بهترین نوع سکه‌ها به شمار می رفت. او جاعلان سکه را به شدت تنبیه می کرد.

---

مورخان او را چنین وصف کرده اند: بد سیرت، با هیبت و جبار و ستمگر، دیوانه، پست و حقیر و زبون، کوتاه قد با ریشی بسیار بلند که از نافش هم می گذشت و بسیار احمق تا حدی که حماقت و تکبرش مَثَل گردید. او همانند حجاج تا واپسین روز حکومتش سختگیر و در مجازات کردن بسیار شدید بود و در ضربه زدن به چهره انسانها زیاده‌روی می کرد.

---

مورخان ویژگیهای مثبتی نیز برای وی بر شمرده اند از جمله اینکه ظاهراً پرهیزگار بود، نماز را طولانی می خواند، وفادار و ملازم مسجد و در گفتار نرم خو و در منزل متواضع بود، بسیار دعا می کرد، به اشعار و ادبیات عرب آگاه و در حفظ قرآن و سنت کوشا بود، والا همت و بخشنده و کریم بود تا حدی که روزانه پانصد خوان غذا به طور یکسان برای مردم می گستراند و مواظب بود که خاندان یا اطرافیانش متعرض حقوق مردم نشوند.

---

با اینکه برخی معتقدند او قوای عقلی درستی نداشته و بعض کارهای وی دور از تصور و عقل بوده، تعدادی از شعرای عرب همچون کُمَیت بن زید اسدی (متوفی ۱۲۶) و ابن نَوْفَل و سوار بن اشعر وی را در اشعار خود ستوده اند.

---

ولید بن یزید بن عبدالملک که پس از مرگ هشام در ربیع الاخر سال ۱۲۵ به خلافت رسید، ثقفی را به سبب خدماتش به او در زمان هشام، همچنان به عنوان حاکم عراق ابقا کرد. هر چند ثقفی نظر مساعدی به ولید بن یزید نداشت و او را فاسق می دانست، همچنان دستورهای وی را اجرا می کرد، که از آن جمله کشتن محمد و ابراهیم، دو فرزند هشام بن اسماعیل مخزومی، در حیره بود.

---

ولید به دلایلی ــ که شاید نظر منفی ثقفی به خلیفه یکی از مهم ترین آنها بوده است ــ قصد داشت وی را معزول سازد و پسر عموی او، عبدالملک بن محمد بن حجاج بن یوسف ثقفی، را به جای او تعیین کند؛ ازاین رو او را به دمشق فرا خواند. ثقفی با اموال عظیمی راهی شام شد. در راه حسان نبطی او را از قصد خلیفه آگاه کرد و ثقفی با پخش کردن اموال زیادی بالغ بر پانصد هزار درهم در میان اطرافیان و درباریان خلافت اموی، توانست مقام خود را حفظ کند.

---

ثقفی پس از شش سال حکومت بر عراق (از ۱۲۰تا۱۲۶) به فرمان خلیفه جدید اموی، یزید بن ولید معروف به ناقص (متوفی ۱۲۶) ــ که کمتر از شش ماه خلافت کـرد (۲۸ جمادی الاخر ـ ۵ ذیحجة ۱۲۶) ــ عزل و منصور بن جُمهور کلبی جانشین او شد. ثقفی با شنیدن این خبر متواری گردید و مدتی در منزل عمر بن محمد بن سعید بن عاص پنهانی اقامت کرد. در این مدت همچنان امید داشت به حکومت باز گردد. وقتی کاملاً نا امید شد، ناگزیر به کمک دوستانش و در رأس آنها سلیمان بن سلیم بن کیسان مخفیانه کوفه را ترک کرد و از راه سماوه ـ بَلْقاء (واقع در مشرق اردن فعلی )، به شام و به میان افراد خاندانش رفت. وقتی یزید بن ولید از مخفیگاه او مطّلع شد، سپاهی مرکّب از پنجاه سوار به سوی وی گسیل داشت. آنان او را که در میان زنان حرم‌سرا و با لباس زنانه پنهان شده بود، دستگیر کردند و نزد خلیفه بردند. خلیفه، پس از توبیخ او، دستور داد که وی را در بازداشتگاه خضرا زندانی کنند.
ثقفی در مدت خلافت یزید بن ولید و در هفتاد روز از خلافت برادر یزید، ابراهیم بن ولید، در زندان به سر برد تا اینکه چند روز پیش از ورود مروان بن محمد، واپسین خلیفه اموی معروف به مروان حمار ، به دمشق در ۱۲۷، همراه با دو فرزند ولید، در همان زندان به دست یکی از موالی خالد بن عبداللّه قسری به نام ابوالاسد و به دستور یزید بن خالد بن عبداللّه قسری به خونخواهی پدرش کشته شد. وی به هنگام مرگ بیش از شصت سال داشت.پس از گردن زدن ثقفی در زندان، سر وی به دستور خلیفه در دمشق آویخته شد. کودکان به پاهایش طناب انداختند و جسدش را در خیابانهای دمشق گرداندند. سرانجام جسدش را به دستور مروان بن محمد به خاک سپردند.

---

• ابن اثیر.
• ابن حبیب، کتاب المحبّر، چاپ ایلزه لیشتن شتتر، حیدرآباد دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت ( بی تا. ).
• ابن حزم، جمهرة انساب العرب، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• ابن خلدون.
• ابن خلّکان.
• ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۰.
• ابن قاسم، غایة الامانی فی اخبار القطر الیمانی، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛.
• ابوالفرج اصفهانی.
• احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰.
• محمد یحیی حداد، التاریخ العام للیمن، بیروت ۱۴۰۷ الف.
• محمد یحیی حداد، تاریخ الیمن السیاسی، بیروت ۱۴۰۷ ب.
• خلیفه بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، روایة بقی بن مخلد، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۹۶۷ـ ۱۹۶۸.
• احمد بن داوود دینوری، الاخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، مصر ( ۱۳۷۹/۱۹۵۹ )، چاپ افست بغداد ( بی تا. ).
• محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۱۲۱ـ۱۴۰ ه، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
• احمدبن عبداللّه رازی، تاریخ مدینة صنعاء، چاپ حسین بن عبداللّه عمری، دمشق ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
• طبری، تاریخ (بیروت ).
• عبدالمجید محمدصالح کبیسی، عصر هشام بن عبدالملک: ۱۰۵ـ ۱۲۵ ه، بغداد ۱۹۷۵.
• احمدبن محمد میدانی، مجمع الامثال، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛.
• یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت ( بی تا. ).
• یعقوبی، تاریخ.
• عبدالباقی بن عبدالمجید یمانی، بهجة الزّمن فی تاریخ الیمن، چاپ عبداللّه محمد حبشی و محمداحمد سنبانی، صنعاء ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

---