شیطان (منابع اسلامی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
هر موجود سرکش و متمرد از فرمان
خداوند متعال از
جن و
انس که دور از
رحمت است و کارش
وسوسه خلق است را شیطان می‌گویند. عنوان یاد شده به مناسبت در بسیاری از بابهای فقهی همچون
طهارت،
صلات،
حج و
نکاح آمده است.
شیطان به هر موجود طغیانگر و دور از
رحمت خداوند متعال که کارش وسوسه
خلق و دعوت آنان به بدیها است اطلاق می‌گردد؛ چنان که بر موجود سرکش و متمرد معروف؛ یعنی
ابلیس که از
سجده بر
حضرت آدم (علیه‌السّلام) سر باز زد و نیز بر فرزندان او که از جنس جن می‌باشند اطلاق می‌شود.
به باور
امام خمینی شیطان دارای واقعیت و نفس الامر است و دارای هویت برزخی و تجرد برزخی ظلمانی است. حضرت امام حقیقت
ابلیس را همان وهم کل در عالم هستی می‌داند که مایل به شرور و
فساد و دعوت کننده به
افترا،
کذب و تباهی است و سایر شیاطین و ابلیس‌ها از مظاهر آن شیطان بزرگ هستند.
امام خمینی حقیقت شیطان را در نگاه عرفانی مظهر اسم مضل می‌داند که مرتبه آن پایین‌تر از
ملائکه است. ایشان، شیطان را به معنای عام نیز تعریف کرده است که شامل هر آنچه
انسان را از حق باز دارد و او را غافل کند و هر موجود شریری، اعم از
جن و
انس می‌باشد. نفوذ شیطان در انسان از راه القائات و تصرف شیطانی که منشاء تخیلات باطل و اوهام خبیث می‌گردد به نحوی که عزم و اراده انسان تابع آن می‌شود و تمام اعمال قلبی و جوارحی او از سنخ اعمال شیطانی می‌گردد
و در نهایت
سبب شقاوت و بدبختی انسان می‌شود، از این‌رو این یاس و ناامیدی از
جنود شیطان است و از آنجایی که
وسوسه‌های شیطان تا آخر عمر انسان ادامه دارد، لازم است انسان همیشه مراقب وسوسه‌ها و حیله‌های او باشد،
زیرا شیطان با
وسوسه و اغوای انسانها به
گناه و تبهکاری، آنها را گمراه کرده و به تدریج به شیطان انسی تبدیل می‌کند. لذا پناه بردن و
استعاذه به
خداوند یکی از راههای دوری از شیطان است، زیرا تا وقتی که انسان به حق تعالی پناه می‌برد، از فریب و وسوسه‌های شیطان در امان خواهد بود. امام خمینی علت رانده شدن شیطان از درگاه الهی را خودبینی و
عجب او می‌داند که
سبب استکبار و سرپیچی از فرمان الهی شد.
عدم سجده شیطان بر آدم به خاطر عدم معرفت به روحانیت آدم بود، زیرا شیطان به ظاهر آدم توجه کرد و از باطن او غافل گشت، زیرا حقیقت آدم و انسان همان
روح است که مظهر
الوهیت است و خداوند این روح را به خود نسبت می‌دهد.
پناه بردن به خداوند متعال از
شر شیطان با گفتن «أعوذ باللّه من الشّیطان الرجیم» و مانند آن در هرحال، بویژه اوقات زیر
مستحب است: هنگام
تلاوت قرآن کریم؛
پیش از
قرائت در
نماز؛
هنگام
آمیزش؛
و زمان ورود به مستراح.
برخی افعال و حالات در انسان، بستر و زمینه‌ساز حضور شیطان و نزدیک شدن او به انسان می‌گردد؛ از این رو، در
روایات از چنین افعال وحالاتی
نهی شده است و
فقها به
کراهت آنها
حکم کرده‌اند، مانند: خضاب‌کردن در حال
جنابتو
حیض؛
تخلی بر روی
قبر؛
ایستاده
ادرار کردن در
آب؛ تنها بودن در
خانه؛
به تنهایی مسافرت‌کردن؛
خلوت کردن
زن و
مرد اجنبی در یک مکان؛
نگهداری
زباله در
منزل در
شب و بیرون نبردن آن در
روزو
راه رفتن در یک کفش.
برخی اعمال موجب دور شدن و فاصله گرفتن شیطان از
انسان می‌شود، مانند: ناخن‌گرفتن؛
اذان گفتن در منزل؛
محافظت بر
نماز و اوقات آن؛
نگهداری کبوتر در منزل؛
انگشتر جذع یمانی به‌دست‌کردن؛
و خوردن
انار.
نام‌گذاری
فرزند به یکی از اسمهای شیاطین، مانند
ضریس و صفات آنها
مکروه است.
به تصریح برخی، از اقسام
سحر حرام و ممنوع، ارتباط با شیاطین و کشف چیزهای پوشیده و
پنهان از راه ایشان است.
یکی از مسائل جهان هستی، مسأله امتحان و
آزمایش الهی است و اصولاً نظام
سعادت و
شقاوت و
ثواب و
عقاب بشر مبتنی بر اساس
امتحان است و چون خداوند
انسان را به سوی خیر دعوت می‌کند و در این میان اگر کسی نباشد که او را به شرّ دعوت و تشویق کند امتحانی وجود نخواهد داشت. وجود شیطان برای پویندگان
راه حق نه تنها زیانبخش نیست بلکه رمز تکامل نیز محسوب می‌شود، اصولاً تکاملها در میان تضادّها به وجود می‌آید و هیچ موجودی راه
کمال را نمی‌پوید مگر این‌که در مقابل آن، ضدّ نیرومندی قرار گیرد.
در
قرآن کریم به انسانهای شرور و مفسد نیز شیطان، اطلاق شده است
: «وکذلک جعلنا لکلّ نبی عدوّا شیاطین الإنس والجنّ...؛
اینچنین در برابر هر پیامبری، دشمنی از شیاطین
انس و
جن قرار دادیم..» اطلاق حقیقی شیطان بر کافران و منافقان
اطلاق شیطان بر
منافقان و
کافران به نحو
حقیقت است نه از سر
مجاز و مسامحه: «... واذا خلوا إلی شیاطینهم قالوا إنّا معکم...؛
هنگامی که با شیطانهای خود خلوت می‌کنند، می‌گویند: ما با شمائیم..» آنان که از
هدایت رهبران الهی می‌رمند و در مقابل
حق خضوع نمی‌کنند و از راههای مرموز و با
وسوسه میل به باطل را در دلهای دیگران تزریق می‌کنند، از مصادیق شیطانند: «من شرّ الوسواس الخنّاس الّذی یوسوس فی صدور النّاس من الجنّة والناس؛
(پناه بر خدا) از شرّ وسوسه‌گر پنهان‌کار که در درون سینۀ انسانها وسوسه می‌کند خواه از جنّ باشد یا از انسان» هدف شیطان و تهاجم همه جانبۀ او:
یکی از اهداف شیطان، بردن
آبرو و بی‌حیثیت کردن انسان است: «ینزع عنهما لباسهما لیریهما سوءاتهما...؛
لباسشان را از تنشان بیرون ساخت تا عورتشان را به آنها نشان دهد.» شیطان برای این کار از راهی وارد می‌شود که شخص او را نمی‌بیند: «انّه یراکم هو و قبیله من حیث لا ترونهم....؛
او و همکارانش شما را می‌بینند از جایی که شما آنان را نمی‌بینید.»
«انّما سلطانه علی الّذین یتولّونه والّذین هم به مشرکون؛
تسلط او تنها بر کسانی است که او را به سرپرستی خود برگزیده‌اند و آنها که نسبت به او (خدا)
شرک می‌ورزند (و فرمان شیطان را به جای فرمان خدا، گردن می‌نهند»
مراحل نفوذ شیطان در انسان:
۱-
تزیین: «وإذ زین لهم الشیطان اعمالهم...؛
و (به یاد آور) هنگامی را که شیطان، اعمال آنها (مشرکان) را در نظرشان جلوه داد».
۲- افکندن آرزوهای
باطل در
دل: «ولأضلنهم و لامنینّهم...؛
و آنها را گمراه می‌سازم و به آرزوها سرگرم می‌سازم...».
۳- وسوسۀ اکید: تادنبال آرزو رود و آن را به دست آورد؛ «الّذی یوسوس فی صدور النّاس؛
در درون سینۀ انسانها
وسوسه می‌کند».
۴-
تسویل: یعنی خوب را بد و بد را خوب جلوه می‌دهد؛ «... الشیطان سوّل لهم وأملی لهم؛
کسانی که بعد از روشن شدن هدایت برای آنها، پشت به حق کردند، شیطان اعمال زشتشان را در نظرشان
زینت داده و آنان را با آرزوهای طولانی فریفته است!»
«یا ایها الّذین آمنوا إنّما الخمر... رجس من عمل الشیطان؛
«ای کسانی که
ایمان آورده‌اید!
شراب و
قمار و بتها و ازلام (نوعی بخت آزمائی) پلید و از عمل شیطان است، از آنها دوری کنید تا رستگار شوید» و «انّما یرید الشّیطان ان یوقع بینکم العداوةً و البغضاء فی الخمر و المیسر و یصدّکم عن ذکر الله و عن الصّلوة فهل انتم منتهون؛
شیطان می‌خواهد در میان شما به وسیله شراب و قمار
عداوت ایجاد کند و شما را از
ذکر خدا و از نماز باز دارد، آیا (با این همه
زیان و فساد و با این نهی اکید) خودداری خواهیدکرد؟». در این آیه
اشاره به پاره‌ای از زیانهای آشکار شراب و قمار پرداخته، نخست می‌گوید: شیطان می‌خواهد از طریق شراب و قمار در میان شما تخم عداوت و دشمنی بپاشد و از نماز و ذکر خدا باز دارد (انما یرید الشیطان...). در پایان این
آیه به عنوان یک
استفهام تقریری، می‌گوید: آیا شما خودداری خواهید کرد (فهل انتم منتهون). یعنی پس از این همه تاکید باز جای بهانه جویی یا
شک و تردید در مورد ترک این دو
گناه بزرگ باقی مانده است.
در
المیزان آمده: جز این نیست که شیطان می‌خواهد به وسیله شراب و قمار بین شما عداوت و
خشم بیندازد و شما را از ذکر خدا و از نماز باز دارد. شیطان از دعوت به این گونه عملیات جز شرّ شما را نمی‌خواهد و لذا گفته‌اند
رجس از عملیات شیطانی است. معنی رجس بودن شراب و امثال آن این است که ساختن و یا مثلاً خوردن آن کار آدمی را به وسوسه‌های شیطانی و گمراهیش می‌کشاند و بس، و حال آن که از روایات زیادی استفاده می‌شود که شیطان خودش به صورت آدمی مجسم شده و طرز تهیّه شراب را به انسانها یاد داده است.
نماز را جدای از ذکر خدا اسم برده با این که نماز هم ذکر خداست. استفاده می‌شود که چون نماز فرد کامل از ذکر است خدای تعالی اهتمام بیشتری به امر آن دارد و در
روایت صحیح از
رسول الله (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) وارد است که فرمود: نماز ستون
دین است و همچنین در آیات بسیار زیادی از
قرآن کریم به این معنی اشاره شده است، در سوره‌های (
مؤمنون،
اعراف،
معارج،
عنکبوت،
جمعه، و
مریم). و این که در آیه مورد بحث ذکر را بر نماز مقدّم داشته برای این بوده است که تنها و تنها مقصود از دعوت الهی آن بوده است، آری ذکر خداست که خمیر مایه سعادت
دنیا و
آخرت و روح زنده هر پیکره ایست از
عبادات.
رجس بودن آن را به وسیله کلمه (انّما) حصر نموده و فرموده (انما یرید الشیطان...) یعنی این عملیات جز این نخواهد بود که هر وقت واقع شوند، رجس و پلید و عمل شیطانند و شیطان هم جز این که به وسیله این اعمال بین شما عداوت و
بغض بیندازد و شما را از نماز و یاد خدا غافل سازد غرض دیگری ندارد. مفاسد عمومی آنها یعنی عداوت و بغضاء انصراف از نماز و ذکر خدا است.
قمار بازی نتیجه‌ای جز کینه و عداوت ندارد. شیطان می‌خواهد از این راه شما را از یاد خداوند باز دارد تا شکر نعمتهای او را بجای نیاورید. و شیطان می‌خواهد از این راه شما را از نماز که پایه محکم دین است غافل گرداند. (فهل انتم منتهون) جمله سؤالی و معنای آن امر است یعنی خدا را اطاعت کنید و نهی او را زیر پا نگذارید. بدیهی است که خداوند از این افعال منع و مذّمت کرده هر گاه زشتی عملی ثابت باشد، سپس از مخاطب سؤال کنند که (آیا ترک خواهی کرد) وظیفه او اقرار به ترک است گویی به او گفته می‌شود. آیا بعد از آن که زشتی این کارها ثابت شده باز هم آنها را انجام می‌دهی. این جمله برای منع از انجام کاری، رساتر است، یعنی: نهی را اطاعت کنید و شراب ننوشید.
ابن عباس گوید: منظور سعد بن ابی وقاص و مردی از انصار است که با یکدیگر عهد برادری بسته بودند.مردی انصاری، سعد را به مهمانی دعوت کرد و سفره طعام و شراب گستردند و چندان خوردند که مست شدند. در این وقت بر یکدیگر فخر فروشی کردند و کار به
جنگ و زد و خورد کشید. مرد انصاری قطعه استخوانی برداشت و چنان بر بینی سعد کوبید که بینیش را در هم شکست، خداوند متعال این آیه را درباره آنان نازل کرد. یعنی: شیطان می‌خواهد شما را اغوا کند و به شراب خوردن وادارد تا عنان
عقل را از کف شما بگیرد و به کارهایی وادارد که در حال عادی انجام نمی‌دهید.
۱ـ شیطان وسایل بسیاری دارد که می‌تواند برای ایجاد
خصومت و دشمنی و گمراهی افراد
عالم و همچنین باز داشتن آنها از طریق هدایت و
ایمان مورد استفاده قرار دهد.
۲ـ تمام کارهای بد و زشت و ناروا همه از تحریکات شیطان است چون از عاملین اصلی فساد و تباهکاری‌ها و باز دارنده خیر و سعادت
بشر است و نقشه‌های او در این مسیر از یک راه و دو راه نیست، گاهی مسایلی را طرح ریزی می‌کند که کمتر به فکر آدمی خطور می‌کند. شیطان برای رسیدن به مقاصد خود از وسایلی گمراه کننده استفاده می‌کند. حرام بودن آن وسایل گمراه کننده به خاطر آن است که میان شما
کینه و دشمنی ایجاد کند و شما را از یاد خداوند و نماز باز دارد. اهداف شیطان در این آیه یکی رابطه مردمی را بین انسانها و یکی رابطه الهی را با خدا قطع می‌کند.
۳ـ
محبت را تبدیل به
قهر می‌کند. ۴ـ
تولی را تبری و
تبری را تولی می‌کند. ۵ـ عمل شیطان سد راه بندگان خداست. ۶ـ رابطه الهی،
ذکر و نماز،
نیایش و عبادت است. ۷ـ همان طور که شیطان برای اقامه نماز سدها مهیّا نموده ما هم برای اقامه نماز در جامعه زمینه‌ها و وسایل خوبی را مهیّا کنیم. ۸ـ اگر در جامعه بین جوانان قمار بازی و غیره رواج پیدا کند همین مساله باعث جدایی آنها از نماز می‌شود.
۹ـ
تهاجم فرهنگی الآن در جامعه ما یک نوع عمل شیطانی بوده که از افکار پلید
آمریکا است و اگر در بین جوانان رواج پیدا کند، معنوّیت از بین آنها رخت برمی‌بندد. ۱۰ـ شراب مانع نماز است. ۱۱ـ سستی در مقابل این موانع انسان را از فیض با عظمت الهی باز داشته و از
رحمت حضرت حق محروم می‌سازد.
«قال فالحقّ و الحق اقول لأملأن جهنّم منک وممّن تبعک منهم اجمعین؛
فرمود: به حق
سوگند و حق می‌گویم که
جهنم را از تو و هر کدام از آنان که از تو پیروی کنند، پر خواهم کرد».
•
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۷۸۰-۷۸۱. •
پژوهشگده باقرالعلوم، برگرفته از مقاله «شیطان». •
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شیطان»، تاریخ بازیابی۹۵/۱۰/۲۷. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
