جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جواهر الکلام (یا جواهرالکلام فی شرح
شرائع الاسلام )، اثری جامع و استدلالی در
فقه امامی ، نوشته
محمدحسن نجفی ، معروف به صاحب جواهر، فقیه بزرگ امامی قرن سیزدهم می‌باشد.
این کتاب در حقیقت دائره المعارف فقه شیعه و یک مجموعه کامل فقهی است که حاوی نظریات و آرای فقهی علمای متقدم و متأخر است. کتاب جواهر از دیدگاه تمام علما و تراجم حائز اهمیت است.
صاحب روضات الجنات، که معاصر
صاحب جواهر بود، در وصف این کتاب چنین می نویسد: «جواهر الکلام دریای پهناور عجیبی است که تمام مراتب عملی را دارا است؛ کتاب روشنی است که هر کس هر گونه مسائل فقهی و احکام الهی را بخواهد، با تحقیقات مبسوط در آن به دست می آورد. جواهر مانند شکوفه ای است از درخت طوبا که ریشه اش در طور معنی واقع و استوار گردیده و فروعش در خانه ها ظاهر شده است».
این کتاب شرح مبسوطِ
شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام
محقق حلّی (متوفی ۶۷۶) است.
در دوره پیش از
صاحب جواهر ، به سبب عواملی چون نهضت علمی
آقامحمدباقر بهبهانی و مقاومت سرسختانه او و پیروانش در برابر اخباریان، عوامل سیاسی و تحقق امنیت نسبی، زمینه رشد و شکوفایی حوزه‌های علمی
شیعه فراهم شده بود.
صاحب جواهر در عصری می‌زیست که از یک سو به دلیل تلاش‌های شاگردان وحید بهبهانی، حوزه علمی
نجف ، به‌ویژه در عرصه
فقه و
اصول و
ادبیات ، در اوج تحول و نشاط علمی بود و از سوی دیگر، چندین اثر مبسوط و ابتکاری در فقه و اصول تألیف شده بود، از جمله
کشف‌الغطاء عن مبهمات الشریعه الغرّاء
شیخ جعفر نجفی ،
مفتاح الکرامه سید محمدجواد عاملی ، القوانین المحکمه
میرزا ابوالقاسم قمی ، ریاض‌المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل سیدعلی طباطبائی و الدره النجفیه سیدمحمدمهدی بحرالعلوم.
بر پایه آنچه از صاحب جواهر نقل شده، وی ابتدا نمی‌خواسته شرحی بر شرایع بنگارد، بلکه بر آن بوده تا برای مراجعات شخصی خود، یادداشت‌هایی در مباحث گوناگون فقهی تنظیم کند.
مظفر
شیوه تألیف کتاب را مؤید این نکته دانسته است.
از مشهورترین و با ارزش‌ترین آثار فقهی
قرن سیزدهم کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام» می‌باشد این کتاب از نظر وسعت تتبع و جمع آوری و احاطه به اقوال و دلال نظریات فقهی علما بر تمام کتاب‌های فقهی برتری دارد. هم چنین از نظر توجه و روی آوردن
اهل علم و بزرگان از فقهای شیعه کمتر کتابی مانند جواهر الکلام توفیق داشته است.
علت این توفیق بی نظیر،
وسعت تتبع و احاطه بر اقوال فقهای عظام و مناقشات آنان با دقتی کم نظیر و تحقیقی بی همتا بوده است.
کتاب جواهر الکلام در حالی که یک دوره کامل
فقه شیعه می‌باشد جامع جمیع کتاب‌های فقهی نیز می‌باشد.
در واقع نگارش کتاب جواهر الکلام یکی از حوادث
عجیب و
خارق العاده زمان خود می‌باشد.
اگر چه مشهور این است که مؤلف بر خلاف ترتیب متعارف ابتدا از
کتاب خمس شروع به تالیف نموده و به عنوان اولین کتاب فقهی اش آن را در
سال ۱۲۳۱ ق به پایان رسانده است.
اما آقا بزرگ تهرانی در الذریعة نظر دیگری داشته مبنی بر این که مؤلف بصورت متعارف ابتدا از
کتاب طهارت آغاز کرده است زیرا در بحث استنجاء از استادش
شیخ جعفر
کاشف الغطاء (م ۱۲۲۷ ق) تعبیر به «سلمه الله تعالی» کرده است که نشان از
حیات او دارد و بنابراین مباحث طهارت را قبل از کتاب خمس آغاز کرده است.
اگر چه تاریخ دقیق تالیف مجلد اول و دوم مشخص نیست اما این دو کتاب قبل از وفات شیخ جعفر کاشف الغطاء در
سال ۱۲۲۷ ق نگاشته شده است. جلد سوم از بحث اقسام غسل‌ها تا
غسل نفاس تاریخ تالیف آن مشخص نیست اما شیخ عبد الکریم از علمای معاصر مؤلف در سال ۱۲۳۱ ق آن را
عاریه گرفته است.
جلد چهارم در
احکام اموات و غسل‌های مستحبی در سال ۱۲۳۰ پایان یافته است.
همین طور جلد دهم در
احکام سجود و رکوع و تشهد نیز در سال ۱۲۳۰ پایان یافته است.
جلد شانزدهم (کتاب خمس) در سال ۱۲۳۱ پایان یافته است. جلد چهاردهم در بحث
نماز جماعت و
نماز مسافر در سال ۱۲۳۴ و نمازهای واجب در سال ۱۲۳۵ و بقیه نمازها در سال ۱۲۳۶ و بعضی از مجلدات
نماز در سال ۱۲۴۷ پایان یافته است. بحث کتاب قضا در جلد چهلم در سال ۱۲۵۰ پایان یافته است. بحث دیات در جلد ۴۳ در سال ۱۲۴۵ پایان یافته است و با نگارش بحث
جهاد در جلد ۲۱ در سال ۱۲۵۷ تمام مباحث شرایع پایان یافته است.
آنچه در مورد تاریخ نگارش و تالیف کتاب‌ها ذکر شد از الذریعة بود که کامل نمی‌باشد و اما علت تقدیم و تاخیر تاریخ تالیف بعضی از مجلدات هم چنانکه در تکمله ذکر شده است این که صاحب جواهر ده کتاب را برای استفاده خودش نگاشته است و به عنوان کتاب درسی ننوشته است.
در تکمله از صاحب جواهر این گونه نقل شده است: فعزمت ان اکتب کتابا یکون لی مرجعا عند الحاجة و لو اردت ان اکتب کتابا مصنفا فی الفقه لکنت احب ان یکون علی نحو ریاض المیر السید علی.
در کتاب معارف الرجال نیز این گونه آمده است: حدث الاساتذة ان الشیخ لم یقصد بشرحه کتاب الشرایع الا ضبط اقوال الفقهاء فیه فی المسائل الفقهیة و صورها لمراجعة نفسه.
صاحب جواهر در مقدمه،
سبب گزینش شرایع را به عنوان متن، جامعیت، استواری مباحث، شیوایی نثر و نیز توجه و اهتمام خاص فقها به آن دانسته و غرض خود را از تألیف جواهر، آشنا کردنِ فقه‌دانان با فواید و دقایق پنهان شرایع، تبیین ادله مسائل آن، توضیح لغزش‌های شارحان آن و پرداختن به اقوال فقها و مستندات آنها به گونه‌ای موجز، ذکر کرده است.
مشهور است که نجفی تألیف جواهر را در ۲۵ سالگی آغاز کرده است.
محمدباقر خوانساری نیز نوشته که او در ۱۲۶۲ حدود هفتاد سال داشته؛ بنابراین، آغاز تألیف کتاب را سال ۱۲۱۷ حدس زده‌اند،
ولی به نظر
آقابزرگ طهرانی قرائنی نشان می‌دهد که وی تنها بخشی از مبحث طهارت را در زمان حیات استادش، شیخ جعفر کاشف‌الغطاء، تألیف کرده بوده، پس تألیف کتاب مدتی پیش از ۱۲۲۷ آغاز شده بوده است.
از تاریخ‌هایی که مؤلف، بر پایه نسخه‌های معتبر کتاب، برای انتهای تألیف مجلدات مختلف آن ذکر کرده است، برمی‌آید که او مباحث را دقیقاً مطابق با ترتیب شرایع تألیف نمی‌کرده است.
مثلاً نگارش بخشی از مبحث
نماز و همه مبحث
نکاح در سال ۱۲۴۷، مبحث
قضا در ۱۲۵۰، مبحث
دیات در ۱۲۵۴ و مبحث
حج در ۱۲۵۶ به پایان رسیده و آخرین مبحثی که نگاشته شده،
جهاد و
امر به معروف و نهی از منکر بوده که در ۱۲۵۷ خاتمه یافته است.
برخی ارجاعات متن کتاب نیز مؤید این نکته است.
بدین ترتیب، تألیف آن بیش از سی سال به طول انجامیده است.
جواهر شرحی مزجی است و از این‌رو، فصل‌بندی و ترتیب ابواب آن همانند خود شرایع و شامل چهار بخش کلی
عبادات ،
عقود ،
ایقاعات و
احکام است.
صاحب جواهر در ذیل تعابیر و اصطلاحات مهم در متن شرایع، به‌ویژه آنها که موضوع
احکام فقهی است، به استناد منابع لغت و اصطلاح‌شناسی، به نقل و تحلیل دیدگاههای گوناگون در باره معنای مراد از این اصطلاحات و احیاناً نقد آنها پرداخته است.
در موارد بسیاری به توضیح کوتاه متن بسنده نشده و پس از پایان یافتن جمله یا عبارت متن و ذکر یک حکم شرعی یا مسئله فقهی، در باره آن به گونه مبسوط‌تری توضیح داده شده است که معمولاً شامل تمام یا بخشی از این موضوعات می‌شود: اجماعی یا اختلافی بودن
حکم ، ادله حکم مذکور، دیدگاههای گوناگون فقهی در باره آن با اشاره به نام فقهای موافق و مخالف یا آثار آنها و توضیح و تحلیل و نقد دلایل و مستندات آنان.
شرح و تبیین احکامی که چندان مهم و مناقشه برانگیز نبوده، مفصّل نیست ولی در پاره‌ای از موارد، به‌ویژه در مباحث عبادات، بسیار طولانی است.
صاحب جواهر در موارد بسیاری توضیح مطلب را به مباحث قبلی
یا بعدی
احاله کرده و در مواردی
عنوان مسئله ارجاع شده را ذکر کرده است.
همچنین گاهی پس از توضیحی اندک در باره موضوع مورد بحث، تفصیل مطلب را به جای خود ارجاع داده است.
نجفی چه بسا بر سخن
محقق حلّی قیدی زده که اغلب برای تبیین بیشتر مطلب است، ولی گاه ناشی از اختلاف‌نظرش با او و از باب مناقشه است.
در پاره‌ای از موارد، نقد او بر نظر اجتهادی محقق حلّی، بسیار صریح است.
مهم‌ترین ادله مورد استناد در جواهرالکلام عبارت‌اند از:
قرآن ،
سنّت ،
اجماع یا
شهرت منقول و مُحَصَّل،
سیره متشرعه، سیره (بنای) عقلا و
اصول عملی مانند
اصل برائت ،
استصحاب و
اشتغال .
از ادله دیگر، که استناد به آنها در این کتاب کم نیست، این موارد شایان ذکر است: «
ضروری دین »،
«ضروری مذهب»،
«اجماع مسلمین»
و «اجماع مُرکَّب».
بهره‌گیری از عامل «عرف»، به‌ویژه برای شناخت موضوعات احکام، نیز در جواهر شیوع دارد، البته اعتبار
عرف از دیدگاه صاحب جواهر منوط به وجود شرایطی است.
استناد به
قواعد فقهی ، از جمله
قاعده لا ضرر ، نیز در این کتاب چشمگیر است.
بخش مهمی از مباحث جواهرالکلام را بحث و تحلیل در باره چگونگی استنباط احکام فقهی از احادیث تشکیل داده است که عمدتاً به بررسی دلالت
احادیث بر آن
احکام و حل
تعارض احادیث با یکدیگر یا با ادله دیگر اختصاص دارد.
بحث تفصیلی در باره
سند احادیث در این کتاب کمتر دیده می‌شود.
این امر، همچنان‌که از تعابیر صاحب جواهر برمی‌آید، نتیجه منطقی این دیدگاه اصولی اوست که ضعف سند احادیث با اجماع
یا
شهرت یا فتوای فقها
جبران شدنی است.
به نظر برخی محققان
کاربرد اصطلاحات حدیثی (مانند
مضمر ،
خبر ،
صحیح ، صحیحه،
حسنه و
موثق ) در باره احادیث ذکر شده در آن، در مواردی با
تسامح یا بی‌دقتی همراه است.
اگر چه
قلم و
زبان از بیان
عظمت کتاب جواهر الکلام عاجز است اما به ذکر کلام بعضی از بزرگان اشاره می‌شود.
اعیان الشیعة: لا یفضلون علیه کتابا فی تمامه و استیفائه کتب الفقه، جمعه لاقوال العلما من اوله الی آخره و احتوائه علی وجوه الاستنباط و الاستدلال مع ما فیه من النظر الدقیق و جید التحصیل و التحقیق.
در جای دیگر: و صاحب جواهر الکلام فی الفقه الذی کان تالیفه من معجزات عصره و صار علیه معول العلماء الی الیوم. (اعیان الشیعة، ج۱ ص۱۴۶).
اعیان الشیعة: اشتهرت کتبه اشتهارا یقل نظیره و هو یدل علی غزارة مادته و تبحره فی الفقه اشهرها جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام لم یوقف مثله فی الاسلام.
آقا بزرگ تهرانی در الذریعة: خلف کتابه الجواهر الذی لا یوجد فی خزائن الملوک بعض جواهره، و لم یعهد فی ذخائر العلماء شی ء من ثماره و زواهره، لم یکتب مثله جامع فی استنباط الحلال و الحرام، و لم یوفق لینظره احد من الاعلام لانه محیط باول الفقه و آخره.
کرام البررة: و آثاره هامة جلیلة اشهرها «جواهر الکلام» فی شرح «شرائع الاسلام» و هو من آیات الفقه الجعفری.
روضات الجنات: کیف و له کتاب فی فقه المذهب من البدء الی الختام سماه «جواهر الکلام» فی شرح «شرائع الاسلام» قد ارخی فیه عنان بسط الکلام، و اسخی فیه بنان الخط بالاقلام.
ریحانة الادب: کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، او نسبت به
فقه جعفری، مانند
بحار الانوار مجلسی است نسبت به
اخبار اهل بیت علیه‌السّلام که تمامی فروعات فقهیه را از اول تا آخر با ادله آنها با کمال دقت نظر
استقصا کرده و در استیفای
دقیقه احکام فقهیه و در آنها بر اصول مقرره دینیه و تطبیق احکام نادره غیر معنونه با
ادله شرعیه بی نظیر.
بخش قابل توجهی از جواهر را نقل اقوال
فقهای امامی ، مستقیم یا غیرمستقیم و گزارش گونه، تشکیل داده است.
غرض مؤلف از این کار، حل تعارض میان آرای فقها یا آثار آنان، نقد دیدگاههای آنها یا تأیید دیدگاه محقق حلّی یا خودش است.
آرای فقهای متقدم و متأخر
شیعه و حتی شماری از معاصران وی در این اثر مورد توجه قرار گرفته است.
دیدگاههای شارحان شرایع به‌ویژه آرای
شهید ثانی (متوفی ۹۶۵) در
مسالک الافهام و
سید محمد بن علی موسوی عاملی (متوفی ۱۰۰۹) در
مدارک الاحکام بسیار نقل و نقد شده است.
صاحب جواهر همخوانی یا ناهمخوانی آرای محقق را در
شرایع با دو اثر دیگرش
المختصر النافع و
المعتبر یادآور شده است.
چه بسا صاحب جواهر برای آرای فقهی، حتی اقوالی که نپذیرفته، ادله‌ای فرضی آورده و تحلیل و نقد کرده است.
او گاه آرا و استدلال‌هایی را بدون ذکر قائلان آن نقل کرده
و گاه هیچ قائلی برای یک نظر نیافته است.
در موارد متعددی صرفاً مردود بودن یک دیدگاه، بدون ذکر دلیل، مطرح شده است.
در پاره‌ای موارد، انتقاد صاحب جواهر از فقهای پیشین
یا معاصر خود
بسیار تند و صریح است.
علاوه بر آرای
فقهای امامی ، در شماری از احکام، اقوال
مذاهب دیگر از جمله
زیدیان و نیز برخی فقهای بزرگ
اهل سنّت از جمله
ابوحنیفه و
شافعی مورد توجه قرار گرفته است.
نقل دیدگاههای اهل سنّت به مواردی که احتمال
تقیه در احادیث مطرح بوده، اختصاص ندارد.
صاحب جواهر در ضمن بحث در باره هر مسئله، نظر خود را بیان کرده که در بیشتر موارد مطابق با نظر اجماعی یا مشهور فقیهان امامی است.
از این‌رو، برخی فقها وی را «سخنگوی دیدگاه مشهور» (
لسان‌المشهور ) خوانده‌اند.
او در چند جای جواهرالکلام،
محقق اردبیلی و پیروان مکتب فقهی او (یا «اَتْباع‌المقدس»)
را به دلیل نپذیرفتن برخی احکام اجماعی نکوهیده است.
با این همه، گاهی خود نیز رأی مشهور را رد کرده است.
برخی مبانی و دیدگاههای صاحب جواهر در باره مسائل فقهی یا اصولی در جواهرالکلام انعکاس یافته است.
از جمله آرای فقهی اوست: مشروط نبودن تصدی امر
قضا به
اجتهاد ،
کافی نبودن
معاطات برای تحقق
عقد بیع ،
اصلِ کبیره بودنِ
گناهان مگر در مواردِ استثنا شده
و وسیع بودن دامنه اختیارات
حاکم شرعی .
نجفی در برخی موارد به مناسبت ضرورت بحث، به مبحث اصول پرداخته است،
ولی در بیشتر مباحث تنها به دیدگاه اصول خود اشاره کرده و تفصیل بحث را به
محاضرات و دروس اصول خود
یا آثار مکتوبش در
علم اصول واگذارده است.
همچنین وی از رساله‌هایی اصولی یا فقهی که نگاشته یا قصد نگارش آنها را داشته، گزارش داده است.
برخی از مهم‌ترین دیدگاههای اصولی صاحب جواهر، که در جای جای
کتاب ذکر شده و با توجه به از میان رفتن کتاب او در علم اصول،
اهمیتی خاص دارد، چنین است: جواز
تسامح در ادله سنن ،
حجت نبودن مفهوم
لقب و مفهوم
وصف ،
معتبر بودن «
حدیث موثق » حتی اگر «
حدیث صحیح » نباشد،
جواز تخصیص
قرآن به
خبر واحد و ضرورت قصد امتثال
امر در
عبادات می‌باشد.
صاحب جواهر از کاربرد دقت‌های فلسفی و عقلی در فرایند
استنباط احکام به شدت انتقاد کرده است.
در جواهرالکلام علاوه بر مباحث فقهی و اصولی و قرآنی و حدیثی و ادبی، مطالب متنوع دیگری نیز به چشم می‌خورد.
صاحب جواهر گاه به مناسبت بررسی مفهوم احادیث و استنباط
احکام فرعی از آنها، به عرف زمان خود توجه کرده و به برخی از عادات و سنّت‌های متداول در آن عصر اشاره نموده است.
گاه حوادث مهم عصر خود، مانند واقعه شیوع بیماری
طاعون در
نجف ، را یادآور شده است.
در مبحث
نماز ، وی به مناسبت ذکر
امارات قبله ، زاویه انحراف قبله شهرهای متعددی را در جهان
اسلام از پاره‌ای منابع نقل کرده که البته عاری از دقت است.
او در دو جا
ابوالحسن شریف فتونی عاملی (متوفی ۱۱۳۸) را جد خود شمرده است.
در جایی دیگر،
زمان انحصار مذاهب
اهل‌سنّت را به چهار مذهب، اوایل قرن هفتم دانسته است.
از ویژگی‌های مهم جواهرالکلام، شمول آن بر فروع فقهی بسیار در هر موضوع است، به گونه‌ای که برخی مسائل که در منابع فقهی دیگر اصلاً مطرح نشده، در این کتاب یافته می‌شود.
صاحب جواهر علاوه بر مسائل جزئی فقهی که در ذیل متن شرایع مطرح کرده، در برخی موارد خود بابی گشوده (با عنوان فائده، فوائد و مانند این‌ها) و مسائلی را که محقق حلّی و فقهای دیگر بدان نپرداخته‌اند، مطرح نموده است.
وی گاهی به مسائلی که در زمان خود مطرح بوده، پرداخته و بدانها پاسخ داده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های جواهرالکلام، کاربرد فراوان تعابیر اختصاری در مورد نام اشخاص و آثار علمی است، مانند تعبیر «فاضل» برای علامه حلّی، «فاضلان» برای محقق حلّی و
علامه حلّی ، «خراسانی» برای
فاضل سبزواری (متوفی ۱۰۹۰)، «فاضل معاصر» برای سید علی طباطبائی معروف به
صاحب ریاض (متوفی ۱۲۳۱) و «شارحُالدُّروس» برای
آقاحسین خوانساری (متوفی ۱۰۹۸).
از اختصارات مهم و پرشمار در جواهرالکلام، تعبیر «متأخّران» (المُتَأخّرون) است به معنای فقهایی که از نیمه دوم قرن هفتم تا اوایل قرن دهم می‌زیسته‌اند، یعنی از زمان محقق حلّی تا پیش از
محقق کرکی (متوفی ۹۴۰)
و همچنین تعبیر «متأخران از متأخران» (متأخّرُ و المتأخرین) به مفهوم فقهایی که از زمان محقق کرکی تا عصر صاحب جواهر بوده‌اند.
البته تتبع موارد کاربرد این اختصارات در جواهرالکلام نشان می‌دهد که واژگان مزبور در این کتاب در همه موارد به معنای دقیق خود به کار نرفته است.
منابعی که نام آنها در جواهر آمده و مستقیم یا غیرمستقیم از آنها استفاده شده، طیف گسترده‌ای از
منابع فقهی ، اصولی، کلامی، قرآنی، حدیثی، تاریخی و ادبی را دربرمی‌گیرد.
بخش مهمی از این منابع، کتب فقهی فقهای مشهور
شیعه از عصر
امامان علیهم‌السلام تا زمان مؤلف است.
از میان فقهای متقدم، آثار متعددِ کسانی چون
شیخ صدوق ،
شیخ مفید ،
سید مرتضی و
شیخ طوسی و از فقیهان اعصار بعد، کسانی مانند محقق حلّی، علامه حلّی،
یحیی بن سعید حلّی ،
شهید اول ،
شهید ثانی ،
محقق اردبیلی ،
فیض کاشانی ،
محمد باقر مجلسی و
محمد باقر سبزواری بسیار مورد نقل و استناد قرار گرفته است.
علاوه بر
الحدائق الناضره شیخ یوسف بحرانی (متوفی ۱۱۸۶) و
مشارق الشموس آقا حسین خوانساری و
ریاض المسائل سید علی طباطبائی ، بهره‌گیری صاحب جواهر از آثار متعدد
وحید بهبهانی و شاگردانش، که از استادان او به شمار می‌روند، چشمگیر است.
از منابع فقهی
اهل‌سنّت ، که معمولاً با واسطه از آنها نقل قول می‌شود، نام منابع
فقه شافعی و
حنفی بیشتر به چشم می‌خورد.
همچنین رساله‌های فقهی متعددی در کتاب ذکر و از آنها نقل قول شده است.
شماری از منابع
اصول فقه ، از جمله
الذریعه شریف‌مرتضی و عده الاصول
شیخ طوسی و نیز برخی منابع
آیات الاحکام ، از جمله
فقه القرآن قطب راوندی (متوفی ۵۷۳) و
کنزالعرفان فاضل مقداد (متوفی ۸۲۶) و تفاسیری چون التبیان
شیخ طوسی ،
مجمع‌البیان طبرسی (متوفی ۵۴۸) و
الکشاف زمخشری از دیگر آثار مورد استناد در این کتاب است.
آثار حدیثی مهمی چون
کتب اربعه ،
بحارالانوار مجلسی و
وسائل‌الشیعه حرّعاملی ، برخی منابع حدیث اهل‌سنّت و آثار شیخ طوسی و
نجاشی در
علم رجال از دیگر منابع مورد استناد صاحب جواهرند.
استفاده یا نقل قول او از منابع ادبی و اصطلاح‌شناسی، به‌ویژه در برخی مباحث، بسیار گسترده است و شمار زیادی از منابع متقدم مانند کتاب‌العین
خلیل بن احمد و تهذیب‌اللغه ازهری و منابع جدیدتر از جمله الطراز سیدعلی‌خان مدنی (متوفی ۱۱۲۰)،
مجمع البحرین طریحی و
المصباح‌المنیر فیومی را دربرمی‌گیرد.
برخی
منابع فارسی زبان نیز در آن ذکر شده‌اند، از جمله
روض الجنان ابوالفتوح رازی (متوفی پس از ۵۵۲)،
جامع عباسی شیخ بهائی و حدیقه المتقین مجلسی اول.
اشعار موجود در کتاب، به ویژه در مباحث
طهارت و
نماز ، عمدتاً منقول از اثر منظوم فقهی
بحرالعلوم ، الدرّه النجفیه، است، جز مواردی اندک که اشعار غیرفقهی آمده است.
آثاری که نام آنها در جواهرالکلام آمده، در کتاب التعریف بمصادر الجواهر
معرفی شده و تعدادشان ۵۵۱ اثر ذکر شده است، هر چند شماری از آن آثار از قلم افتاده‌اند، از جمله نهایه الوصول فی علم‌الاصول علامه حلّی
و شرح الکافیه
رضی‌الدین استرآبادی معروف به نجم‌الائمه (متوفی ۶۸۶).
با این همه، بسیاری از آثار یاد شده را نمی‌توان مأخذ و منبع جواهرالکلام به شمار آورد، زیرا تعابیر نجفی (از جمله: المَحْکی عَنْ، مایحکی عن) در این کتاب به خوبی نشان می‌دهد که وی از شمار قابل توجهی از این منابع با واسطه نقل قول کرده است.
بر این اساس، بیشتر این آثار را باید منبع با واسطه جواهرالکلام دانست.
از برخی معاصران صاحب جواهر نقل شده که وی اعتماد خاصی به کتاب
کشف‌اللثام فاضل هندی (متوفی ۱۱۳۷) داشته و پیش از مطالعه آن به تألیف نمی‌پرداخته است
کثرت موارد نقل قول او از این اثر
مؤید این قول است.
همچنین گفته‌اند که وی از جامع‌المقاصد
محقق کرکی ،
مسالک الافهام شهید ثانی ، مدارک‌الاحکام
سید محمد بن علی موسوی عاملی و
مفتاح‌الکرامه سید محمدجواد بن محمد حسینی عاملی همواره بی‌واسطه استفاده می‌کرده است
در موارد متعدد نیز از در اختیار داشتنِ نسخه‌های معتبر منابع حدیثی خبر داده است.
جواهرالکلام پس از تألیف، بسیار مورد اقبال و ستایش
عالمان شیعه قرار گرفت، که از یک سو به دلیل شخصیت مؤلف آن بود و از سوی دیگر به دلیل ویژگی‌های انحصاری آن.
این کتاب را اثری بی‌نظیر در تاریخ
اسلام ، بزرگ‌ترین اثر فقهی،
معجزه‌ای پایدار، برترین شگفتی عصر خود
و مظهر نبوغ یک انسان
برشمرده و گفته‌اند که هیچ فقیهی برای
استنباط فقهی بی‌نیاز از این کتاب نیست و با داشتن این کتاب، چندان به اثر دیگری نیاز ندارد.
شهرت و مقبولیت جواهرالکلام چنان فراگیر شد که نام مؤلف آن و خاندانش را ذیل خود قرار داد و نجفی در زبان فقها به صاحب جواهر معروف شد.
دیدگاه‌ها و استدلال‌های صاحب جواهر در جواهرالکلام پس از وی در دروس و آثار فقهی و محافل علمی
فقهای امامی مورد مراجعه و بحث و نقد قرار گرفته و می‌گیرد، مثلاً
سید محمد کاظم طباطبائی یزدی که در
العروة الوثقی کمتر به نام فقها اشاره کرده، آرا و استنباط‌های مذکور در جواهرالکلام را بسیار مورد توجه قرار داده است
شیخ مرتضی انصاری (متوفی ۱۲۸۱) در کتاب
المکاسب بارها بدون تصریح به نام صاحب جواهر(با تعابیری چون «بعض‌المعاصرین» كه مراد از آن را صاحب جواهر دانسته‌اند)
دیدگاههای وی، از جمله نظر او در باره معاطات، را بررسی و نقد کرده است.
سیره فقهای بعد نیز چنین بوده است،
هر چند برخی فقها در پاره‌ای موارد به دفاع از دیدگاههای صاحب جواهر برخاسته‌اند.
پاره‌ای از آرای اصولی صاحب جواهر نیز از جانب شیخ انصاری
و فقهای دیگر
تحلیل و نقد شده است، از جمله این دیدگاه او که ضعف سند
حدیث با اجماع یا شهرت قابل جبران است
یا اصرار او بر استناد احکام فقهی به
اجماع ، در حالی که در برخی موارد اصلاً اجماع تحقق نیافته
یا مستند به ادله‌ای است که خود مناقشه‌پذیر است.
برخی فقها بر آن‌اند که در پاره‌ای موارد میان آرای صاحب جواهر در جواهرالکلام با فتاوای او در
نجاه العباد ، که وی خود آن را
چکیده فتوایی جواهرالکلام شمرده، تفاوت‌هایی دیده می‌شود
در مواردی، دیدگاههای صاحب جواهر در باره اسناد احادیث مورد استناد در احکام فقهی، از سوی شماری از فقها و حدیث‌شناسان نقد شده است.
تدریس قسمت‌هایی از جواهر نیز نزد شماری از فقها متداول بوده است.
به نظر محققان، به‌رغم اهمیت و عظمت کتاب جواهرالکلام، به دلیل نقل با واسطه احادیث و اقوال فقها بدون مراجعه به منابع اصیل، اشتباهاتی در آن راه یافته است.
مثلاً، گاه اشتباهات موجود در نسخه‌های غیر معتبر در آن تکرار شده
و گاه سند
احادیث ، اشتباه نقل شده
یا با حدیثی دیگر خلط گردیده است.
گاهی به اشتباه، تعبیری که در
منابع فقهی آمده، حدیث قلمداد شده است.
همچنین از آن‌جا که تألیف کتاب به ترتیب مباحث آن صورت نگرفته، موارد متعددی از ارجاعات مؤلف به مباحث قبلی یا بعدی، با شکلِ فعلی کتاب تطبیق نمی‌کند.
شروح و حواشی متعددی بر جواهرالکلام یا بخشهایی از آن تألیف شده، از جمله الانصاف فی تحقیق مسائل الخلاف اثر
محمد طاها نجف تبریزی (متوفی ۱۳۲۳)، بحرالجواهر علی
بن باقر بروجنی و الهدایه الی‌المرام من مبهمات جواهر الکلام
سید محمد باقر موسوی همدانی (قم ۱۳۷۹ ش).
همچنین فقیهان معروفی مانند
آیت‌اللّه بروجردی (متوفی ۱۳۸۰)،
ابوتراب خوانساری (متوفی ۱۳۴۶)،
عبداللّه بهبهانی (متوفی ۱۳۲۸)،
ملاعلی کنی (متوفی ۱۳۰۶)،
زین
العابدین مازندرانی (متوفی ۱۳۰۹) و علی
بن محمد مرعشی
سیدالحکماء (متوفی ۱۳۱۶) بر آن حاشیه نوشته‌اند
علی
بن زین
العابدین مازندرانی فهرستی کامل از جواهرالکلام تدوین کرده که در ۱۳۲۲ در
تهران چاپ شده است.
شرح‌حال اعلام مهم مذکور در جواهرالکلام و اشخاص دیگر در کتاب البدر الزاهر فی تراجم اعلام کتاب‌الجواهر اثر ناصر کرمی (قم ۱۴۲۴) آمده است.
از جمله آثار پژوهشی که در باره جواهرالکلام در قم فراهم شده، معجم فقه الجواهر است در شش جلد که در سال‌های ۱۴۱۷ تا ۱۴۱۹/۱۹۹۶ تا ۱۹۹۸ در
بیروت چاپ شد.
این اثر معجمی فقهی به ترتیب الفبایی است شامل آن بخش از موضوعات و اصطلاحات فقهی که در جواهرالکلام آمده همراه با چکیده آرای فقهی در باره هر موضوع.
اثر پژوهشی دیگر، جواهرالکلام فی ثوبه‌الجدید است که در هر صفحه آن، متن
شرایع‌الاسلام همراه با دیدگاههای صاحب جواهر در بالا آمده و در پایین صفحه دیدگاههای مخالفان و ادله آنان و مناقشات و تحلیل‌های صاحب جواهر در باره آنها مطرح شده است و امتیازات دیگری نیز دارد.
از این اثر تاکنون (۱۳۸۶ ش) چهار جلد انتشار یافته است.
نسخه اصلی جواهرالکلام که مؤلف آن را تصحیح کرده بوده، به نوشته
آقابزرگ طهرانی شامل ۴۴ مجلد بوده است.
نسخه‌های خطی متعددی از مجلدات گوناگون جواهر در برخی کتابخانه‌های
نجف ،
قم ،
تهران ،
مشهد و
همدان وجود دارد.
نخستین چاپ سنگی جواهرالکلام در شش مجلد رحلی در ۱۲۶۲ (در زمان حیات مؤلف) انجام پذیرفت و تا ۱۳۷۶ این کتاب ۲۴ بار چاپ شد.
چاپ جدید جواهر در فاصله سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۸ در ۴۳ جلد (با تحقیق
عباس قوچانی ، علی آخوندی،
محمود قوچانی و رضا استادی) در
نجف و تهران صورت گرفت و سپس چندین‌بار در تهران و
بیروت به صورت افست تجدید چاپ شد.
همچنین جواهرالکلام در قطع بزرگ در پانزده جلد (بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲) چاپ شد.
از ۱۴۱۶ چاپ دیگری از این اثر با تحقیق مآخذ احادیث آن در
مشهد آغاز شده که ناتمام مانده است.
جدیدترین چاپ این کتاب با تحقیقی کامل و استوار در مؤسسه نشر اسلامی قم در حال انجام است که تاکنون شانزده‌جلد آن منتشر شده است.
کتاب جواهر الکلام نیز نظیر شرایع الاسلام دارای چهار بخش اساسی
عبادات،
عقود،
ایقاعات و
احکام می‌باشد. از جلد اول تا ۲۱ عبادات و از جلد ۲۱ تا ۳۱ عقود و از جلد ۳۲ تا ۳۵ ایقاعات و از جلد ۳۵ تا ۴۳ احکام مطرح شده است.
جلد اول: تعریف طهارت، اقسام طهارت، اقسام آب‌ها و مبطلات وضو جلد دوم:
احکام تخلی، کیفیت وضو،
احکام وضو جلد سوم: جنابت،
غسل جنابت ، غسل‌های حیض،
استحاضه، نفاس جلد چهارم:
احکام اموات،
غسل میت، کفن پوشاندن،
دفن میت و ملحقات آن جلد پنجم: غسل‌های مستحبی،
تیمم، اقسام نجاسات جلد ششم: بقیه نجاسات،
احکام نجاسات، ظروف جلد هفتم: نمازهای واجب و مستحب،
اوقات نماز،
نماز شب،
قبله جلد هشتم: بقیه مباحث قبله،
لباس نمازگزار،
مکان نمازگزار جلد نهم:
اذان و اقامه،
نیت،
تکبیرة الاحرام،
قیام،
قرائت جلد دهم: بقیه مبحث قرائت،
سجود،
رکوع،
تشهد،
سلام،
قنوت جلد یازدهم:
مبطلات نماز،
نماز جمعه،
نماز عید فطر و
قربان،
نماز آیات جلد دوازدهم:
نماز میت،
نماز طلب باران (
استسقاء)، نمازهای مستحبی، احکام خلل در نماز،
شک در نماز جلد سیزدهم:
نماز قضاء،
نماز جماعت، معنی عدالت، تعریف گناهان کبیره و صغیره.
جلد چهاردهم: دنباله نماز جماعت،
احکام مسجد،
نماز مسافر جلد پانزدهم:
کتاب زکات جلد شانزدهم: کتاب‌های خمس،
انفال،
زکات،
روزه جلد هفدهم: دنباله کتاب صوم،
اعتکاف،
کتاب حج جلد هیجدهم: دنباله کتاب حج جلد نوزدهم: بقیه کتاب حج جلد بیستم: بقیه کتاب حج جلد بیست و یکم:
کتاب جهاد،
امر به معروف و نهی از منکر جلد بیست و دوم: معنی عقد و
تجارت،
مکاسب محرمه،
بیع،
معاطاة، شراء و
آداب تجارت جلد بیست و سوم:
خیارات (
خیار مجلس،
حیوان،
شرط،
غبن)،
احکام عقود،
ربا جلد بیست و چهارم:
بیع صرف و احکام آن،
بیع ثمار،
بیع سلم جلد بیست و پنجم: کتاب‌های قرض،
رهن، مفلس جلد بیست و ششم: کتاب‌های حجر،
ضمان،
ضمان حواله،
ضمان کفالت،
صلح،
شرکت،
مضاربه جلد بیست و هفتم: کتاب‌های مزارعه و
مساقات،
ودیعه،
عاریه،
اجاره،
وکالت جلد بیست و هشتم: کتاب‌های
وقف، سکنی و عمری و رقبی،
حبس، هبات،
سبق و رمایه،
وصایا جلد بیست و نهم: کتاب نکاح (دائم، اسباب تحریم) جلد سی‌ام: دنباله کتاب نکاح جلد سی و یکم: بقیه کتاب نکاح (
مهریه،
نفقه زوجه) جلد سی و دوم: کتاب طلاق جلد سی و سوم: کتاب‌های
خلع و مبارات،
ظهار،
ایلاء جلد سی و چهارم: کتاب‌های لعان،
عتق، (تدبیر و مکاتبه و استیلاء) جلد سی و پنجم: کتاب‌های اقرار،
جعاله،
ایمان،
نذر جلد سی و ششم: کتاب‌های صید و ذباحه، اطعمه و اشربه جلد سی و هفتم: کتاب‌های غصب، بقیه اسباب ضمان،
شفعه جلد سی و هشتم: کتاب‌های احیاء موات (
زمین، منافع مشترک معادن، آب‌ها) لقطه جلد سی و نهم:
کتاب ارث جلد چهلم:
کتاب قضاء جلد چهل و یکم: کتاب‌های شهادات،
حدود و
تعزیرات جلد چهل و دوم: کتاب قصاص جلد چهل و سوم: کتاب دیات.
در صفحه ۲۵ و عنوان کتاب این طور آمده است: قوبل نسخة الاصل المخطوطة و المصححة بقلم المصنف طاب ثراه. که ظاهرا منظور نسخه‌ای است که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی وجود دارد و در
زمان حیات مؤلف
استنساخ شده است زیرا در صفحه آخر آن این عبارت وجود دارد: بلغ مقابلة و تصحیحا علی نسخة المؤلف سلمه الله تعالی. نویسنده این نسخه، شیخ عیسی حویزی می‌باشد و تاریخ
تملک آن
سال ۱۲۵۵ ق اعلام شده است.
البته نسخه دیگری که مورد
اعتماد می‌باشد، نسخه چاپ سنگی است که در سال ۱۲۷۰ ق نویسنده آن از
نگارش آن فراغت یافته است و در حاشیه صفحه آخر آن آمده است: بلغ مقابلة مع النسخة المصححة من النسخة الاصلیة
بحمد الله تعالی. این نسخه متعلق به عمدة العلما، شیخ حسین قمشه‌ای در سال ۱۳۲۶ ق در
نجف اشرف بوده است.
جواهر الکلام دارای شروح و حواشی زیادی نمی‌باشد و حواشی معتبر آن عبارتند از:
۱- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف آقا ضیاء الدین عراقی (م ۱۳۶۱ ق).
۲- الانصاف فی تحقیق مسائل الخلاف من کتاب جواهر الکلام، تالیف شیخ
محمد طه
بن مهدی تبریزی (م ۱۳۲۳ ق).
۳- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف شیخ
محمد امین
بن شیخ حسن
بن اسد الله تستری.
۴- حاشیه بر کتاب خمس، تالیف سید ابو تراب
خوانساری (م ۱۳۴۶ ق).
۵- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف شاگرد مؤلف ملا علی کنی صاحب تحقیق الدلائل (م ۱۳۰۶ ق).
۶- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف میرزا
محمد تنکابنی (م ۱۳۰۲ ق).
۷- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف سید عبد الاعلی
بن علی رضا
موسوی سبزواری (م ۱۴۱۴ ق).
۸- حاشیه بر جواهر الکلام، تالیف سید کاظم (
محمد کاظم)
بن محمد حسینی لواسانی طهرانی (م ۱۳۹۴ ق).
اولین ویژگی همان طور که قبلا گذشت
وسعت تتبع و دقت مؤلف در اقوال و نظریات فقهای بزرگ شیعه می‌باشد.
دومین خصوصیت نیز اسلوب و روش بی نظیری است که از ابتدا تا انتهای کتاب ثابت مانده است.
سومین ویژگی این که با داشتن کتاب جواهر از بسیاری از کتاب‌های فقهی می‌توان بی نیاز شد و مجتهد با رجوع به این کتاب می‌تواند اطمینان پیدا کند در بسیاری از مسائل فقهی نیازی به کتاب دیگری ندارد اما سایر کتاب‌های فقهی این گونه نیستند.
در نقل قولی که از صاحب جواهر شده این گونه می‌گوید: من کان عنده جامع المقاصد و الوسائل و الجواهر فلا یحتاج الی کتاب للخروج عن عهدة الفحص الواجب علی الفقیه فی آحاد المسائل الفرعیة.
از خصوصیات دیگر این که مسائل و فروع کم یاب و نادر فقهی که در سایر کتاب‌های فقهی پیدا نمی‌شود در جواهر ذکر شده است و بنابراین، این کتاب جامع فروع و امهات مسائل فقهی می‌باشد.
و به
دلیل همین خصوصیات و ویژگی‌های خاص جواهر الکلام، در تمام مراکز علمی فقهی و نزد دانش پژوهان فقه، این کتاب ارزنده وجود دارد.
با توجه به این که مؤلف، جواهر الکلام را به عنوان کتاب درسی تالیف ننموده است، بسیاری از مباحث آن نیاز به بازبینی و توضیح عبارت داشته است ولی مؤلف نتوانسته است در طول حیات پربرکتش به این مهم نائل شود.
از طرف دیگر با توجه به غلط‌های واضح و ناقص بودن بسیاری از نسخه‌ها و
تشویش و درهم بودن بسیاری از عناوین و ابواب کتاب، ضرورت رفع این نقایص بدیهی است.
همین طور از
اختلاف و تفاوت‌های چاپ‌های سنگی مختلف و اشتباهاتی که باعث تغییر در معنای کلام می‌شود چاپی سالم و صحیح و متفق از کتاب را
واجب می‌کند.
کتاب موجود توسط دار احیاء التراث العربی در
بیروت بوسیله مؤسسه
تاریخ عربی و در سال؟؟ ؟ چاپ شده است.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) جعفر
بن باقر آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۳) محمدتقی آملی، مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقی، تهران ۱۳۸۰.
(۴) رضا استادی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه اللّه العظمی گلپایگانی، ج ۲ و ۳، قم (بی‌تا (.
(۵) محمدفاضل استرآبادی، «نگاهی به کتاب نفیس جواهرالکلام»، فقه اهل بیت، سال ۲، ش ۸ (زمستان ۱۳۷۵).
(۶) مرتضی
بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، قم ۱۴۱۹.
(۷) مرتضی
بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب، قم ۱۳۷۸ ش.
(۸) عزالدین بحرالعلوم، بحوث فقهیه، تقریرات درس آیه اللّه حلّی،) بیروت (۱۴۱۵.
(۹) مرتضی بروجردی، المستند فی شرح العروه الوثقی: کتاب الصوم، تقریرات درس آیه اللّه خوئی، در موسوعه الامام‌الخوئی، ج ۲۱ـ۲۲، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰.
(۱۰) التعریف بمصادر الجواهر، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸ ش.
(۱۱)
محمد علی توحیدی، مصباح الفقاهه فی المعاملات، تقریرات درس آیه اللّه خوئی، قم ۱۳۷۱ ش.
(۱۲) عبداللّه جوادی آملی، کتاب الصلوه، تقریرات درس آیه اللّه
محمد محقق داماد، قم ۱۴۱۶.
(۱۳) جواهر الکلام فی ثوبه الجدید، ج ۱، قم: مؤسسه دائره معارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۱۴) مرتضی‌حائری، کتاب الخمس، تحقیق محمدحسین امراللهی، قم ۱۴۱۸.
(۱۵)
محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵.
(۱۶)
احمد حسینی، تراجم الرجال، قم ۱۴۱۴.
(۱۷)
احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیه اللّه العظمی گلپایگانی، ج ۱، قم ۱۳۵۷ ش.
(۱۸) محمدجواد
بن محمدحسینی عاملی، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، چاپ افست قم: مؤسسه آل‌البیت،) بی‌تا (.
(۱۹) عبدالصاحب حکیم، منتقی الاصول، تقریرات درس آیه اللّه روحانی، ج ۱، قم ۱۴۱۶.
(۲۰) رضا خلخالی، المعتمد فی شرح المناسک، تقریرات درس آیه اللّه خوئی، در موسوعه الامام الخوئی، ج ۲۶ـ۲۹، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۲۶/ ۱۹۹۹.
(۲۱) روح‌اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، کتاب الخلل فی الصلّوه، قم) بی‌تا (.
(۲۲) روح‌اللّه خمینی، کتاب الطهاره، تهران۱۴۲۸.
(۲۳)
خوانساری.
(۲۴) ابوالقاسم خوئی، مبانی تکمله المنهاج، قم ۱۳۹۶.
(۲۵) محمدتقی خوئی، مبانی العروه الوثقی: کتاب النکاح، تقریرات درس آیه اللّه خوئی، در موسوعه الامام الخوئی، ج ۳۲، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۲۶/ ۱۹۹۹.
(۲۶) عبدالاعلی سبزواری، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم ۱۴۱۳ـ ۱۴۱۶.
(۲۷)
محمد بن مکی شهید اول، غایه المراد فی شرح نکت الارشاد، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۲۱.
(۲۸) محمدسعید طباطبائی حکیم، المحکم فی اصول الفقه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
(۲۹) محمدکاظم
بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، حاشیه المکاسب، قم ۱۳۷۸.
(۳۰) محمدکاظم
بن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروه الوثقی، بیروت ۱۴۰۹.
(۳۱) علی غروی تبریزی، التنقیح فی شرح العروه الوثقی: کتاب الطهاره، تقریرات درس آیه اللّه خوئی، در موسوعه الامام الخوئی، ج ۹، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۲۶/۱۹۹۹.
(۳۲) خالد غفوری، «) در باره (جواهرالکلام فی ثوبه الجدید»، آینه پژوهش، سال ۱۲، ش ۱ (فروردین ـ اردیبهشت ۱۳۸۰).
(۳۳) محمدفاضل لنکرانی، نهایه التقریر، تقریرات درس آیه اللّه حسین طباطبائی بروجردی،) قم بی‌تا (.
(۳۴)
محمد بن حسن فاضل هندی، کشف اللثام، قم ۱۴۱۶.
(۳۵) محمداسحاق فیاض، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیه اللّه خوئی، قم ۱۴۱۰.
(۳۶) علی‌اکبر کلانتری ارسنجانی، «عرف در مکتب فقهی صاحب جواهر»، فقه: کاوشی نو در فقه اسلامی، ش ۲۴ (تابستان ۱۳۷۹).
(۳۷) ابوالهدی کلباسی، سماء المقال فی علم الرجال، چاپ
محمد حسینی قزوینی، قم ۱۴۱۹.
(۳۸) محمدحسن
بن عبداللّه مامقانی، غایه الا´مال فی شرح کتاب‌المکاسب، قم ۱۳۱۶.
(۳۹) مرتضی مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ج ۳: اصول فقه، فقه، قم: صدرا،) ۱۳۵۸ ش (.
(۴۰) معجم فقه الجواهر، بیروت: الغدیر، ۱۴۱۷ـ۱۴۱۹/۱۹۹۶ـ۱۹۹۸.
(۴۱) موسوعه طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسه الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
(۴۲) موسوعه مؤلفی الامامیه، قم: مجمع الفکر الاسلامی، ۱۳۷۸ـ۱۳۷۹ ش.
(۴۳) حسن
موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیه، چاپ مهدی مهریزی و محمدحسین درایتی، قم ۱۳۷۷ ش.
(۴۴) مرتضی
موسوی خلخالی، قاعده لاضرر، تقریرات درس آیه اللّه ضیاءالدین عراقی، چاپ قاسم حسینی جلالی، قم ۱۴۱۸.
(۴۵)
محمد حسن
بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت ۱۹۸۱.
(۴۶)
محمد حسن
بن باقر نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، قم۱۴۱۷ـ.
(۴۷)
محمد حسن
بن باقر نجفی، نجاه العباد، محشی به‌حواشی محمدکاظم طباطبائی یزدی و اسماعیل صدر
موسوی،) نجف ؟) ۱۳۱۸.
(۴۸) حسین
بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جواهر الکلام»، شماره۵۱۶۶. سایت اندیشه قم نرم افزار مجموعه آثار محقق حلی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
