قبله
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
قبله، مکانی که در
نماز به طرف آن مکان رو می‌کنند. تعیین
مسجدالحرام و یا
کعبه به عنوان قبله، حق و از جانب
پروردگار است. خانه کعبه که در
مکه معظمه می‌باشد قبله است و باید روبروی آن نماز خواند ولی کسی که دور است اگر طوری بایستد که بگویند رو به قبله
نماز می‌خواند کافی است. کارهای دیگری مانند سربریدن
حیوانات باید رو به قبله انجام گیرد.
استقبال و القبلة هر دو از یک ریشه هستند. استقبال الشیء یعنی
محاذی و روبروی چیزی قرارگرفتن و استقبال القبلة یعنی رو به قبله قرارگرفتن. کلمه القبله در اصل
اسم است برای حالت شخصی که به چیزی رو کرده است اما در
عرف اسم شده است برای مکانی که در
نماز به طرف آن مکان رو می‌کنند.
در اصطلاح هم استقبال القبله به همان معنای عرفی است یعنی رو به
خانه خدا قرارگرفتن. نکته مهمی که وجود دارد این است كه مراد از قبله ساختمان
کعبه معظمه نیست بلکه منظور مکان کعبه و فضای بالای آن است تا
آسمان. استقبال در
فقه مستقلاً مورد بحث قرار نمی‌گیرد بلکه همواره در ضمن بحث از امور دیگر در صورت ارتباط با آنها به آن پرداخته می‌شود.
امام خمینی توجه به کعبه را استقبال به کعبه می‌داند؛ زیرا مکه مکرمه که ام‌القری است و زمین از زیر کعبه گسترش یافته است
(وَالْاَرْضَ بَعْدَ ذَلِکَ دَحَاهَا) و کسی که در برابر کعبه بایستد گویا در برابر خداوند ایستاده است. به‌موازات کعبه در آسمان چهارم «بیت‌المعمور» است که آن راز قلب است؛ بنابراین راز کعبه بیت‌المعمور است و راز بیت‌المعمور قلب است و سرّسرّ آن یدالله و سر مستر آن اسم الله اعظم است.
ایشان، استقبال را توجه قلب به قبله حقیقی و توجه نکردن به جهات متکثره و متفرق، و سرّ روبه‌قبله بودن می‌داند، ازاین‌رو لازم است سالک توجه خود را به قبله حقیقی معطوف کند که مطابق
فطرت جبلی اوست زیرا این فطرت متوجه کمال مطلق است.
به اعتقاد ایشان، توجه به قبله در نماز اولیای الهی، ظهور سرّ احدیت حق‌تعالی در بدن است؛ زیرا به
سرّ وجودی خود، احدیت غیبی حق‌تعالی را شهود می‌کند و سرّ آیه
(مَّا مِن دَآبَّةٍ اِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِیَتِهَا) را مشاهده و سر آیه
(شَجَرَةٍ مُّبَارَکَةٍ زَیْتُونِةٍ لَّا شَرْقِیَّةٍ وَلَا غَرْبِیَّةٍ) را درمی‌یابند. یعنی عارف می‌بیند به‌طور عام خداوند در همه موجودات متجلی و زمام اختیار آنها به دست اوست و در هنگام نماز مقام ذات احدی را نه غربی نه شرقی می‌بیند؛ یعنی عارف هنگام نماز توجه قلبی به قبله خداوندی دارد که ذات خالص او نه غربیت غیب ذات در آن تصور می‌شود و نه شرقیت اسما و صفات.
به اعتقاد امام خمینی عارف بالله حق را در تمام مکان‌ها و احیاز مشاهده و همه را کعبه آل و وجهه جمال محبوب می‌بیند
(وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَاَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ) بنابراین اهل معرفت حق‌تعالی را به مکان خاصی محدود نمی‌کنند و حق را در همه‌جا و مکان‌ها مشاهده می‌کنند.
آثاری که بر آن مترتب می‌شود نسبت به اعمال مختلف یکسان نیست. تفاوت این آثار باعث شده استقبال در رابطه با امور گوناگون احکام متضادی داشته باشد. تفاوت این احکام به اندازه‌ای است که از
وجوب تا
حرمت را شامل می‌شود.
تمام شئون و افعال انسان مورد توجه و نظر
شارع مقدس قرار گرفته و از آن میان هر چه که برای رسیدن به رشد و
سعادت حقیقی او لازم بوده
واجب گردیده و از خطرات و انحرافات پرهیز داده شده است. هر یک از اعمال
انسان به گونه‌های مختلف قابل انجامند اما همه آنها از نظر دارا بودن اثر مطلوب یکسان نیستند. از این رو هر عمل دارای آداب و شرایط مخصوص به خود است که اگر رعایت نشوند عمل مورد نظر بی‌اثر خواهد بود یا اثر بخشي کمتری خواهد داشت. عنوان مورد بحث ما از اموری است که بود و نبود آن در برخی از اعمال تأثیر به‌سزایی دارد. تفصیل این موارد به شرح زیر است:
مواردی که استقبال در آنها واجب است:
۱- در تمام
نمازهای واجب و
مستحب مگر نمازهای مستحبی که در حال حرکت خوانده می‌شود.
۲- برخی از توابع نماز مانند
نماز احتیاط یا قضای
سجده یا
تشهد فراموش شده.
۳- رو به قبله‌بودن برای
محتضر در حال
احتضار.
۴- رو به قبله‌گذاردن
میت هنگام
دفن.
۵- رو به قبله‌کردن
حیوان هنگام
ذبح یا
نحر.
مواردی که استقبال در آنها مستحب است:
هنگام
قرائت قرآن ، هنگام
دعا ، هنگام
ذکر، هنگام
تعقیب نماز، هنگام ایراد
دعوی نزد
حاکم، هنگام سجده شکر ، هنگام سجده واجب یا مستحب
قرآن، هنگام وضو گرفتن، هنگام نشستن و غیره.
مواردی که استقبال
مکروه است:
هنگام پوشیدن شلوار، هنگام
جماع ، در هر حالی که رو به قبله بودن بی‌احترامی باشد.
موردی که استقبال در آن
حرام است:
هنگام
تخلی که علاوه بر استقبال، استدبار هم حرام است. کیفیت استقبال هم در موارد مختلف یکسان نیست. برای شخص ایستاده و نشسته استقبال یک صورت دارد و آن رو به قبله‌بودن جلوی بدن اوست اما برای خوابیده به یک صورت نیست. کسی که خوابیده نماز می‌خواند باید روی دست راست بخوابد و جلوی بدن او رو به قبله باشد و اگر نمی‌تواند باید به همین صورت بر روی دست چپ بخوابد و اگر به این صورت هم نمی‌تواند باید به پشت بخوابد و پاهایش رو به قبله باشد به گونه‌ای که اگر بنشیند رو به قبله باشد.
استقبال شخص محتضر با میت هم یکسان نیست. محتضر باید پاهایش رو به قبله باشد اما میت را باید بر روی دست راست رو به قبله بخوابانند. علاوه بر این وقتی که می‌خواهند بر میت نماز بخوانند سر میت باید به طرف راست قبله و پاهایش به طرف چپ قبله باشد. نکته عامی که درباره نحوه استقبال وجود دارد این است که استقبال عرفی کافی است و لازم نیست با دقت بسیار همراه باشد برای کسی که در
مسجدالحرام نماز می‌خواند استقبال عرفی به این است که دقیقاً رو به کعبه باشد اما برای کسی که در کشور دیگری است همین قدر که بگویند رو به قبله است کافی است.
مقدمه دوم (از مقدمات نماز) در قبله است.
روبه‌قبله بودن در نمازهای
واجب - چه یومیه و چه غیر یومیه حتی
نماز میّت - در صورت امکان واجب است و همچنین است در
نماز مستحبی که روی
زمین با حالت آرامش و سکون خوانده می‌شود، اما در نماز مستحبی که در حال
راه‌رفتن و سوار بودن و در کشتی خوانده می‌شود، روبه‌قبله بودن معتبر نیست.
در حال نماز، باید
علم داشته باشد که روبه‌قبله است و بنابر اقوی بیّنه‌ای (
شهادت دو عادل) که بر اساس مبادی حسی باشد جای علم را می‌گیرد. و اگر علم و بیّنه ممکن نباشد، باید تمام کوشش خود را مبذول دارد و طبق
گمان خویش عمل نماید. و اگر تحصیل گمان (نیز)
امکان پیدا نکرد و چهار طرف در نظر او مساوی بود، در صورت
وسعت وقت باید به چهار طرف نماز بخواند وگرنه به هرچند طرفی که وقت دارد. و اگر با علم و مانند آن ثابت شود که در بعضی از اطراف چهارگانه قبله نیست باید رو به طرف‌هایی که مورد احتمال می‌باشند، نماز بخواند. و به قبله
شهر مسلمین - در نماز و قبرها و محراب‌های ایشان - درصورتی‌که معلوم نباشد که اشتباه است، اعتماد می‌شود.
اگر طبق دلیل معتبری به یک طرف (به‌عنوان قبله) نماز بخواند سپس روشن شود که آن طرف
قبله نبوده است، چنانچه انحراف از قبله مابین طرف راست و چپ نمازگزار باشد نمازش صحیح است و اگر در اثنای نماز متوجه اشتباه و انحراف از قبله شود، آنچه که خوانده گذشته (صحیح) است و در بقیه نماز باید روبه‌قبله بایستد و فرقی بین باقی بودن وقت و عدم آن نیست. و چنانچه انحراف از قبله بیش از حد مابین راست و چپ او باشد، اگر وقت باقی است باید نماز را
اعاده کند و اگر وقت گذشته، چیزی بر او نیست اگرچه معلوم شود پشت به قبله نماز خوانده است، البته
احتیاط (مستحب) آن است که درصورتی‌که پشت به قبله نماز خوانده بلکه اگرچه پشت به آن نبوده،
قضا نماید و اگر چنانچه در اثنای نماز متوجه
انحراف از قبله به بیش از حد مابین راست و چپ شود درصورتی‌که وقت و لو برای یک رکعت داشته باشد، باید نمازش را رها کرده و روبه‌قبله اعاده نماید و اگر این مقدار هم وقت نباشد در بقیه نماز باید روبه‌قبله بایستد و بنابر اقوی هرچند که پشت به قبله بوده، نمازش صحیح است و احتیاط (مستحب) آن است که آن را قضا (هم) نماید.
شخص متحیری که واجب است نمازش را به بیش ازیک‌طرف بخواند چنانچه دو
نماز بر او واجب باشد بنابر
احتیاط (واجب) باید نماز دوم را به همان طرفی که نماز اول را خوانده بخواند، چنان که احتیاط (مستحب) آن است که نماز اول را به آن چند طرف بخواند سپس نماز دوم را شروع نماید؛ اگرچه بنابر اقوی، خواندن نماز دوم بعد از خواندن نماز اول در هر طرفی، جایز است.
«و من حیث خرجت فولّ وجهک شطر المسجد الحرام و انّه للحقّ من ربّک و ما الله بغافل عمّا تعملون؛
از هر کجا (و از هر شهر و نقطه‌ای) خارج شدن (به هنگام نماز) روی خود را به جانب مسجد الحرام کن. این فرمان دستور حقی است از طرف
پروردگار تو، و خداوند از کردار شما غافل نیست.»
در
آیه فوق تغییر قبله و لزوم و توجه به کعبه تکرار شده و به عنوان یک فرمان مذکور و یک امر
حق از طرف پروردگار معرفی گردیده است و در آیه بعدش برای سومین بار روی این مساله تکیه شده است. این تاکیدات پی در پی همگی حاکی از این حقیقت است که مساله تغییر قبله و
نسخ این
حکم در میان مسلمانان گران و سنگین و در میان دشمنان
لجوج دست‌آویزی برای سمپاشی بود.
۱ـ تغییر قبله موجب کوتاه‌شدن زبان مخالفان.
۲ـ تغییر قبله یک نوع
تربیت و تکامل
نعمت پروردگار بود.
۳ـ
تغییر قبله سبب شد که
مسلمانان با انضباط اسلامی آشنا شوند و از
تقلید و
تعصب دور گردند و
هدایت یابند.
۴ـ تغییر قبله همزمان با تشکیل
حکومت اسلامی بعد از
هجرت پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) بود.
۵ـ تغییر قبله و نماز خواندن به سوی مسجد الحرام، زمینه اتمام نعمت خدا بر
مؤمنان.
۶ـ تغییر قبله باعث شد که مسلمانان متوجه قدیمی‌ترین خانه توحید شدند و به این ترتیب یک مرحله تکامل و تربیت تحقق یافت.
قبله‌بودن مسجد الحرام و یا کعبه جلوه‌ای از
ربوبیت الهی.
کفایت جهت قبله به هنگام نماز.
نظارت دقیق و همه جانبه خداوند نسبت به اعمال انسان.
تهدید خداوند نسبت به متخلّفین از پیروی پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم)در مورد قبله.
تعیین مسجد الحرام و یا کعبه به عنوان قبله، حق و از جانب پروردگار است.
مسلمانان هر جا که باشند هنگام اقامه نماز باید مسجد الحرام و یا کعبه را قبله قرار دهند.
تغییر قبله از
مسجد‌الاقصی به مسجدالحرام از نقاط عطف تاریخ صدر اسلام است.
تغییر قبله و نماز خواندن به سوی مسجد الحرام زمینه هدایت مؤمنان.
خانه کعبه که در مکه معظمه می‌باشد قبله است و باید روبروی آن نماز خواند ولی کسی که دور است اگر طوری بایستد که بگویند رو به قبله نماز می‌خواند کافی است.
کارهای دیگری مانند سر بریدن حیوانات باید رو به قبله انجام گیرد.
مسلمانان باید در عبادت رو به کعبه کنند حتی در کارهایی همچون
خواب، خوراک، هنگام وضو گرفتن وغیره.
•
سایت پژوهه. •
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «جهت قبله هنگام نماز»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۲۱. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
