جبرئیل در قران و روایات
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جبرئیل (جبرائیل)، از
فرشتگان مقرب الهی و آورنده
وحی در
اسلام می‌باشد و در باره جبرئیل در در
قرآن و
حدیث، بحث شده است.
واژه «جبرئیل» در اصل
عبری است و ظاهراً به صورت
سریانی‌اش به عربی راه یافته است .
نویسندگان و محققان
زبان عربی بر
اعجمی بودن آن تصریح کرده‌اند
که در
تلفظ آن
تصرف شده است؛
ابوحیّان غرناطی سیزده صورت مختلف آن، نظیر جِبْریل، جَبْریل، جَبَرئیل، جَبَرئِل، جَبرائل، جَبرائیِل، را آورده است.
همچنین
دانی صورت‌های
قرائت این
کلمه در
قرآن را برشمرده
که «جِبْرِیل»
مشهورترین و
فصیح‌ترین آن‌ها به
لهجه اهل
حجاز و بنا بر
قرائت حفص،
ابوعمرو،
نافع و
ابن عامر است.
برخی
لغویان عرب با اشاره به معانی گوناگون «جَبْر»، از جمله
پادشاه،
بنده،
شجاع،
مرد،
و ایل به
عنوان اسمی از
اسامی خداوند در
عبری،
جبرئیل را همچون
میکائیل و
اسرافیل مرکّب از دو بخش دانسته‌اند که بدین ترتیب جبرئیل («جَبْر» + «ایل») به معنای مرد خدا یا بنده خدا (عبداللّه) است. جَبْر در زبانهای
حبشی و
سریانی و
آرامی و عبری به معنای مرد، قهرمان و دلاور است و جبرئیل در این زبان‌ها مرد خدا و قهرمان خدا معنا می‌شود
برخی ایل را به معنای بنده و جبرئیل و میکائیل و اسرافیل را به معنای عبداللّه، عبدالرحمان و عبدالقدوس گرفته‌اند.
با توجه به معنای «
جبروت »، که در عبری به معنای نیرومندی و قدرت است،
احتمالاً جبرئیل از «جبروت»
مشتق شده است.
باتوجه به اینکه «جَبَر» از زبان عبری به معنای قدرت داشتن و توانمندی و «جبرئیل» به معنای شخص نیرومند نیز آمده است .
این
احتمال تقویت می‌شود. حتی
القاب «شدیدالقوی» و «ذومرّة» نیز معادل عربی جبرئیل دانسته شده است
نام جبرئیل در
قرآن سه بار در
آیات مدنی آمده است.
به وظیفه اصلی جبرئیل، یعنی پیام آوری
وحی، در
آیه «... نَزَّلَهُ عِلی ' قَلْبِکَ...»
تصریح شده است، هرچند درباره کیفیت انتقال و
نزول وحی میان
متکلمان اختلاف نظر وجود دارد
در قرآن تعابیر دیگری نیز هست که
مفسران آن‌ها را ناظر به جبرئیل دانسته اند، از جمله :
«
الروح الامین »
که حاکی از
امانتداری او در رساندن وحی است؛
«
رسولٍ کریم »
که بر خصلتهای نیک وی
دلالت دارد؛
«
شدیدالقوی » و «
ذومِرّة » و «
ذی قوة »
که بیان کننده توانمندی و قدرت بر انجام اوامر الهی است؛
«
مَکین » و «
مُطاع »
که از جایگاه و
منزلت ویژه او نزد
خداوند و دیگر
فرشتگان حکایت می‌کند؛
«
روح القدس »
که مضمون این
آیه «قُلْ نَزَّلَه رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ...» با آیه ۹۷
سوره بقره : «قُل مَنْ ک'انَ عَدُوّاً لِجِبریلَ فَاِنَهُ نَزَّلَهُ عَلی ' قَلِبکَ بِاذِنِ اللّهِ...» که صراحتاً تنزیل قرآن را به جبرئیل نسبت داده، مطابقت دارد؛ برای احتمالات دیگر درباره مراد از روح القدس
علاوه بر انتقال
وحی، جبرئیل نقش ویژه‌ای در ولادت
عیسی علیه‌السلام داشته است. او مژده ولادت عیسی را به
حضرت مریم داده
و به صورت
انسان نزد او
متمثل شده
و ر
وح الهی را در
رحم او دمیده
و سرانجام خداوند به عیسی علیه‌السلام با جبرئیل یاری رسانده و نیرو بخشیده است
مفسران در وساطت جبرئیل برای تولد عیسی
تردید نکرده و تعبیر «
روح » در آیات یاد شده را همگی ناظر به جبرئیل دانسته‌اند
در باره سبب کاربرد روح راجع به جبرئیل نیز
مفسران اقوال گوناگونی ذکر کرده اند، نظیر
تعلق او به
عالم مجردات و روحانیات،
تکوین بدون ولادت، غلبه
حیات در او، افاضه حیات و احیای
شریعت به واسطه او یا بیان برتری او بر سایر فرشتگان.
در باره نسبت جبرئیل با روح و مراد از روح، که به همراه
ملائکه از آن یاد شده
یا در باره‌اش
سؤال شده،
اختلاف هست. برخی آن را فرشته‌ای
موکل بر ارواح یا موجودی برتر از ملائکه و جبرئیل دانسته و گروهی مراد از آن را جبرئیل و تعبیر روح را دالّ بر عظمت و برتری جبرئیل بر دیگر ملائک دانسته‌اند.
آیات ۹۷ و ۹۸
سوره بقره در واکنش به
پندار یهودیان درباره جبرئیل نازل شده است.
آنان از
پیامبر پرسیدند، کدام فرشته نزد او می‌آید و چون شنیدند که آن
فرشته جبرئیل است، به
علت کینه‌ای که از جبرئیل داشتند، جبرئیل را
دشمن خود خواندند. ظاهراً ایشان جبرئیل را فرشته نازل کننده
بلا و سختی و فرمان
جنگ و قتال و
میکائیل را فرشته رحمت و بشارت برای
قوم یهود می‌دانستند
ازاین رو آیه ۹۸ سوره بقره دشمنی با جبرئیل را هم ارز
عداوت با
میکائیل و دیگر فرشتگان و حتی
خدا می‌شمرَد. گویا یهودیان به دنبال بهانه‌ای بودند تا از پذیرش
اسلام سر باز زنند، چه پیش از این
سؤال،
پرسش‌های دیگری از پیامبر کرده بودند تا
نبوت او را بیازمایند و هنگامی که حضرت به پرسش‌های پیشین نیکو
پاسخ داد، سؤال از فرشته
وحی را مطرح کردند .
این در حالی است که
عبداللّه بن سلام، از
علمای یهود، پس از طرح پرسش‌هایی که
فکر می‌کرد فقط
انبیا پاسخش را می‌دانند و شنیدن جواب‌های پیامبر،
مسلمان شد.
بر اساس
روایات موجود در منابع اسلامی، جبرئیل نخستین آیات
قرآن را در
غار حرا به پیامبر وحی کرد. سپس
پیامبر نزد
خدیجه سلام اللّه علیها بازگشت و او را از این امر مهم آگاه ساخت
اما، طبق روایات متعدد در منابع
اهل سنّت، پیامبر دچار تردید شد که آیا
فرشته وحی را دیده یا با
شیطان ملاقات کرده است و به توصیه
همسرش نزد
وَرَقَة بن نَوْفَل ــ فردی
نصرانی که با
کتب پیشین آشنا بود ــ رفتند و او ایشان را مطمئن کرد که آن فرشته همان
ناموس اکبر است که پیشتر بر
موسی علیه‌السلام نازل شده است
این داستان را عموم
سیره نویسان و
محدّثان و
مفسران بعدی پذیرفته‌اند.
حتی این
احادیث به منابع حدیثی و تفسیری شیعی نیز راه یافته است.
دانشمندان شیعه به تفصیل به نقد
سند و محتوای این
روایات پرداخته اند، از جمله اینکه
سلسله سند هیچ‌یک از این روایت‌ها به‌طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد؛ اختلاف نقل داستان خود
گواهی بر ساختگی بودن آن است؛
تردید پیامبر در
ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا
شیطان با مقام
عصمت پیامبر سازگاری ندارد.
گفتنی است در روایات شیعی گزارشی که از آغاز
وحی ارائه شده، از مشکلات یاد شده مبراست و با مقام و منزلت پیامبر هماهنگ است
جبرئیل در مدت
رسالت پیامبر همواره
ولی و یاور او بود. چه
شرح صدر پیامبر و
تطهیر آن به دست او و
میکائیل انجام گرفت
وضوگرفتن و
نماز خواندن را به پیامبر تعلیم داد.
در
معراج همسفر و راهنمای
حضرت رسول بود،
هرچند در
سدره المنتهی از همراهی پیامبر بازماند و حضرت به تنهایی به سیر معراج ادامه داد.
هنگامی که پیامبر می‌خواست رسالتش را به
خانواده‌اش ابلاغ کند،
جبرئیل بر انجام این امر تأکید کرد
طبری پیامبر را از
توطئه کفار برای
قتل او پیش از
هجرت آگاه ساخت .
در
غزوه بدر، او به همراه هزاران
فرشته به یاری
پیامبر و
اصحابش شتافت.
جبرئیل همواره با
تواضع نزد
پیامبر اکرم حاضر می‌شد و همواره پیش از ورود بر حضرت از او
اجازه می‌گرفت. مکان حضور جبرئیل در
مسجدالنبی مقام جبرئیل نام گرفته است.
پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم هر سال یک بار در
ماه رمضان قرآن را بر جبرئیل عرضه می‌کرد.
گفته شده او شصت هزار مرتبه بر
پیامبر اکرم فرود آمده است .
بنا بر
روایات کتب اهل سنّت و
شیعه،
پیامبر دوبار جبرئیل را در صورت حقیقی‌اش
رؤیت کرده است. یک بار در «
افق اعلی »، هنگامی که پیامبر از او درخواست کرد تا صورت واقعی‌اش را ببیند، و بار دیگر در معراج، نزد «
سدرة المنتهی ».
نیز گفته‌اند که یک بار پیامبر او را در حالی که بین
آسمان و
زمین بر «
کرسی » نشسته بوده، دیده و سپس آیات
سوره مدثر بر او نازل شده است.
به گفته
پیامبر، جبرئیل غالباً با چهره
جوان خوشرویی به نام
دِحْیة بن خلیفه کلبی بر او ظاهر می‌شده است
و حتی گفته‌اند که برخی
صحابه و نیز
عایشه جبرئیل را با این شمایل دیده و
گمان برده بودند که او دحیه کلبی است.
طبق برخی روایات، او یک بار در هیئت مردی برای
تعلیم دین به میان صحابه آمد.
او معمولاً همچون
مرد معمولی با
جامه‌ای سبزرنگ بر تن و
عمامه‌ای ابریشمی بر سر، سوار بر
اسب یا
استر ظاهر می‌شد
طبق
احادیث،
امامان شیعه نیز از یاری و پشتیبانی جبرئیل بهره مند بوده‌اند. چنانکه
مجلسی بابی با این عنوان گشوده و احادیث بسیاری نقل کرده است. نیز گفته شده است که
دعای «
لیلة السبت » را جبرئیل به
علی علیه‌السلام آموخت
و پس از درگذشت
رسول اکرم مطالبی را بر
فاطمه سلام اللّه علیها القا کرد که حضرت علی آن‌ها را در
مصحفی،
مشهور به
مصحف فاطمه، نگاشته است.
در مجموعه ای از روایات، تفاوت «
رسول »، «
نبی » و «
امام » از نظر کیفیت نزول جبرئیل بر هر یک بیان شده است. چنانکه رسول جبرئیل را می‌بیند و با او صحبت می‌کند، نبی او را در خواب می‌بیند و صدایش را می‌شنود و امام فقط صدایش را می‌شنود.
صفار قمی این احادیث را در
بابی با همین عنوان گرد آورده است.
جبرئیل در
قصص انبیا نیز نقشی ممتاز دارد، چرا که آموزگار و مددکار همه
انبیا از
آدم تا
عیسی بوده است. او به آدم
زراعت و نحوه استفاده از
آهن و
مناسک حج، به
نوح ساختن
کشتی و به
داود ساختن
زره را آموخت؛
اسماعیل را هنگام
ذبح و
یوسف را زمان افکنده شدن در چاه یاری رساند و برای حمایت از موسی در مبارزه با
فرعونیان، آنان را به بحر احمر کشاند و غرق کرد. اکثر این داستان‌ها را
کعب الاحبار و
وَهْب بن مُنَبه روایت کرده‌اند و به تفصیل در
قصص الانبیای ثعلبی آمده است.
در روایات، جبرئیل با
القاب طاووس الملائکه،
افضل الملائکه،
ناموس اکبر (به معنای صاحب خبر خیر، در مقابل
جاسوس به معنای صاحب خبر شر) یاد شده است.
جبرئیل در شمار چهار
فرشته برگزیده و مقرب الهی است که وظیفه
تدبیر عالم را برعهده دارند
جبرئیل آورنده
وحی، میکائیل موکَّل بر
رزق و
باران،
اسرافیل دمنده در صور و
عزرائیل فرشتة
مرگ است. در روایات اقوالی دالّ بر برتری دیگر ملائک بر جبرئیل وجود دارد، چنانکه گاهی به دلیل وساطت میکائیل و اسرافیل در نزول وحی یا به دلیل بزرگی میکائیل یا به سبب اماتة جبرئیل به واسطه عزرائیل در
روز حشر، این سه
ملک برتر از جبرئیل شمرده شده‌اند
اما، به برتری جبرئیل اشارات صریح تری هست
در وصف صورت حقیقی جبرئیل آمده است که او ششصد بال
مرصع به دُر و
مروارید دارد و در عظمت،
مشرق و
مغرب عالم را پر می‌کند
(۵) قرآن.
(۶) ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.
(۷) ابن بابویه، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.
(۸) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴.
(۹) ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش.
(۱۰) ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰)، چاپ افست تهران.
(۱۱) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، بیروت: دارالمعرفة،.
(۱۲) ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
(۱۳) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى (بیروت).
(۱۴) ابن سیده، المحکم والمحیط الاعظم، چاپ عبدالحمید هنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۱۵) ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶.
(۱۶) ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی (علیه‌السلام) بامره المؤمنین، چاپ انصاری، قم ۱۴۱۳.
(۱۷) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲.
(۱۸) ابن هشام، سیرة النبی، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، (قاهره) ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
(۱۹) ابوالفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیرالقرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ ش.
(۲۰) ابوحیّان غرناطی، تفسیر البحرالمحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۱) الاختصاص، (منسوب به) محمدبن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعة مدرسین حوزه علمیه قم،.
(۲۲) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج۱۱، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره.
(۲۳) هاشم بن سلیمان بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، چاپ محمودبن جعفر زرندی، تهران ۱۳۳۴ ش، چاپ افست قم.
(۲۴) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
(۲۵) احمدبن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة،.
(۲۶) هشام جعیط، الوحی و القرآن و النبوة، بیروت ۲۰۰۰.
(۲۷) موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۳۶۱.
(۲۸) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۹) خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵.
(۳۰) عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیرفی القراءات السبع، چاپ اوتو پرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
(۳۱) علی دوانی، «آغاز وحی و بعثت پیامبر (ص) در تاریخ و تفسیر طبری (بررسی و نقد)»، در یادنامه طبری، ویراستار: محمد قاسم زاده، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۶۹ ش.
(۳۲) زمخشری، الکشاف.
(۳۳) جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، قم (۱۳۴۵ـ۱۳۵۱ ش).
(۳۴) احمدبن یوسف سمین حلبی، الدرالمصون فی علوم الکتاب المکنون، چاپ احمدمحمد خرّاط، دمشق ۱۴۰۶ـ۱۴۱۴/ ۱۹۸۶ـ۱۹۹۳.
(۳۵) سیوطی، درالمنثور.
(۳۶) عبدالحسین شرف الدین، النّص و الاجتهاد، چاپ ابومجتبی، قم ۱۴۰۴.
(۳۷) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیرالقرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳۷۹ـ۱۳۸۰ ش.
(۳۸) محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (ع)، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۳۹) طباطبائی، المیزان.
(۴۰) احمدبن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم.
(۴۱) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان.
(۴۲) طبری، تاریخ (بیروت).
(۴۳) طبری، جامع.
(۴۴) محمدبن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
(۴۵) محمدبن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۴۶) جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم صلی اللّه علیه وآله و سلم، قم ۱۴۰۳.
(۴۷) علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت (۱۳۸۷)، چاپ افست قم.
(۴۸) محمدبن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره، چاپ افست تهران.
(۴۹) محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۵۰) زکریابن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹۷۸.
(۵۱) کلینی، الکافی.
(۵۲) مجلسی، بحارالانوار.
(۵۳) محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، ج۱۰، چاپ ابراهیم ترزی، کویت ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست بیروت.
(۵۴) محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۵۵) محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱ـ۱۴۱۲.
(۵۶) مطهربن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.
(۵۷) احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۵۸) احمدبن محمد نَحاس، معانی القرآن الکریم، چاپ
محمدعلی صابونی، مکه ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰.
(۵۹) یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
(۶۰) علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ افست قم ۱۳۶۸ ش.
(۶۱) Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur , a ¦n , Baroda ۱۹۳۸;.
(۶۲) Martin R Zammit, A comparative lexical study of Qur , anic Arabic , Leiden ۲۰۰۲
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جبرئیل»، شماره۴۴۷۶.
