الرسائل العشر (شیخ طوسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف کتاب الرسائل العشر ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى، معروف به شيخ الطائفة،
شیخ طوسی ( م ۴۶۰ ق) است، كتاب الرسائل العشر مجموعه‌اى از تأليفات كلامى، فقهى و تفسيرى شيخ طوسى« قده» مى‌باشد. اگر چه نام رساله‌ها و كتب موجود در آن در فهرست شيخ و
رجال نجاشی و ساير كتب تراجم به صورت مجزا ذكر شده‌اند اما نام كتاب الرسائل العشر در هيچ كدام از اين منابع ديده نمى‌شود.
ابو جعفر محمد بن حسن طوسى، معروف به« شيخ الطائفه»، در
خراسان ، در سال ۳۸۵ هجرى متولد شد.او از ستارگان بسيار درخشان جهان
اسلام است و در فقه و اصول، حديث، تفسير، كلام و رجال تاليفات فراوان دارد.
شيخ در سال ۴۰۸ هجرى يعنى در ۲۳ سالگى به بغداد
مهاجرت كرد و تا پايان عمر در
عراق ماند و پس از استادش
سید مرتضی علم الهدى، رياست علمى و فتوايى
شیعه به او منتقل شد. او دوازده سال بعد از سيد در
بغداد ماند، ولى بعد به علت يك سلسله آشوب‌ها كه در نتيجه خانه و كاشانه‌اش به تاراج رفت، به نجف مهاجرت كرد و حوزۀ علميۀ نجف را در آنجا تاسيس كرد و در سال ۴۶۰ هجرى در همان جا درگذشت. مقبرۀ ايشان در نجف معروف است. بعد از رحلت سيد مرتضى
علم الهدی رهبرى و پرچمدارى شيعه به شيخ طوسى رسيد. در اين هنگام منزل شيخ در محلۀ كرخ بغداد، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود. جهت درك محضر او علما و دانشمندان بسيارى از سراسر سرزمين اسلامى، قصد بغداد را مى‌نمودند تا افتخار مجالست و شاگردى او را دريابند و از چشمۀ خروشان علم الهى كه بر زبان او جارى مى‌شد، استفاده برند.
آوازۀ علم و دانش و ورع و زهد و تقواى شيخ طوسى، همچنان كه از مرزهاى عراق گذشته و به اقصى نقاط دنيا رسيده بود، از ديوارۀ هزاركنگرۀ قصر با عظمت خليفۀ عباسى نيز گذشت، به طورى كه« القائم بامر الله» خليفۀ عباسى، با همكارى
آل بویه ، كرسى تدريس كلام را در مركز
خلافت به او داد. در آن روزگار براى اين كرسى، عظمت و رتبۀ والايى قائل بودند، به طورى كه آن را به بزرگترين دانشمند كشور واگذار مى‌كردند و اين نشانۀ آن است كه در آن زمان بالاتر و والاتر از شيخ طوسى در تمام بغداد و سرزمين‌هاى اسلامى كس ديگرى نبود كه شايستگى تدريس را داشته باشد.
كتاب الرسائل العشر مجموعه‌اى از تأليفات كلامى، فقهى و تفسيرى شيخ طوسى« قده» مى‌باشد. اگر چه نام رساله‌ها و كتب موجود در آن در فهرست شيخ و رجال نجاشى و ساير كتب تراجم به صورت مجزا ذكر شده‌اند اما نام كتاب الرسائل العشر در هيچ كدام از اين منابع ديده نمى‌شود. بنظر مى‌رسد كه اين مجموعه توسط محقق ارجمند
واعظ زاده خراسانی پس از سال ۱۴۰۳ ق گردآورى و با اين نام منتشر شده است. اين مجموعه شامل ۵ كتاب كلامى و ۵ كتاب فقهى مى‌باشد.
كتب كلامى آن عبارتند از:
۱- مقدمة في المدخل إلى صناعة علم الكلام، ۲- مسائل كلاميّه، ۳- اعتقادات، ۴- الفرق بين النبي و الإمام، ۵- المفصح في إمامة
أمیر المؤمنین علیه السلام .
كتب فقهى آن نيز شامل كتاب‌هاى زير است:
۱- عمل اليوم و الليلة، ۲- الجمل و العقود ، شیخ طوسی، ۳- تحريم
الفقاع، ۴- الإيجاز في الفرائض، ۵- المسائل الحائرية.
قابل ذكر است كه در كتاب المسائل الحائرية، مباحث تفسيرى نيز ديده مى‌شود. در بين كتب فقهى، كتاب الجمل و العقود از معروفيت بيشترى برخوردار است و مكررا به صورت مستقل و يا در ضمن مجموعه‌اى از كتاب‌هاى مؤلف چاپ شده است. علاوه بر اين كه اين مجموعه از نظر مفصل بودن يا مختصر بودن كتب داراى تفاوت زيادى هستند نظم و ترتيب منطقى نيز بين آنان وجود ندارد مثلا كتاب الجمل و العقود كتاب مفصلى در باب عبادات و كتاب تحريم
الفقاع رسالۀ بسيار مختصرى در باب أطعمه و أشربه است.
مقدمۀ ارزشمند فاضل ارجمند جناب حجة الاسلام آقاى واعظ زادۀ خراسانى كه در سال ۱۴۰۳ ق نوشته‌اند و همين طور فهارست متنوع و مفيد آخر كتاب كه توسط ناشرين كتاب به آن اضافه شده بر ارزش اين كتاب مى‌افزايد. اين كتاب در سال ۱۴۱۴ ق توسط مؤسسۀ نشر اسلامى تابع جامعۀ مدرسين در
قم چاپ شده و در تصحيح بيشترين كتب آن، از محقق ارجمند و فاضل جناب حجة الاسلام و المسلمين حاج آقا
رضا استادی استفاده شده است. از آنجايى كه هر كدام از اين كتاب‌ها در ضمن« الرسائل العشر» داراى تاريخ تأليف مختلف و نسخه‌ها و تحقيقات متفاوتى بوده‌اند بناچار براى هر كدام از اين كتاب‌ها در مورد كتب كلامى بصورت مختصر و در مورد كتب فقهى مفصل‌تر، توضيحاتى ذكر خواهد شد.
اين كتاب شامل ۶ فصل در
علم کلام است. شيخ طوسى بعدها اين كتاب را شرح زده است كه به نام«
ریاضة العقول » مشهور شده است.
شیخ طوسی در كتاب فهرستش در ذكر نام كتاب‌هايش دربارۀ آن مى‌نويسد: له مقدمة في المدخل إلى علم الكلام لم يعمل مثله و له شرح لهذه المقدمة.
در تصحيح اين كتاب از دو نسخه كه متعلّق به كتابخانۀ ملك در
تهران بوده استفاده شده است. نسخۀ« الف» مربوط به قرن دهم است با شمارۀ ۸/ ، ۷۱۲، نسخۀ« ب» مربوط به قرن هشتم است با شمارۀ ۴۵۸، مصحح و محقق كتاب استاد دانش پژوه بوده است.
علامۀ محقق آقا بزرگ تهرانى در مقدمه‌اى كه براى تفسير تبيان شيخ نگاشته‌اند با توجه به نسخۀ
سید محمد کوه‌کمری مشهور به حجت، تاريخ آن نسخۀ خطى را ۴۴۴ ق نوشته‌اند و بنابراين، اين كتاب قبل از سال ۴۴۴ ق نوشته شده است.
اين كتاب شامل ۳۴ مسألۀ كلامى در توحيد، نبوت و
امامت است.
در تصحيح و تحقيق كتاب از ۵ نسخه استفاده شده است. نسخۀ اول متعلّق به كتابخانۀ
سید محمد علی روضاتی از نوادگان سيد محمد باقر روضاتى صاحب كتاب روضات الجنات است و مربوط به قرن دهم مى‌باشد. نسخۀ دوم مربوط به كتابخانۀ آستان قدس رضوى و مربوط به سال ۱۰۹۷ ق است كه با رمز( ض) مشخص شده است. نسخۀ سوم مربوط به كتابخانۀ دانشگاه تهران و مربوط به سال ۱۰۹۷ ق است كه با رمز( الف) مشخص شده است. نسخۀ چهارم نسخۀ ديگرى از كتابخانۀ دانشگاه تهران كه با رمز( ب) مشخص شده است. نسخۀ پنجم نسخۀ كتابخانۀ استاد
سید محمد جزائری در اهواز است كه مربوط به سال ۱۰۱۱ ق است كه با رمز( ج) مشخص شده است. محقق كتاب،
سید محمد باقر روضاتی مى‌باشد و كار تحقيق و تصحيح آن در سال ۱۳۸۹ پايان يافته است.
با توجه به ارتباط بعضى از مسائل كلامى در امامت در اين كتاب با كتاب
الغیبة كه آن نيز در بحث امامت مى‌باشد و در سال ۴۴۷ ق تأليف شده، در حالى كه نامى از آن برده نشده است، احتمالا اين كتاب قبل از سال ۴۴۷ ق تأليف شده است.
اين كتاب شامل ۲۵ دليل براى اثبات
توحید ، نبوت و امامت است. نام اين كتاب در فهرست شيخ و رجال نجاشى و ساير تراجم ذكر نشده است و احتمالا ناشر كتاب از نسخه‌هاى خطى،
استناد اين كتاب را به شيخ طوسى دريافته‌اند. در تصحيح و تحقيق آن از نسخه‌اى كه در كتابخانه‌اى در اصفهان كه در سال ۹۴۸ ق نوشته شده استفاده شده است و مصحح آن استاد سيد محمد على روضاتى بوده است.
اين كتاب صرفا در مورد فرق بين نبى و
امام نوشته شده است و از بحث در مورد ساير مباحث مربوط به نبوت و امامت خوددارى شده است. تفصيل مطالب اين كتاب به كتاب‌هاى« الإمامة» و« المسائل الحلبيّة» ارجاع داده شده و رسالۀ مختصرى مى‌باشد.
در تصحيح و تحقيق كتاب از نسخه‌اى به خط سيد طباطبايى يزدى كه از نسخه‌اى از كتابخانۀ ملك در تهران نسخه بردارى نموده، استفاده شده است. مصحح اين نسخه محقق ارجمند شيخ رضا استادى بوده است.
اين كتاب همان طور كه از نام آن پيداست در اثبات امامت امير المؤمنين عليه السلام و ساير
ائمۀ معصومين عليهم السلام مى‌باشد. در مورد اين كتاب در مقدمۀ تفسير تبيان
آقا بزرگ تهرانی مى‌نويسد: و هو من آثار الهامّة، و سپس به ۴ نسخۀ خطى آن
اشاره نموده است.
در تصحيح كتاب از يك نسخه كه از كتابخانۀ مرحوم ميرزا محمد عسگرى در
سامراء نسخه بردارى شده و به خط سيد طباطبايى بوده، استفاده شده است. مصحح و محقق اين كتاب فاضل ارجمند شيخ رضا استادى مى‌باشد. نام اين كتاب در فهرست و
رجال نجاشی ذكر شده است و با توجه به تاريخ وفات نجاشى( م ۳۵۰ ق) قبل از سال ۴۵۰ ق نوشته شده است.
كتاب اعمال يوم و ليله از كتب مختصر فقهى در بيان مقدمات و مقارنات
نماز مى‌باشد.
شيخ طوسى به پيروى از بزرگانى همچون
محمد بن ابی عمیر بن زياد، محمد بن خالد برقى،
عبد الله بن سنان طريف، يونس بن عبد الرحمن به تأليف اين كتاب اقدام نموده است. اين كتاب به درخواست سيد مرتضى( م ۴۳۶ ق) تأليف شده است. مؤلف در خطبۀ كتاب، مطالب آن را شرح ۵۱ ركعت از نمازهاى
واجب و مستحب در روز و شب و بيان اركان، واجبات و مستحبات آنان دانسته است.
در اين كتاب دعاهاى زيادى در حين انجام وضوء، تعقيبات نماز و
قنوت ذكر شده كه تقريبا نزديك به نيمى از مطالب كتاب را در بردارد. همان طور كه در خطبۀ كتاب و پايان كتاب مؤلف تصريح نموده است، اين كتاب به صورت مختصر نوشته شده و به
اصطلاح به صورت فقه موجز و رساله‌هاى متداول تدوين شده است و تفصيل مطالب آن به كتاب‌هاى الجمل و العقود ، شیخ طوسی، النهاية، شیخ طوسی،
المبسوط ارجاع داده است.
اين كتاب با تفاوت‌هاى مختصرى در نام آن در كتب تراجم و فهارست ذكر شده‌اند كه به بعضى اشاره مى‌شود: - مختصر في عمل يوم و ليلة .
،- عمل يوم و ليلة .
، - عمل اليوم و الليلة .
، - اليوم و الليلة .
در الذريعة به نسخه‌هايى به خط احمد بن حبيب بن احمد قزوينى در سال ۱۲۳۴ ق و نسخه‌اى به خط
میرزا محمد تهرانی در سامراء اشاره نموده است.
در تصحيح و تحقيق كتاب موجود از نسخه‌اى به خط علامۀ محدث ميرزا محمد بن رجب‌على عسگرى تهرانى( م ۱۳۷۱ ق) كه در سال ۱۳۳۶ ق نوشته شده و متعلّق به سيد طباطبايى بوده، استفاده شده است. مصحح و محقق آن فاضل ارجمند شيخ رضا استادى مى‌باشد.
با توجه به اين كه در مقدمۀ كتاب آمده است كه اين كتاب به دستور سيد مرتضى« قده»، تأليف شده و تفصيل مطالب آن به كتاب‌هاى الجمل و العقود ، شیخ طوسی، النهاية، شیخ طوسی، المبسوط ارجاع داده شده است. بنظر مى‌رسد كه احتمالا اين كتاب بين سال‌هاى ۴۳۰ تا ۴۳۶ ق، در سال‌هاى آخر عمر سيد مرتضى« قده» تأليف شده است.
در خطبۀ كتاب، مؤلف هدف از نگارش كتاب را بيان ۶ مطلب دانسته است كه عبارتند از:
۱- شرح ۵۱ ركعت از نمازهاى واجب و
مستحب در شب و روز، ۲- فرق بين نماز واجب و مستحبى، ۳- شرح اركان، سنن و مستحبات نماز، ۴- ذكر واجباتى كه كمتر از مقدار لازم آن را نمى‌شود بجا آورد، ۵- ذكر
قرائت سوره‌هاى
اختیار شده در ركعات نمازهاى واجب و مستحب، ۶- ذكر دعاهاى انتخاب شده در قنوت.
مباحث كتاب به صورت كلى شامل مقدمات و مقارنات نماز است. در قسمت مقدمات مباحث
طهارت ، وقت نماز، قبله، لباس و مكان نمازگزار،
اذان و اقامه و تعداد ركعات نماز مطرح شده است. در بحث مقارنات نماز، مباحث نيت، تكبيرة الاحرام، قرائت،
رکوع ، سجود، تشهد، و
سلام مطرح شده و سپس تعقيبات نماز شامل، ادعيۀ مختلف در ۴ صفحه مطرح شده است.
با تكامل تدريجى فقه، در كنار
فقه تفريعى، و منصوص، و مقارنه‌اى، نوعى از فقه پديدار شد كه با كمترين عبارت همراه با ترتيب و نظم كامل به دنبال آسان‌تر كردن حفظ و ضبط مطالب علمى به سبب مختصر كردن آن بود. اين نوع فقه از زمان سيد مرتضى قده( م ۴۱۳ ق) با كتاب« جمل العلم و العمل» آغاز و سپس با نگارش« المراسم» سلاّر بن عبد العزيز( م ۴۳۶ ق) ادامه يافت و يكى از كامل‌ترين نمونه‌هاى آن با تأليف« الجمل و العقود» شيخ الطائفه ظهور پيدا كرد.
وى در اين كتاب نهايت كوشش خود را در اختصار و تنظيم مطالب و شمردن واجبات و محرمات، مستحبات و مكروهات، اجزاء و شرائط و
آداب هر يك از عبادات پنجگانه بكار برده است. اين كتاب كه پس از كتاب حديث معروف و باارزش«
تهذیب الاحکام » و كتاب فقهى مشهور«
النهایة » تأليف شده، يكدوره فقه مختصر كتاب‌هاى قسمت عبادات از كتاب طهارت تا آخر كتاب
جهاد مى‌باشد.
كتاب‌هاى« الجمل و العقود»،« المفصح في إمامة أمير المؤمنين( ع)»،« الإيجاز في الفرائض و المواريث»،« الفهرست»،« كتاب الرجال»،« كتاب الغيبة»، و« مسائل ابن براج» به خواست دوست و هم‌درسى فاضل وى ابن براج( م ۴۸۱ ق) تأليف شده است.
كه قاضى و جانشين وى در
طرابلس نيز بوده است.
در مقدمۀ كتاب« المبسوط»، مؤلف دربارۀ اين كتاب مى‌نويسد:« و عملت بآخره مختصر جمل العقود في العبادات سلكت فيه طريق الإيجاز و الاختصار و عقود الأبواب فيما يتعلّق بالعبادات».
از تاريخ تأليف كتاب در تراجم، اطلاع دقيقى در دست نيست اما با توجه به عبارتى كه در صفحۀ ۱۶۰ در كتاب جهاد آمده است« و تفصيل هذه الأبواب و شروحها و فروعها، قد استوفيناه في النهاية و في تهذيب الاحكام»، و همين‌طور با توجه به خطبۀ كتاب المبسوط كه مؤلف نگارش الجمل و العقود را پس از كتاب النهاية ذكر كرده است، اين كتاب پس از النهاية كه بين سال‌هاى ۴۱۵ تا ۴۳۵ نوشته شده، تأليف شده است.
از طرفى با توجه به اين كه كتاب به درخواست ابن براج نوشته شده است، احتمال زيادى دارد كه اين كتاب قبل از سفر ابن براج در سال ۴۳۸ ق به طرابلس براى قضاوت نوشته شده باشد.
كتاب موجود به ياد يك‌هزارمين سالگرد تولد شيخ طوسى( قده) در ذى القعده سال ۱۳۸۷ ق در چاپخانۀ دانشگاه
مشهد چاپ شده است و محقق و مصحح آن محمد واعظ زادۀ خراسانى مى‌باشد.( طبقات أعيان الشيعة،
سید محسن امین حسینی عاملی ، ج ۲، ص ۱۶۲، قرن پنجم، و مقدمۀ ناشر...) هم‌چنين در مجموعۀ رسائل شيخ طوسى در سال ۱۴۰۳ ق چاپ شده است.
در« الذريعة» به چهار نسخه از كتاب اشاره شده است كه عبارتند از:
۱- نسخۀ كتابخانۀ شيخ الشريعه اصفهانى، ۲- نسخۀ موقوفات ملا محمد مهدى قمشه‌اى، ۳- نسخۀ كتابخانۀ شيخ عبد الحسين بن قاسم حلى نجفى، ۴- نسخۀ كتابخانۀ سيد محمد مشكاة كه در سال ۹۲۷ ق نوشته شده است.
در كتاب«
مقدمه‌ای بر فقه شیعه » نيز ۱۱ نسخه معرفى شده است كه عبارتند از:
- نسخۀ كتابخانۀ دانشگاه مشهد مربوط به ۶۹۱ ق، - سه نسخۀ كتابخانۀ مجلس مربوط به سال‌هاى ۷۶۰، ۷۶۳ و قرن هشتم، - دو نسخۀ دانشگاه برينستون مربوط به قرن هشتم و ۸۲۱ ق، - نسخۀ كتابخانۀ امير المؤمنين( ع) مربوط به ۸۲۸ ق، - نسخۀ دانشگاه اصفهان مربوط به ۸۸۱ ق، - نسخۀ كتابخانۀ مسجد گوهرشاد مربوط به ۸۸۵ ق، - نسخۀ دار الكتب مربوط به ۸۱۸ ق، - نسخۀ مجلس سنا مربوط به قرن ۹- ۸ ق.
در چاپ كتاب موجود از چهار نسخه استفاده شده است كه عبارتند از: نسخه‌اى كه متعلّق به دانشمند محترم آقاى حاج عبد الحميد مولوى بوده است. اين نسخه اصل اساس در تصحيح كتاب موجود بوده است. سه نسخۀ ديگر متعلّق به قرن‌هاى هفتم، هشتم و يازدهم هجرى قمرى است كه از اين نسخه‌ها نيز در تصحيح و تحقيق كتاب استفاده شده است. امّا در مقدمۀ كتاب سال دقيق تأليف و نويسندگان آن مشخص نشده‌اند.
در حاشيۀ كتاب از چهار رمز« ص»،« گ»،« س»،« و» استفاده شده است كه مشخص نشده است كه مربوط به كدام نسخه مى‌باشد. احتمال دارد كه« گ» رمز كتابخانۀ مسجد گوهرشاد،« و» رمز نسخۀ عبد الحميد مولوى،« ص» رمز نسخۀ اصفهان، و« س» نسخۀ كتابخانۀ مجلس باشند.
كتاب دربردارندۀ مباحث قسمت عبادات پنجگانه يعنى كتاب‌هاى صلاة،
زکاة ، صوم،
حج و جهاد است.
كتاب صلاة از دو قسمت تشكيل مى‌شود: - كارهايى از نماز كه مقدم بر نماز است يعنى طهارة، وقت نماز، قبله، تعداد ركعات، ستر عورة، لباس نمازگزار، مكان نمازگزار، طهارة بدن و طهارت موضع سجود. - كارهايى كه مقارن نماز است يعنى قيام، نيت،
تکبیرة الاحرام ، قرائت، ركوع، سجود.
كتاب زكاة نيز به ۵ بخش تقسيم شده است كه عبارتند از:
- آن چيزهايى كه پرداخت زكات آن واجب است. - بر چه كسانى واجب است. - مقدارى كه بايد پرداخت شود. - چه زمانى پرداخت شود. - چه كسانى استحقاق دريافت زكات را دارند.
كتاب صوم نيز شامل ۵ فصل است كه عبارتند از:
- مفطرات روزه. - اقسام
روزه . - حكم روزۀ مريض و كسى كه توانايى روزه گرفتن ندارد. - حكم روزۀ مسافر. -
اعتکاف و احكام آن.
كتاب حج نيز شامل ۱۱ فصل است كه عبارتند از:
- وجوب حج و كيفيت و شرائط آن، - اقسام حج، - افعال حج، - كيفيت
احرام و شرائط آن، -
طواف و احكام آن، -
سعی و احكام آن، - احرام حج، - نزول در منى و
عرفات و مشعر، - ذكر مناسك زنان، - ذكر عمرۀ مقبوله.
كتاب جهاد نيز شامل چهار فصل است كه عبارتند از:
- اصناف كفارى كه بايد با آنها جنگيد، - غنيمت و فى‌ء و چگونگى تقسيم آن، -
احکام اهل بغى، -
امر به معروف و نهی از منکر .
اگر چه معمولا كتاب طهارت پيش از كتاب صلاة و بصورت مستقل مطرح مى‌گردد، امّا در اين كتاب به عنوان يكى از مقدمات نماز و اجزاء نماز مطرح شده است. در تقسيم‌بندى مباحث كتاب، مؤلف
نماز میت را به قسمت كتاب صلاة منتقل نموده است. در كتب فقهى متداول در آن زمان، نماز ميت همراه با احكام
غسل و كفن ميت مطرح مى‌شده است.
كتاب خمس در فقه شيعه اماميّه تا زمان شيخ طوسى و اندكى پس از آن در ضمن كتاب زكات مطرح مى‌شده است امّا پس از آن به صورت كتاب مستقلى همراه با بحث انفال ذكر شده است. اگر چه مؤلف در اين كتاب، چيزهايى را كه
خمس به آنها تعلّق مى‌گيرد در ۲۵ مورد ذكر كرده است امّا آنها در واقع به همان ۷ چيزى برمى‌گردند كه در غالب كتب فقهى مطرح شده و عبارتند از:
- غنائم جنگى، - گنجها، - كليد معادل، - سود تجارت، - مرواريد و جواهراتى كه از دريا بدست مى‌آيد، - مال مختلط به حرام، - زمين فى‌ء،
در كتاب« الجمل و العقود» با همۀ اختصار و ايجازش به نظريات جديد و ابتكاراتى مطرح شده است كه به بعضى
اشاره مى‌شود:
در بحث قبله، استحباب تياسر، يعنى اينكه اهل عراق مستحب است كه كمى به جانب چپ ميل كنند مطرح شده است. اگر چه ظاهر عبارت، وجوب
تیاسر است امّا هم‌چنانكه در
مصباح الفقیه و
جواهر الکلام آمده است منظور
استحباب تياسر مى‌باشد.
در بحث مقارنات نماز، مؤلف به دو نظريه در مورد سلام نماز اشاره دارد: يكى نظريۀ سيد مرتضى، ابو الصلاح حلبى، ابن زهره و ديگران كه سلام را واجب مى‌دانند كه با عبارت« فان كانت صلاة الفجر انصاف إلى ذلك التسليم على قول بعض أصحابنا»، اين نظريه را مطرح مى‌سازد. و ديگرى به نظريۀ خودش و
ابن براج و ديگران و بيشتر متأخرين كه آن را مستحب مى‌دانند كه با عبارت« و على قول الباقين هو سنّة» آن را بيان مى‌كنند.
در مورد وقت نماز نيز اوّل وقت غروب شرعى را
غیبوبة شمس ( ناپديد شدن خورشيد) و آخر وقت را غيبوبة شفق( ناپديد شدن قرمزى طرف مغرب) ذكر نموده‌اند كه با فتواى ذهاب حمرۀ مشرقيّه متفاوت است.
در كتاب حج نيز بر خلاف ساير كتب فقهى‌اش كه سر تراشيدن حج براى
صروره ( كسى كه اولين بار است كه به حج مى‌رود) را واجب دانسته است، در اين كتاب مستحب دانسته است.
از ويژگى‌هاى مهم كتاب، اختصار و ايجاز در طرح مباحث فقهى همراه با نظم و ترتيب منضبط مباحث مى‌باشد. مؤلف در ساير كتاب‌هايش نظير« الإيجاز في الفرائض» و« مبسوط» به اين نكته اشاره دارد. در كتاب الإيجاز في الفرائض مى‌نويسد:« و إنما سمى به لأن غرضه فيه الإيجاز كما عمله في الجمل و العقود في العبادات». (الذريعة به نقل از الإيجاز في الفرائض)
در كتاب المبسوط:« سلكت فيه طريق الإيجاز و الاختصار و عقود الأبواب فيما يتعلّق بالعبادات».
در پايان كتاب
الجمل و العقود :« فهذه جمل لخصناها و عقدناها في كل كتاب على غاية جهدنا و طاقتنا.
اگر چه در كتاب سعى شده است كه به نظريات اختلافى اصحاب تعرض نشود امّا گاهى عبارت« من أصحابنا» كه اشاره به نظريات مخالف دارد عنوان شده است
هم‌چنين گاهى تفصيل مباحث بر كتاب« تهذيب الأحكام» و« النهاية» ارجاع داده شده كه گاهى نام آنها بطور صريح برده شده است مثل« و تفصيل هذه الأبواب و شروحها و فروعها قد استوفيناها في النهاية و تهذيب الأحكام.
از ديگر ويژگى‌هاى كتاب استفاده از عدد و شمارش و شماره‌گذارى است. هم‌چنانكه مؤلف در خطبۀ كتاب ذكر نموده است:« و اضبطها بالعدد ليسهل على من يريد حفظه»، و يا در ابتداى بحث اقسام افعال صلاة،« و نحن نذكر كل قسم منه و نحصر عدد ما فيه».
از باارزش‌ترين ويژگى‌هاى كتاب، قسمت فهرست
اعلام و فهرست مآخذ است. در قسمت فهرست اعلام حدود سيصد نفر از اعلام از فقهاء، صحابه، ائمۀ معصومين عليهم السلام، سلاطين و گروه‌هايى از فقها به صورت مختصر معرفى و محل نظريات آنان در كتاب مشخص شده است.
در مقدمۀ كتاب، شرح حال جامعى از زندگى مؤلف و شرح مختصرى از زندگى معاصران، اساتيد و شاگردان وى آورده شده كه در شناخت دورۀ فقهى و شخصيت علمى وى مؤثر بوده و همين‌طور فهرست مؤلفات وى نيز ذكر شده است. در ترجمۀ كتاب، نظريات شيخ طوسى در« النهاية»،« الخلاف» و ساير كتب فقهى، حديثى و تفسيرى وى آورده شده است و در برخى از مسائل مهم، اقوال پيشوايان
اهل سنت و تاريخچه و منشأ
اختلاف آنان ذكر شده است كه خواننده را در بدست آوردن نظريات فقهى آنان يارى رساند. لازم به يادآورى است كه در ترجمۀ كتاب، در شرح نظريات شيخ طوسى از كتاب« بداية المجتهد و نهاية المعتضد» تأليف ابن رشد اندلسى و« مصباح الفقيه» آقارضا همدانى بيش از ساير كتب استفاده شده است.
معالم العلماء:« الجمل و العقود في العبادات حسن».
روضات الجنات :« و له كتاب الجمل و العقود في العبادات و الاقتصاد فيها و في العقائد الأصول».
كتاب
تحریم الفقاع از آثار فقهى تفريعى و مقارنه‌اى بجاى مانده از شيخ طوسى است. وى در اين كتاب به صورت مختصر به ذكر ادلۀ عامه و خاصه و بررسى و نقد آنان پرداخته است و همين طور مباحثى از علم
اصول فقه مثل تعارض روايات، حجيت
اجماع و نظائر آن را مطرح نموده است.
آنچنان كه در خطبۀ آن آمده، مسألۀ
تحریم فقاع ابتدا در محضر يكى از خلفاء و سلاطين آل بويه معاصر وى مطرح شده و پس از آن شيخ طوسى تصميم به طرح مشروح و مبسوط اين مسأله همراه با ذكر ادله و روايات آن گرفته است.
از ديگر قدماء،
شیخ صدوق ،
شیخ مفید ، محمد بن احمد بن جنيد، ابن زهرۀ حلبى صاحب
غنیة النزوع نيز كتاب‌هايى در مسألۀ تحريم
فقاع نوشته‌اند.
اين كتاب از مصادر كتاب‌هاى
مستدرک الوسائل و
وسائل الشیعة بوده و در باب تحريم
الفقاع إذا غلا، و باب تحريم بيع
الفقاع به آن
استناد شده است. كتاب شامل سه قسمت اجماعات، روايات عامه و روايات خاصه است و صرفا به بحث تحريم خوردن
فقاع اكتفا شده و از طرح مباحثى همچون خريد و فروش
فقاع و نظائر آن خوددارى شده است.
با توجه به مطلبى كه در خطبۀ كتاب آمده- كه اين مبحث در محضر سلطان عادل قاهر منصور، مورد بحث واقع شده است- بنظر مى‌رسد كه يكى از سلاطين و خلفاء آل بويه معاصر شيخ طوسى مراد باشد كه بين سال‌هاى ۴۳۶ ق( وفات سيد مرتضى) و ۴۴۷ ق( ورود طغرل‌بيگ سلجوقى به بغداد)، كه شيخ طوسى در تحت حمايت آل بويه در بغداد حضور داشته است، اين كتاب تأليف شده است. بنابراين حدود تقريبى تأليف كتاب بين سال‌هاى ۴۳۶ ق تا ۴۴۶ ق بوده است.
در الذريعة به سه نسخه اشاره شده كه عبارتند از:
۱- نسخه‌اى به خط ميرزا محمد تهرانى در سامراء، ۲- نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ حاج على محمد در
نجف اشرف ، ۳- نسخۀ متعلّق به كتابخانۀ راجه فيض‌آبادى در هند
در تصحيح كتاب موجود از دو نسخه استفاده شده كه يكى متعلّق به سيد طباطبايى است كه به عنوان نسخۀ اصل مورد استفاده واقع شده است و ديگرى متعلّق به كتابخانۀ سيد محمد على روضاتى در اصفهان است كه اين نسخه با رمز( ن) مشخص شده است. البته قابل ذكر است كه در حواشى كتاب گاهى عبارت« في بعض النسخ» ديده مى‌شود كه مشخص نيست كه منظور چه نسخه‌اى است. مصحح و محقق كتاب موجود، محقق ارجمند شيخ رضا استادى بوده كه در سال ۱۰۴۱ ق به تصحيح آن پرداخته‌اند. در تصحيح و مقابلۀ كتاب علاوه بر نسخه‌هاى كتاب از« النهاية» ابن اثير،« الإنتصار» سيد مرتضى،« تهذيب و استبصار» شيخ طوسى،« الكافي» شيخ كلينى،« مستدرك الوسائل» نورى،« وسائل الشيعة»
شیخ حر عاملی استفاده شده است.
نكته: شيخ طوسى در مورد اجماع در اين كتاب مى‌نويسد: قد ثبت أن إجماعهم حجة لكون الإمام المعصوم عليه السلام فيهم و دخوله من قوله حجة من جملتهم.
هم‌چنين مباحثى در مورد تعارض اخبار، ضعف سند روايات و تقيه و نظاير آن در كتاب مطرح شده است.
كتاب« الإيجاز في الفرائض» رسالۀ مختصر در مبحث ارث مى‌باشد. اين كتاب ظاهرا به درخواست ابن البراج( م ۴۸۱ ق) از هم‌درسان و علماى معاصر شيخ طوسى نوشته شده است. علاوه بر اين كتاب، كتاب‌هاى ديگرى همچون الجمل و العقود ، شیخ طوسی، المفصح في إمامة أمير المؤمنين عليه السلام و نظاير آن به درخواست اين عالم بزرگوار تأليف شده است.
اين كتاب به صورت فقه رساله‌اى و موجز مباحث ارث را مطرح نموده است اما در مواردى نيز به صورت فقه مقارنه‌اى به استدلال و بررسى مباحث فقهى مى‌پردازد كه با عبارت‌هاى« إجماع الطائفة» يا« أصحابنا» نظر اماميّه و با عبارت« من الفقهاء» نظر عامه را بيان مى‌نمايد.
اصولا اين كتاب خلاصۀ كتاب الإرث از كتاب النهاية وى مى‌باشد كه در موارد زيادى تفصيل مطالب آن به كتاب النهاية ارجاع داده شده است و كتاب النهاية، شیخ طوسی، خود، كتاب مبسوطى در فقه مقارنه‌اى مى‌باشد. علاوه بر خلاصۀ مطالب كتاب النهاية در باب ارث، فصل« بيان استخراج مناسخات» به اين كتاب اضافه شده است.
همان طور كه در مقدمۀ كتاب آمده است، هدف شيخ طوسى از ايجاز و تلخيص مطالب كتاب، احاطه به جميع ابواب كتاب الإرث و آسانى فراگيرى و كمى حجم مطالب نظير كتاب الجمل و العقود در باب عبادات مى‌باشد.
وى در مقدمۀ كتاب علت مختصر بودن مطالب آن را اين گونه بيان مى‌كند: لا يحيط بجميع أبوابه على طريقة الإيجاز من غير بسط للمسائل.
و يا در جاى ديگر: يسهل حفظه و يصغر حجمه،
در فهرست شيخ طوسى علاوه بر اين كتاب، كتاب المواريث نيز ذكر شده كه ظاهرا مطالب آن مفصل بوده و به صورت مجزا تأليف شده است.
پس از مؤلف، قطب الدين سعيد بن هبة الله بن حسن راوندى( م ۵۷۳ ق) در كتاب« الإنجاز في شرح الإيجاز في الفرائض» اين كتاب را شرح زده است.
صاحب
معالم العلماء دربارۀ اين كتاب مى‌نويسد: الإيجاز في الفرائض حسن.
از تاريخ انتشار اين كتاب اطلاعى در دست نيست و فقط با توجه به ارجاع بعضى از مطالب كتاب به النهاية و مقايسۀ اختصار متن آن با الجمل و العقود ، شیخ طوسی، اين كتاب پس از اين دو تأليف شده است.
در الذريعة به دو نسخه اشاره شده است كه يكى نسخۀ كتابخانۀ
شیخ هادی آل کاشف الغطاء ، مربوط به سال ۹۶۸ ق و ديگرى نسخۀ متعلق به سيد حسين بن حيدر استاد محقق داماد.
البته صاحب
الذریعة به صورت كلى به نسخه‌هاى ديگرى با عبارت« رأيت منه نسخا آخر» نيز اشاره نموده است.
=
=
در چاپ كتاب موجود از دو نسخه كه يكى نسخۀ چاپى در نجف و ديگرى نسخۀ خطى كتابخانۀ ملى در تهران استفاده شده است. مصحح و محقق آن فاضل ارجمند شيخ رضا استادى بوده است. در اين كتاب بر خلاف ساير كتاب‌هاى مجموعۀ رسائل العشر، هيچ حاشيه‌اى مبنى بر توضيح عبارت‌هاى كتاب ديده نمى‌شود.
كتاب شامل ۱۶ فصل است كه عبارتند از:
- اسباب ارث، - سهام و ارث، - سهم وارثين در حالت انفرادى و جمعى، - وارثينى كه به سبب فاميلى ارث مى‌برند، - موانع ارث، - ارث ولد زنا و ولد ملاعنه، - ارث بچه‌اى كه در رحم مادرش مى‌باشد، - ارث خنثى، -
ارث افرادى كه با هم مرده‌اند، - ارث زن مطلقه از شوهرش، - ارث حميل، اسير و مفقود، - ارث ديه، - اقسام ولاء، - ميراث مجوس، - بيان آنچه سهام وارثين را مشخص مى‌نمايد، - بيان استخراج مناسخات.
كتاب المسائل الحائرية از آثار ارزشمند فقهى، كلامى و تفسيرى شيخ طوسى است كه در پاسخ به سؤالاتى كه از ساكنين حائر حسينى به وى رسيده است تأليف شده است.
در قسمت سؤالات و جواب‌هاى فقهى مباحثى از
نکاح ،
بیع ، خمس، روزه، نماز،
قصاص ،
طلاق ، زكاة و نظائر آن به صورت نامنظم مطرح شده است. با توجه به عبارت« أصحابنا» يا« الفقهاء» كه اشاره به علماى اماميّه و عامه دارد مباحث فقهى به صورت فقه مقارنه‌اى پاسخ داده شده است.
اين كتاب از مآخذ
بحار الأنوار ، السرائر،
الدروس شهيد اول،
مصباح کفعمی بوده كه گاهى با نام« المسائل الحائريات» و گاهى با نام« المسائل الحائرية» به آن استناد شده است.
اگر چه شيخ طوسى در فهرستش
در شرح حال خودش، تعداد سؤال و جواب‌هاى كتاب را حدود ۳۰۰ عدد ذكر نموده است اما نسخۀ موجود شامل ۱۵۹ مسأله و جواب آن است كه نشان از ناقص بودن نسخه‌هاى موجود در دست ما است. مؤيد اين مطلب سؤال و جواب‌هايى است كه در السرائر به نقل از المسائل الحائرية ذكر نموده است كه در نسخه‌هاى موجود ديده نمى‌شود. اگر چه در كتاب السرائر در مباحث خواندن نوافل در مسافرت و منافع اموال دزدى، علت نگارش كتاب را درخواست
ابو الفرج بن رملی دانسته است اما نام اين فرد در كتب تراجم ديده نمى‌شود.
بزرگان ديگرى از قدماء و متأخرين همچون ابو يعلى محمد بن حسن بن حمزه جعفرى، جانشين شيخ مفيد( م ۴۶۳ ق)، شيخ ابراهيم بن سليمان قطيفى، شيخ يوسف بحرانى، صاحب حدائق( م ۱۱۸۶ ق)، شيخ درويش على بن حسين حائرى( م ۱۲۷۷ ق)، كتاب‌هايى به نام المسائل الحائرية تأليف نموده‌اند.
با توجه به اين كه در صفحۀ ۳۰۷ در جواب يكى از سؤالات شيخ طوسى، عبارت« ذكرناها في كتاب التفسير»، كتاب تفسير
تبیان اشاره نموده است. همين طور در مسأله‌اى ديگر در صفحۀ ۳۲۹، سيد مرتضى با عبارت« رضي الله عنه» دعا شده است كه نشان از وفات وى دارد، بنابراين، كتاب المسائل الحائرية پس از سال ۴۳۶ ق دارد.
در چاپ كتاب موجود از سه نسخۀ خطى استفاده شده كه عبارتند از:
۱- نسخۀ كتابخانۀ
آیة الله مرعشی نجفی ، مربوط به سال ۱۲۶۴ ق كه با رمز( ن) مشخص شده است. ۲- نسخۀ كتابخانۀ
آیة الله صفایی خوانساری مربوط به سال ۱۳۲۰ ق كه با رمز( خ) مشخص شده است. ۳- نسخۀ كتابخانۀ سيد طباطبايى، مربوط به سال ۱۳۹۰ ق كه خودش از نسخۀ دوّم، نسخه بردارى نموده است. اين نسخه اصل در تصحيح قرار داده شده است. كتاب موجود توسط فاضل ارجمند شيخ رضا استادى در سال ۱۴۰۲ ق تصحيح شده است.
در تصحيح كتاب موجود از كتاب
المقنع صدوق، وسائل الشيعة شيخ حر عاملى، غاية المرام بحرانى، تفسير تبيان شيخ طوسى، تفسير نور الثقلين عبد على غروى حويزى، المقنعة مفيد، كافى كلينى، الوافي ملا محسن فيض كاشانى، سفينة البحار شيخ عباس قمى، جامع الصغير سيوطى، سنن ترمذى استفاده شده است.
كتاب شامل ۱۵۹ مسأله است كه قسمت فقهى آن شامل مباحثى مربوط به نكاح،
قضاء ، بيع، خمس، زكاة
ضمان ، نماز،
مزارعه ، روزه، قصاص،
حدود ، ديات،
شفعه ، طلاق مى‌باشد.
در مورد اين كتاب، در كتب تراجم مطلبى ذكر نشده است. اين كتاب در ضمن« الرسائل العشر» شيخ طوسى( قده) نيز چاپ شده است. نسخۀ مورد
اعتماد در تصحيح كتاب موجود، نسخۀ
علامه جعفر الهادی مى‌باشد.
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
