یتیم‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

اسلام به افرادی که زمینه ظلم کردن به آن‌ها زیاد است، توجه خاصی دارد. یکی از این موارد که اسلام به آن توجه ویژه دارد، یتیم است. در قرآن۲۳ بار راجع به یتیم سفارش شده است.

---

در قرآن مجید درباره ایتام آیات متعددی دیده می‌شود که در پاره‌ای از آیات، بی اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می‌شمارد و می‌فرماید:
• «ارایت الذی یکذب بالدین؛ آیا دیدی آن را که دین و روز قیامت را دروغ می‌پندارد،»
• «فذلک الذی یدع الیتیم؛ پس او کسی است که یتیم را از خود می‌راند.»
و در جای دیگر می‌فرماید:
• «کلا بل لا تکرمون الیتیم؛ چنان نیست که شما خیال می‌کنید بلکه شما یتیمان را گرامی نمی‌دارید»
•«و لا تحاضون علی طعام المسکین؛ و یکدیگر را بر اطعام مستمندان تشویق نمی‌کنید.»
بی اعتنایی به یتیمان را علامت کفر و نفاق می‌شمارد و می‌فرماید:
• «ارایت الذی یکذب بالدین؛آیا دیدی آن را که دین و روز قیامت را دروغ می‌پندارد،»
• «فذلک الذی یدع الیتیم؛ پس او کسی است که یتیم را از خود می‌راند.»
و نیز می‌فرماید:
• «لیس البر ان تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکن البر من آمن بالله و الیوم الآخر و الملائکة و الکتاب و النبیین و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین؛ نیکی (تنها) این نیست که به هنگام نماز صورت خود را به سوی مشرق و مغرب کنید بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال خود را با تمام علاقه‌ای که به آن دارد به خویشاوندان و یتیمان و از کارافتادگان و انفاق کند.»
باید توجه کرد که یتیم نوازی فقط این نیست که به او آب و نان بدهیم، بلکه نکته اساسی احترام و اکرام یتیم است. «کلا بل لا تکرمون الیتیم؛ چنين نيست (كه مى‌پنداريد كه زيادى نعمت، آزادى عمل دادن است و كمى آن خوار شمردن؛ و تنها پندارتان خطا نيست) بلكه يتيم را گرامى نمى‌داريد.» «فاما الیتیم فلا تقهر؛ پس يتيم را هرگز خوار و رانده مساز.»

---

«یتیم» در اصل به معنای تنها و منفرد است و از یتم، یتیم، یتما و یتما می‌باشد و در افراد انسان، به انقطاع و جدایی کودک از پدر یا از دست دادن او قبل از سن بلوغ اطلاق می‌شود.
یتیم در اصطلاح مفسران نیز دارای معنای ویژه‌ای است؛ چنان که مرحوم علامه طباطبایی (رحمه الله) می‌گوید : «یتیم به کسی گفته می‌شود که پدرش را از دست داده و این واژه برای شخصی که مادرش مرده، به کار نمی‌رود.

---

قرآن کریم و پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) امر سرپرستی کودکان یتیم را از بهترین و پسندیده‌ترین امور به حساب می‌آورند. و مؤمنان را در این راستا راهنمایی و تشویق می‌نمایند، تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آن‌ها برطرف شود. قرآن کریم می‌فرماید:
• «... یسـلونک عن الیتـمی‌قل اصلاح لهم خیر وان تخالطوهم فاخوانکم... ؛ از تو درباره یتیمان می‌پرسند، بگو: اصلاح کار آنان بهتر است و اگر زندگی خود را با زندگی آنها بیامیزید، آنها برادران دینی شما هستند.»
از آیه یاد شده بر می‌آید که بهترین محیط برای کودکان یتیم، محیط طبیعی خانواده است و پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جای دادن یتیم در منزل و تامین نیازمندی‌های او را باعث قبولی اعمال در پیشگاه خداوند دانسته است.
در حدیث دیگری فرموده: «در خانه‌ای که یتیم باشد، رحمت و برکت الهی در فضای آن خانه حاکم خواهد شد.» و باز می‌فرمایند: «من و سرپرست یتیم، در بهشت در کنار هم خواهیم بود.»
حضرت علی (علیه‌السّلام ) می‌فرماید: «هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد، خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می‌گذارد، یک ثواب برای او می‌نویسد.» اگر چه امروزه مؤسسات و کانون‌های یتیم نوازی در نقاط مختلف برقرار است، ولی چنین مراکزی به خاطر شرایط حاکم بر آنها، به صفا و صمیمیت و گرمی خانواده نمی‌رسد، چون اگر یتیمی در آغوش خانواده‌ای ایده آل پرورش یابد، به مراتب بهتر از مربیان مؤسسات حمایت از ایتام، به یتیم‌ها محبت می‌کنند. بدیهی است که یتیم در میان خانواده‌ای که او را به فرزند خواندگی قبول کرده‌اند می‌تواند با جامعه و اطرافیان ارتباط بهتری برقرار نماید.

---

قرآن می‌فرماید:
• «فارزقوهم منه و قولوا لهم قولا معروفا؛ و چون هنگام قسمت میراث، خويشان (خويشانى كه ارث نمى‌برند) و يتيمان و فقيران حضور يابند چيزى از آن اموال به آنان روزى دهيد و به آنها سخنى نيكو و پسنديده گوييد» با یتیمان همیشه خوب حرف بزنید. گاهی افراد یک مقدار برنج و... به فقیر می‌دهند اما این‌ها فایده‌ای ندارد. باید نشست و با بچه یتیم صحبت کرد. «قولا معروفا» تنها مساله ی مادیات مهم نیست. ما باید مساله ی عاطفی این بچه‌ها را حل کنیم. نباید بگذاریم که احساس کمبود کنند. گاهی می‌بینیم که یک فرد پولدار از دنیا می‌رود. مسلما این بچه که پدر خود را از دست داده است احتیاجی به پول ندارد. ما باید جای خالی عاطفی پدر را برای او پر کنیم.

حضرت علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: «هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد، خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می‌گذارد، یک ثواب برای او می‌نویسد.»امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود : «من اراد ان یدخله الله عزوجل فی رحمته و یسکنه جنته فلیحسن خلقه... و لیرحم الیتیم؛ کسی که بخواهد مشمول رحمت خداوند گردد و وارد بهشت شود... باید نسبت به یتیمان دلسوز و مهربان باشد.»

---

ترفیع درجات و محو سیئات:
امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) فرموده‌اند:
«ما من مؤمن ولا مؤمنة یضع یده علی راس یتیم ترحما الا کتب الله له بکل شعرة مرت یده علیها حسنة؛ هر مرد و زن با ایمانی که از روی مهربانی دست خود را روی سر یتیمی بکشد خدای متعال به عدد هر مویی که دست خود را روی آن می‌گذارد یک ثواب برای او می‌نویسد.»
«احسنوا فی عقب غیرکم تحفظوا فی عقبکم» اگر شما بچه‌ها و خانواده مردم را احترام کردید، خداوند هم کاری می‌کند که مردم هم به خانواده شما احترام بگذارند. اگر کسی بچه‌های مردم را تحقیر کند، خداوند هم صحنه‌ای پیش می‌آورد که بچه‌های او در تاریخ تحقیر شوند. این وعده را امیرالمومنین داده است.
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمایند: «برای یتیم چون پدر مهربان باش و بدان که هر چه کشت کنی همان را درو خواهی کرد.»

---

احترام به یتیم مخصوص دین اسلام نیست!
قرآن می‌گوید: از یهودی‌ها هم پیمان گرفته بودیم که به یتیم‌ها احترام بگذارند؛
• «و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لا تعبدون الا الله و بالوالدین احسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین؛ و به یاد آورید زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید.»

---

حضرت موسی (علیه‌السّلام) و حضرت خضر (علیه‌السّلام) دو پیغمبر بزرگوار بودند. این دو نفر وارد یک منطقه‌ای شدند و نیاز به غذا داشتند. به مردم گفتند: به ما کمی غذا بدهید. این مردم به این دو پیغمبر غذا ندادند. اینها همینطور که داشتند در روستا راه می‌رفتند، دیدند که یک دیواری در حال کج شدن است. حضرت خضر (علیه‌السّلام) گفت: موسی لباس‌هایت را در بیاور تا بنایی کنیم. گفت: برای این مردم نامرد که یک تکه نان به ما ندادند، مجانی کارگری کنیم؟ موسی و خضر لباس‌هایشان را درآوردند و این دیوار را ساختند. موسی در آخر گفت : دلیلت از این کار چه بود؟ گفت: دلیلش این است که یک مرد خوب از دنیا می‌رود. این مرد دو بچه دارد. او مقداری گنج و پول برای بچه‌های خود در زیر این دیوار پنهان کرده بود. اگر این دیوار می‌افتاد، پول‌ها پیدا می‌شد و بیگانه‌ها پول را می‌بردند و به این بچه‌های یتیم چیزی نمی‌رسید. این ارزش دارد که ما برای حفظ مال یتیمان بنایی کنیم. این قصه در سوره کهف آمده است. یعنی حفظ مال یتیم به قدری ارزش دارد که دو پیغمبر گرسنه مجانی کارگری کنند.

---

قرآن می‌فرماید:
• «ولا تتبدلوا الخبیث بالطیب و لا تاکلوا اموالهم الی اموالکم؛ و اموال يتيمان را (پس از بلوغ و رشدشان) به آنها بازدهيد و (مال) پليد و حرام را با (مال) پاكيزه و حلال (به خاطر تفاوت قيمت) عوض نكنيد (مال پست خود را با مال پرارزش آنها تبديل نكنيد) و اموال آنها را با خلط در اموال خود مخوريد، كه همانا آن گناهى بزرگ است.» اگر دو نوع برنج است، یکی برای یتیم است و یکی برای خودمان، این‌ها را مخلوط نکنیم.«و لا تاکلوا اموالهم الی اموالکم»اموال یتیمان را با مال خودتان مخلوط نکنید. مال یتیم را تصاحب نکنید. وقتی دیدید که مال یتیم رشد کرده است به او برگردانید.
• «و ابتلوا الیتامی حتی اذا بلغوا النکاح فان آنستم منهم رشدا فادفعوا الیهم اموالهم و لا تاکلوها اسرافا و بدارا ان یکبروا و من کان غنیا فلیستعفف و من کان فقیرا فلیاکل بالمعروف فاذا دفعتم الیهم اموالهم فاشهدوا علیهم و کفی بالله حسیبا؛ و يتيمان را بيازماييد تا آن گاه كه به حد ازدواج رسند (به حد توان آمیزش جنسی كه نخستين مرحله تكامل روحى و جسمى بشر و هر حیوان است) پس اگر در آنان رشدى (از نظر فكر و عقل) ديديد اموالشان را به خودشان رد كنيد، و آن را به اسراف و شتاب از (بيم) آنكه مبادا بزرگ شوند (و اموالشان را از شما پس بگيرند) مخوريد، و آن كس (از اولياء يتيمان) كه بى‌نياز باشد (از تصرف در آن) خوددارى كند، و آن كه فقیر باشد به مقدار متعارف (و حق الزحمه عادلانه) بخورد. پس هر گاه خواستيد اموالشان را به خودشان رد كنيد بر آنها گواه بگيريد (تا بعدا نزاعى پيش نيايد) و خداوند حسابرسى كافى است.» «و ابتلوا الیتامی» یتیم را آزمایش کنید. «فان آنستم منهم رشدا» اگر دیدید رشد اقتصادی دارد «فاذا دفعتم الیهم اموالهم» اموالش را به او برگردان.
قرآن می‌فرماید: اگر کسی مال یتیم را بخورد بداند که شکم خود را از آتش پر کرده و دیر یا زود مال او و فرزندانش خورده می‌شود.
• «و لیخش الذین لو ترکوا من خلفهم ذریة ضعافا خافوا علیهم فلیتقوا الله و لیقولوا قولا سدیدا؛ و كسانى كه اگر پس از خود فرزندانى ناتوان (از نظر سنّى يا روانى) به جاى گذارند درباره (آينده) آنها بيم دارند، بايد بترسند (از اينكه به ايتام ديگران ستم كنند و در وصیت، به اولاد خود اجحاف نمايند). پس از خدا پروا كنند و (با يتيم ديگران) گفتارى استوار گويند (و در صرف اموال و وصيت به آن عدالت را رعايت نمايند).»

---

۱- از مستحبات مؤکد شریک شدن در عزا و تسلیت دادن صاحبان مصیبت و سبک کردن غم آن‌ها است. ‌ و «به‌درستی کسی که یتیمی را از گریه ساکت کند بهشت برای او واجب می‌شود.» و «هیچ بنده‌ای دست (نوازش) روی سر یتیم‌ نمی‌کشد مگر آنکه خداوند عزّ و جلّ به عدد هر مویی که از زیر دست او گذشته است، برای او حسنه می‌نویسد.» و ثواب‌های دیگری که در روایات وارد شده است. و در تسلی دادن همین که نزد صاحب مصیبت حاضر شود، به‌طوری‌که صاحب عزا او را ببیند کفایت می‌کند، زیرا همین حضور، خاطر او را تسلی داده و حرارت غم او را تسکین می‌دهد.
۲- از گناهان کبیره است «خوردن مال یتیم‌ از روی ظلم. ‌»
۳- برای ولیّ یتیم‌ جایز است که به طور جداگانه و مستقل خوراک و پوشاک او را از مال یتیم‌ بدهد و جایز است او را با عائله خودش منضم نماید و او را مانند یکی از خانواده حساب کند پس مصارف خوردنی و آشامیدنی را سرانه تقسیم می‌کند و اما پوشیدنی را جداگانه حساب می‌کند. و همچنین است وضع یتیم‌هایی که متعددند، پس برای متولی مخارج آن‌ها جایز است که جداگانه و یا با اختلاط آن‌ها در خوردنی و آشامیدنی - نه پوشیدنی - مصرف و توزیع نماید.
۴- برای قیّم که متولی امور یتیم‌ است، جایز است که از مال او اجرت المثل عملش را بگیرد؛ چه غنی باشد یا فقیر، اگرچه احتیاط و بهتر برای شخص غنی آن است که از گرفتن مزد خودداری نماید. و اما وصی بر اموال: پس اگر موصی مقدار مال موصی به را معین کند و مطابق آن مصرف معیّن نماید به‌طوری‌که چیزی برای اجرت وصی باقی نماند و گرفتن اجرت مستلزم گرفتن زیاده بر مال موصی به یا کم‌کردن در مقدار مصرف باشد، در این صورت جایز نیست که برای خودش اجرت بگیرد. ولی اگر مال و مصرف را به‌طوری معین کند که قابل زیاده و کم باشد، حال آن مانند حال متولی وقف می‌باشد در اینکه اگر جُعل معینی برایش معین نکند جایز است که اجرت المثل عملش را بگیرد مانند اینکه وصیت کند به اینکه ثلث یا مقدار معینی از مال را در ساختن پل‌ها و صاف کردن معابر و تعمیر مساجد، صرف نماید (که اجرت وصی هم جزء مخارج خواهد بود).

---