• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

پیری (فقه)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


سالخوردگی و کهنسالی را پیری می‌گویند که از آن به مناسبت در بابهای مختلف فقهی نظیر طهارت، صلات، زکات، صوم، حج، جهاد، تجارت، نکاح و حدود سخن رفته است.


قدرت بر انجام دادن تکلیف از شرایط تعلّق تکلیف به مکلف می‌باشد؛ از این‌رو درصورت ناتوانی از انجام دادن آن و یا داشتن مشقّت غیر قابل تحمّل (عسر و حرج)، تکلیف یا برداشته می‌شود و یا تخفیف می‌یابد.

در شرع مقدّس به پیری ـ از آن جهت که سبب زوال برخی تواناییها می‌گردد ـ به عنوان یکی از عوامل رفع یا تخفیف و یا تبدیل تکلیف نگریسته شده است که در به نمونه‌های از آثار آن اشاره می‌شود.

کسی که به جهت پیری توان دسترسی به آب ندارد باید تیمم کند.
[۱] توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۳۷۵ م۶۶۴.
این مساله بر اساس یک حکم کلی است که حرج و مشقّت شدیدی جسمی یا معنوی که عادتاً برای تحصیل آب یا استعمال آن تحمل نمی‌شود را از مسوغات تیمم بر می‌شمارد. امام خمینی در کتاب تحریرالوسیله در این باره چنین می‌نویسد: ومنها: الحرج‌ و المشقّة الشدیدة التی لا تتحمّل عادة فی تحصیل الماء او استعماله و ان لم یکن ضرر ولا خوفه، ومن ذلک حصول المنّة التی لا تتحمّل عادة باستیهابه، والذلّ و الهوان بالاکتساب لشرائه.
[۲] موسوعة الامام الخمینی ۲۲، تحریر الوسیلة، ج‌۱، ص۱۰۸، کتاب الطهارة، فصل فی التیمم، القول فی مسوغاته.    
و از جمله (چیزهایی که مجوز تیمم است) این‌که: حرج و مشقّت شدیدی داشته باشد که عادتاً برای تحصیل آب یا استعمال آن تحمل نمی‌شود؛ هرچند که ضرر و ترس ضرر هم نباشد. و ازاین‌قبیل آن است که درخواست بخشش آب سبب منتی باشد که عادتاً قابل‌تحمل نیست و پول در آوردن برای خریدن آب موجب ذلت و وهن باشد. بر پایه همین حکم کلی که پیر و جوان را شامل است، در رساله عملیه مذکور است که: «اگر به‌واسطه پیری‌، یا ترس از دزد و جانور و مانند اینها یا نداشتن وسیله‌ای که آب از چاه بکشد، دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمم کند و همچنین است اگر تهیه کردن آب یا استعمال آن به قدری مشقّت داشته باشد که مردم تحمل آن را نکنند.»
[۳] موسوعة الامام الخمینی، رساله توضیح المسائل، ج۲۹، ص۱۲۱، مساله ۶۶۴.    


حضور در نماز جمعه ـ در فرض وجوب آن ـ بر پیری که توان حضور در آن را ندارد واجب نیست؛ لیکن درصورت عدم عجز آیا پیر بودن به تنهایی سبب رفع تکلیف وجوبی می‌شود یا نه؟ اختلاف است.
[۴] جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۵۸.    
[۵] جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۶۴-۲۶۵.    


درصورتی‌که روزه گرفتن برای پیرمرد و پیرزن همراه با مشقت باشد، واجب است به‌جای هر روز یک مدّ طعام کفّاره بدهند و احتیاط (مستحب) دو مدّ است.»
[۶] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.    
و «ظاهر آیه شریفه در قول خدای تعالی: وَعَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ
[۷] بقره/سوره۲، آیه۱۸۴.    
ثبوت یک فدیه است یعنی یک مد از طعام»
[۸] فاضل، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیلة، ج۸، ص۲۲۴، ، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار (علیه‌السّلام)، ۱۳۸۱.
به هر حال روزه بر پیری که توان گرفتن آن را ندارد و یا روزه گرفتن برایش مشقّت غیرقابل تحمّل دارد، واجب نیست؛ لیکن در اینکه پرداخت یک مد طعام به عنوان فدیه بر وی در هر دو صورت واجب است یا تنها درصورت مشقّت، اختلاف است.
[۹] جواهر الکلام ج۱۷، ص۱۴۴-۱۴۸.    
همچنین درصورت توان بر قضای روزه در وجوب قضای آن اختلاف است.
[۱۰] العروة الوثقی ج۳، ص۶۲۵-۶۲۶.    
قول به وجوب قضا به مشهور نسبت داده شده است.
[۱۱] مستند الشیعة ج۱۰، ص۳۸۴.    

به نظر امام خمینی درصورتی‌که روزه برای پیرمرد و پیرزن ممکن نباشد، وجوب کفّاره بر آنان محل اشکال است، بلکه واجب نبودن آن خالی از قوّت نیست،
[۱۲] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.    
و احتیاط (واجب) آن است که اگر بعداً تمکّن پیدا کردند، قضا کنند.
[۱۳] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۱۰.    


در اینکه سقوط روزه از پیر به نحو رخصت است (به این معنا که در فرض مشقّت داشتن روزه اگر تحمّل کند و روزه بگیرد صحیح است) و یا به نحو عزیمت که در نتیجه محکوم به بطلان باشد، اختلاف است.
[۱۴] جواهر الکلام ج۱۷، ص۱۵۰.    
[۱۵] فقه الصادق ج۸، ص۳۹۵-۳۹۶.    

در کتاب تحریرالوسیله، امام خمینی (قدّس‌سرّه) در این خصوص می‌فرماید: «یجوز الافطار فی شهر رمضان لاشخاص: الشیخ و الشیخة اذا تعذّر او تعسّر علیهما الصوم.»
[۱۶] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.    
افطار (روزه نگرفتن) در ماه رمضان برای چند نفر جایز است: پیرمرد و پیرزن اگر روزه برای آنان ممکن نباشد یا مشقّت داشته باشد، و «هرچند تعبیر به جواز (یجوز) چه‌بسا اشعار بلکه دلالت دارد بر عدم وجوب تعیینی روزه بر این‌ها لیکن ظاهر این است که افطار بر این‌ها واجب است، همان‌طور که عبارت فانّ جمیع هذه الاشخاص یفطرون
[۱۷] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.    
(که در ادامه مساله آمده است) بر آن دلالت دارد.»
[۱۸] فاضل، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیلة، ج۸، ص۲۲۱، ، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار (علیه‌السّلام)، ۱۳۸۱.


کسی که «قادر بر کسب درآمد ولو با جمع‌آوری هیزم و گیاه باشد لیکن با شان او منافات داشته یا به‌خاطر پیری‌ یا مرض و مانند آن مشقّت شدید داشته باشد برای او جایز است زکات بگیرد.»
[۱۹] موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۵۲، کتاب الزکاة، القول فی اصناف المستحقین للزکاة و مصارفها، مسالة ۵.    


برکسی که حج بر او مستقر شده است، لیکن به جهت پیری و مانند آن نتوانسته خود آن را به جا آورد، بنابر مشهور واجب است نایب بگیرد.
[۲۰] العروة الوثقی ج۴، ص۴۳۴.    


جهاد بر پیرمرد ناتوان از انجام دادن آن، واجب نیست.
[۲۱] جواهر الکلام ج۲۱، ص۸.    


در سقوط و عدم سقوط جزیه از سالخوردگان، اختلاف است. عدم سقوط به مشهور نسبت داده شده است.
[۲۲] جواهر الکلام ج۲۱، ص۲۳۷.    
[۲۳] منهاج الصالحین (خویی) ج۱، ص۳۹۳.    


در جهاد با کفار کشتن پیرمردانی که نه قدرت جنگیدن دارند و نه توان اندیشیدن ـ که در پرتو آن دشمن را تقویت کنند ـ جایز نیست.
[۲۴] جواهر الکلام ج۲۱، ص۷۵.    


پوشاندن صورت ـ بنابر قول به وجوب آن ـ و موهای جلوی سر و نیز بخشی از دست تا آرنج از نامحرم، بر پیرزنی که بر اثر شدّت پیری، مردان رغبتی به ازدواج با او ندارند، واجب نیست. همچنین نگاه کردن به چنین زنی بدون قصد ریبه اشکال ندارد.
[۲۵] جواهر الکلام ج۲۹، ص۸۵.    

بر زن واجب نیست بعض بدن خود را که معمولاً از محارم نمی‌پوشاند از پیرمردانی که بر اثر شدّت پیری رغبتی به ازدواج ندارند بپوشاند.
[۲۶] جواهر الکلام ج۲۹، ص۹۵-۹۶.    


حضور کهنسالان ـ اعم از زن و مرد ـ بویژه هشتاد ساله‌ها و نیز کودکان جهت جلب رحمت الهی و استجابت دعا در نماز استسقاء مستحب است.
[۲۷] جواهر الکلام ج۱۲، ص۱۴۲.    
[۲۸] مستند الشیعة ج۶، ص۳۶۱.    


احترام به سالخوردگان از حقوقی است که در شرع مقدّس مورد تأکید قرار گرفته است.
[۲۹] وسائل الشیعة ج۱۵، ص۱۷۸-۱۷۹.    
از این‌رو به خدمت گرفتن سالخوردگان
[۳۰] جواهر الکلام ج۲۲، ص۴۶۷.    
و به بردگی گرفتن آنان کراهت دارد
[۳۱] جواهر الکلام ج۲۴، ص۱۴۵.    
و آزاد کردن برده پیرمرد افضل است.
[۳۲] الجامع للشرائع ج۱، ص۴۰۳.    


تشبّه کهنسالان به جوانان در رفتار مکروه است.
[۳۳] کشف الغطاء ج۳، ص۳۵.


ازدواج با پیرزن مکروه است.
[۳۴] الحدائق الناضرة ج۲۳، ص۱۴۳.    
[۳۵] العروة الوثقی ج۵، ص۴۸۰.    


بر سالخورده محصن اعم از زن و مرد که مرتکب زنا شده است، نخست حد تازیانه زده می‌شود، سپس سنگسار می‌گردد.
[۳۶] جواهر الکلام ج۴۱، ص۳۱۸.    


در زکات انعام ثلاثه (گاو، گوسفند و شتر) درصورتی که همه عدد نصاب جوان باشند، پرداخت حیوان پیر از زکات کفایت نمی‌کند.
[۳۷] جواهر الکلام ج۱۵،ص۱۳۴.    

در اینکه برای اسبان پیرِ حاضر در عرصه جهاد، سهمی از غنایم منظور می‌شود یا نه، اختلاف است.
[۳۸] جواهر الکلام ج۲۱، ص۲۰۵.    



۱. ↑ توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۳۷۵ م۶۶۴.
۲. ↑ موسوعة الامام الخمینی ۲۲، تحریر الوسیلة، ج‌۱، ص۱۰۸، کتاب الطهارة، فصل فی التیمم، القول فی مسوغاته.    
۳. ↑ موسوعة الامام الخمینی، رساله توضیح المسائل، ج۲۹، ص۱۲۱، مساله ۶۶۴.    
۴. ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۵۸.    
۵. ↑ جواهر الکلام ج۱۱، ص۲۶۴-۲۶۵.    
۶. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.    
۷. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۸۴.    
۸. ↑ فاضل، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیلة، ج۸، ص۲۲۴، ، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار (علیه‌السّلام)، ۱۳۸۱.
۹. ↑ جواهر الکلام ج۱۷، ص۱۴۴-۱۴۸.    
۱۰. ↑ العروة الوثقی ج۳، ص۶۲۵-۶۲۶.    
۱۱. ↑ مستند الشیعة ج۱۰، ص۳۸۴.    
۱۲. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.    
۱۳. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۱۰.    
۱۴. ↑ جواهر الکلام ج۱۷، ص۱۵۰.    
۱۵. ↑ فقه الصادق ج۸، ص۳۹۵-۳۹۶.    
۱۶. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.    
۱۷. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۱۲، کتاب الصوم، القول فی شرائط صحة الصوم و ووجوبه، مسالة ۸.    
۱۸. ↑ فاضل، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیلة، ج۸، ص۲۲۱، ، قم، مرکز فقه الائمه الاطهار (علیه‌السّلام)، ۱۳۸۱.
۱۹. ↑ موسوعة الامام الخمینی، ج۲۲، تحریرالوسیلة، ج۱، ص۳۵۲، کتاب الزکاة، القول فی اصناف المستحقین للزکاة و مصارفها، مسالة ۵.    
۲۰. ↑ العروة الوثقی ج۴، ص۴۳۴.    
۲۱. ↑ جواهر الکلام ج۲۱، ص۸.    
۲۲. ↑ جواهر الکلام ج۲۱، ص۲۳۷.    
۲۳. ↑ منهاج الصالحین (خویی) ج۱، ص۳۹۳.    
۲۴. ↑ جواهر الکلام ج۲۱، ص۷۵.    
۲۵. ↑ جواهر الکلام ج۲۹، ص۸۵.    
۲۶. ↑ جواهر الکلام ج۲۹، ص۹۵-۹۶.    
۲۷. ↑ جواهر الکلام ج۱۲، ص۱۴۲.    
۲۸. ↑ مستند الشیعة ج۶، ص۳۶۱.    
۲۹. ↑ وسائل الشیعة ج۱۵، ص۱۷۸-۱۷۹.    
۳۰. ↑ جواهر الکلام ج۲۲، ص۴۶۷.    
۳۱. ↑ جواهر الکلام ج۲۴، ص۱۴۵.    
۳۲. ↑ الجامع للشرائع ج۱، ص۴۰۳.    
۳۳. ↑ کشف الغطاء ج۳، ص۳۵.
۳۴. ↑ الحدائق الناضرة ج۲۳، ص۱۴۳.    
۳۵. ↑ العروة الوثقی ج۵، ص۴۸۰.    
۳۶. ↑ جواهر الکلام ج۴۱، ص۳۱۸.    
۳۷. ↑ جواهر الکلام ج۱۵،ص۱۳۴.    
۳۸. ↑ جواهر الکلام ج۲۱، ص۲۰۵.    


• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۲۹۷-۲۹۹.    
• ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر)    ، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی    


رده‌های این صفحه : احترام به بزرگان | اخلاق اسلامی | دیدگاه های فقهی امام خمینی | روزه | فضائل اخلاقی | فقه | نماز
جعبه ابزار