فقه الرضا (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
كتاب فقه الرضا منسوب به امام رضا عليه السلام است. اين كتاب تا قبل از علامه مجلسى بين اصحاب رايج نبود. وى اين كتاب را در«
بحار الأنوار » آورد و به آن
استناد نمود.
ابو الحسن على بن موسى عليهما السلام ملقب به رضا امام هشتم از
ائمۀ اثنی عشر علیهم السلام و دهمين معصوم از چهارده معصوم عليهم السلام است. سال تولد آن حضرت را ۱۴۸ و ۱۵۳ ه ق و ماه تولد ايشان را
ذو الحجة و ذو القعدة و
ربیع الاول گفته‌اند و مشهور آن است كه روز تولد آن حضرت« يازدهم ذو القعدة» بوده است. مادر آن حضرت
ام ولد بود.( كنيزى بود كه از مولاى خود فرزند آورده بود.) دربارۀ نام و زادگاه مادر آن حضرت
اختلاف است و به اغلب احتمالات از مردم شمال
آفریقا يا مغرب
مراکش بوده است.
كنيۀ آن حضرت«
ابو الحسن » بوده است و چون حضرت
امیر علیه السلام نيز مكنى به ابو الحسن بوده‌اند حضرت رضا عليه السلام را ابو الحسن ثانى گفته‌اند. مشهورترين لقب ايشان« رضا» بوده است كه بنابر روايتى در عيون اخبار الرضا
، علت ملقب بودن آن حضرت به« رضا» اين بوده است كه« رضى به المخالفون من أعدائه كما رضي به الموافقون من أوليائه و لم يكن ذلك لأحد من آبائه عليهم السلام فلذلك سمي من بينهم بالرضا...»، يعنى هم دشمنان مخالف و هم دوستان موافق به( ولايت عهد او) رضايت دادند و چنين چيزى براى هيچ يك از پدران او دست نداده بود، از اين رو در ميان ايشان تنها او به« رضا» ناميده شد.
اما به روايت
طبری ( وقايع سال ۲۰۱) مأمون آن حضرت را« الرضي من
آل محمد » ناميد و صدوق هم بنابر روايتى ديگر در عيون اخبار الرضا
چنين گفته است. بايد متذكر شد كه داعيان و مبلغان بنى عباس در اواخر عهد بنى اميه مردم را دعوت مى‌كردند كه با« رضا از آل محمد» بيعت كنند، يعنى بى‌آنكه از كسى نام ببرند مى‌گفتند چون
خلافت بنى اميه درست نيست بايد به كسى از خاندان محمد صلى الله عليه و آله و سلم كه مورد رضايت همه باشد بيعت كنند. بنى عباس با حكومت آل على مخالف بودند ولى چون مأمون كه خود از بنى عباس بود حضرت رضا عليه السلام را به
ولایت عهدی برگزيد، همه از مخالف و موافق به او راضى شدند و مصداق« رضا من آل محمد» در حق آن حضرت صادق آمد و به آن لقب موسوم و مشهور شد. در كتب معتبر، از جمله در عيون اخبار الرضا، نصوص و دلايل
امامت آن حضرت مذكور است و در همين كتاب
وصيت نامۀ مفصلى از حضرت
امام موسی کاظم علیه السلام مندرج است.
مولی مهدی بن ابی ذر نراقی يك نسخه از اين كتاب را به خط خود
استنساخ كرده و بر آن نوشته است:« من اين نسخه را از روى نسخه‌اى نوشتم كه يا به خط خود امام عليه السلام مى‌باشد و يا توسط بعضى از معاصرين آن حضرت از روى خط ايشان نوشته شده است».
ناصر خسرو علوی ( متولد ۳۹۴ هجرى) مى‌گويد: من در اوايل نوجوانى كتابى متعلق به جدم
علی بن موسی الرضا علیه السلام ديدم و كتاب« جامع كبير»، تاليف
محمد بن حسن شیبانی را نيز مطالعه كردم و ديدم اين دو كتاب فرق چندانى با هم ندارند.
اين كتاب تا قبل از علامه مجلسى بين اصحاب رايج نبود. وى اين كتاب را در«
بحار الأنوار » آورد و به آن
استناد نمود. ايشان در اين باره مى‌نويسد:
« كتاب فقه الرضا عليه السلام را من از طريق سيد فاضل و محدث،
قاضی امیر حسین نقل مى‌كنم، وى مى‌گويد: در زمانى كه من در مجاورت خانۀ خدا زندگى مى‌كردم عده‌اى از اهل
قم براى حج آمدند و به همراه آنها كتابى قديمى بود كه تاريخ آن به زمان امام رضا عليه السلام بازمى‌گشت و بر آن كتاب خط امام رضا عليه السلام و
اجازۀ بسيارى از فضلا و علما به چشم مى‌خورد و براى من يقين حاصل شد كه اين كتاب متعلق به آن حضرت است; لذا از روى آن كتاب يك نسخه نوشتم.»
بعد از
علامه مجلسی ،
میرزا عبد الله افندی صاحب« رياض» و سيد مجاهد صاحب«
مفاتیح الأصول » و شيخ بحرانى و فاضل كاشانى و محقق نراقى نيز اين كتاب را تاييد و روايات آن را در كتاب‌هاى خود نقل كرده‌اند. در نسخه‌اى كه در
مشهد مقدس موجود مى‌باشد، آمده است:« اين كتاب را امام هشتم براى محمد بن سكين نوشته است». در كتاب‌هاى رجال آمده است كه
محمد بن سکین بن عمار نخعى فردى ثقه و مورد
اطمینان است و كتابى نيز دارد.
صاحب رياض مى‌گويد:« اين كتاب در شهر
مکۀ معظمه به خط امام رضا عليه السلام موجود است كه به خط كوفى نگاشته شده و تاريخ آن سال ۲۰۰ هجرى مى‌باشد و بر آن اجازات علما و فضلا نگاشته شده و هم اكنون جزو كتب سيد على‌خان مدنى است». در اول كتاب اينگونه آمده است:« يقول عبد الله علي بن موسى الرضا» و در جاى ديگر آمده است:« و از چيزهايى كه ما
اهل بیت بر آن مداومت داريم...» همچنين:« از پدرم شنيدم كه اينگونه مى‌فرمود...».
برخى اين كتاب را تاليف امام رضا عليه السلام نمى‌دانند، بزرگانى مانند:
شیخ حر عاملی ، سيد خوانسارى، پدر سيد جليل سيد حسين قزوينى،
وحید بهبهانی و
سید حسن صدر و اينگونه
استدلال مى‌كنند:
أ- اگر اين كتاب به امام رضا عليه السلام تعلق داشت، چرا هزار سال از آن خبرى نبود و چهار امام بعد از امام رضا عليه السلام نيز به آن اشاره‌اى نداشته‌اند; در غير اين صورت در ميان اصحاب و علما مشهور مى‌شد و حداقل نام آن را در كتب روايى خود مى‌آوردند.
ب- در اين كتاب كلماتى آمده كه بعيد است از امام عليه السلام باشد مانند:« من روايت مى‌كنم» يا« روايت شده است» يا« روايت مى‌كند» يا« ما روايت مى‌كنيم» و اين شكل بيان از سياق كلمات امامان معصوم عليهم السلام نيست.
ج- در بعضى از قسمت‌هاى كتاب آمده است:«
صفوان بن یحیی و فضالة بن أيوب جميعا عن العلاء بن رزين عن
محمد بن مسلم عن أحدهما» حال آنكه نام روات را اين گونه آوردن مناسب كتاب‌هاى روايى ياران ائمه است نه خود
ائمه علیهم السلام ; لذا احتمال دارد اين كتاب تاليف يكى از اصحاب امام رضا عليه السلام بوده باشد.
د- اگر اين كتاب نوشتۀ امام رضا عليه السلام باشد، بايد حتما
علی بن بابویه - پدر صدوق- و يا خود
شیخ صدوق در كتاب«
عیون أخبار الرضا » به آن اشاره مى‌كرد.
ه- در اين كتاب احكامى آمده كه مخالف صريح مذهب است مانند:« به جاى
مسح پا مى‌توان پا را شست» و اينكه« اگر پوست ميته را دباغى كنيم مى‌توانيم با آن
نماز بخوانيم» و اينكه« اگر در ظرف آب خمر بريزد مى‌توان با آن وضو گرفت» و« در
نکاح حضور شاهد لازم است» و يا اينكه« سورۀ قل أعوذ برب الناس و قل أعوذ برب الفلق جزو
قرآن نيست.»
موضوع این کتاب فقه است که به این ترتیب نگاشته شده است: کتاب الطهارة - الصلاة - الاعتكاف - الزكاة - الصوم - الحج - النكاح - الطلاق - الإيلاء - اللعان - التجارات - البيوع - المكاسب - النفقة - المآكل - المشارب - الطعام - الربا - السلم - القضاء - الأحكام - الشفعة - اللقطة - الدين - القرض - الأيمان - النذور - الكفارات - الفرائض - المواريث - الغنائم - الخمس - الصيد - الذبائح - الوصية - العتق - التدبير - المكاتبة - الشهادة - الحدود - مكارم الأخلاق
يك نسخه از این کتاب که منسوب به امام رضا علیه السلام است به
زبان عربی در یک جلد توسط
مؤسسه آل البیت علیهم السلام در سال ۱۴۰۶ هجری قمری در مشهد به چاپ رسده است.
۱- نسخه‌اى در كتابخانۀ حضرت
آیت الله نجفی مرعشی موجود است كه در آخر آن آمده:« إلى هنا خطه سلام الله عليه و على آبائه و أبنائه».
۲- نسخۀ موجود در كتابخانۀ
آستان قدس رضوی كه در آخر آن دارد:« اين كتابى است كه حضرت امام الجن و الانس سلطان، ابى الحسن على بن موسى الرضا عليه التحية و الثناء از جهت محمد بن سكين تصنيف نموده بودند و نسخۀ
اصل به خط مبارك حضرت در مكه است و حضرت مغفرت پناه، مولانا
میرزا محمد محدث از خط شريف حضرت كه به كوفى بوده به عربى
انتقال نموده‌اند.»
نرم افزار جامع فقه أهل البيت عليهم السلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
