شبهه مفهومی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ـــ شبهه مفهومى یکی از اصطلاحات
اصول ی به معنای
ابهام و
تردید در
مفهوم یک لفظ می‌باشد.
ـــ احتمالات عقلی منطبق بر معلوم به اجمال، در
شبهه غیر محصوره را اطراف شبهه غیر محصوره گویند.
اطراف شبهه غیر محصوره، مقابل
اطراف شبهه محصوره و از اقسام
اطراف علم اجمالی است و به معنای محدوده احتمالات عقلی منطبق با
علم اجمالی در شبهه غیر محصوره می‌باشد؛ به بیان دیگر، در صورتی که شخص، علم اجمالی به موضوعی پیدا کند و
شبهه نیز از نوع شبهه غیر محصوره باشد، تمام احتمالات عقلی را که با معلوم به
اجمال منطبق می‌باشد، اطراف شبهه غیر محصوره می‌گویند، مانند این که شخص می‌داند یکی از قصاب‌های شهر
کافر بوده و خریدن گوشت از او
حرام است، حال اگر در این شهر هزار مغازه قصابی وجود داشته باشد، احتمال داده می‌شود هر یک از این مغازه‌ها همان مغازه‌ای باشد که صاحب آن کافر است؛ پس، معلوم به اجمال ما (قصاب کافر) بر هر یک از آنها صدق می‌کند و گستره علم اجمالی شخص در محدوده همین هزار قصابی است و هر یک از آنها، یک طرف شبهه غیر محصوره، و همه آنها اطراف شبهه غیر محصوره نامیده می‌شود.
شبهه مفهومى ابهام و تردید در مفهوم یک لفظ را می‌گویند و در مقابل
شبهه مصداقی می‌باشد که عبارت است از
شک و
تردید در مفهوم لفظى به لحاظ شمول و عدم شمول آن،
مانند آنکه
شک کنیم معناى لفظ «
صعید» در آیه
تیمم،
آیا خصوص
خاک است یا آنچه از
زمین به شمار مى رود؛ اعم از خاک، سنگ،
معدن و مانند آن. از عنوان یاد شده در
اصول فقه، بحث
عام و خاص سخن گفته اند.
اصولیان در
عام و
خاص بحثى مطرح کرده اند که چنانچه
خاص به لحاظ مفهوم
مجمل باشد آیا اجمال آن به
عام نیز سرایت مى کند و در نتیجه تمسک به
اصل عموم براى داخل کردن فرد مشکوک در حکم عام صحیح نیست یا سرایت نمى کند و با تمسک به اصل عموم، فرد مشکوک محکوم به حکم عام خواهد بود؟
شبهه مفهومى یا میان
اقل و
اکثر است و یا میان متباینین و در هر دو صورت، خاص یا متصل است یا منفصل. بنابر این، چهار صورت پیدا مى کند.
چنانچه خاص متصل باشد؛ خواه دوران بین اقل و اکثر باشد یا متباینین، اجمال خاص به عام سرایت مى کند و در نتیجه تمسک به عموم براى داخل کردن فرد مشکوک در
حکم آن
صحیح نیست؛ اقل و اکثر، مانند آنکه گفته شود
آب کر پاک است، مگر آنکه اوصاف آن تغییر کرده باشد و در مفهوم تغییر
شک کنیم که مراد، تغییر حسّى است یا اعم از آن و تقدیرى، و
متباینین، مانند آنکه گفته شود:
حسن ظن داشته باشید مگر به زید و زید مردد میان دو نفر باشد.
همچنین است اگر خاص، منفصل و شبهه بین
متباینین باشد. لیکن اگر خاص، منفصل و شبهه بین
اقل و
اکثر باشد، اجمال خاص به عام
سرایت نمى کند و عمل به حکم عام در فرد مشکوک (اکثر)
صحیح است.
برخى در خاص متصل، بین خاصى که با ادوات
استثنا بیان شده، مانند «اکرم العلماء الّا الفسّاق» و بدون آن، از قبیل «اکرم العلماء العدول» تفصیل داده و گفته اند: در صورت نخست اجمال خاص به عام
سرایت نمى کند، اما در صورت دوم سرایت مى کند.
فرهنگ‌نامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۵۰۳، برگرفته از مقاله «شبهه مفهومی». فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص ۶۱۸-۶۱۷.
