• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

رَحْمَت (مفردات‌قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف





رَحْمَت (به فتح راء و سکون حاء و فتح میم) از واژگان قرآن کریم به معنای مهربانی است.
مشتقات رحمت که در آیات قرآن آمده عبارتند از:
رَحْم (به ضم راء و سکون حاء) به معنای رحمت و مهربانی
رُحْم (به ضم راء و سکون حاء) به معنای رحمت و مهربانی
رَحْمان (به فتح راء و سکون حاء) از اسماء حسنای الهی به معنای احسان‌كننده و نعمت‌دهنده؛
رَحیم (به فتح راء) از اسماء حسنای الهی است. رحيم چون بر خدا اطلاق شود مراد از آن نعمت دهنده و احسان كننده است و چون بر غير خدا گفته شود مقصود از آن مهربانى و رقّت قلب است؛
رُحَماء، جمع رَحیم است؛
مَرْحَمَت نیز به معنای رحیم است.


رَحْمت به معنای مهربانى‌ است.
راغب می‌گويد: رحمت، مهربانى و رقتّى است كه مقتضى احسان است‌. نسبت به شخص مرحوم گاهى فقط در مهربانى و گاهى فقط در احسان بكار می‌رود مثل: رَحِمَ‌ اللَّهُ فُلَاناً. و چون خدا با رحم وصف شود مراد از آن فقط احسان است نه رقّت قلب لذاست كه روايت شده: رحمت از خدا انعام و تفضّل و از آدميان رقّت قلب و عاطفه است.
در المیزان ذيل تفسير بسمله می‌گويد: رحمت انفعال و تأثر خاصى است كه در وقت ديدن محتاج عارض قلب می‌شود و شخص را به رفع احتياج و نقيصه طرف وادار می‌كند اين معنى بحسب تحليل بعطاء و فيض برمی‌گردد و به همين معنى خداوند سبحان با رحمت توصيف می‌شود. يعنى رحمت در خدا به معنى عطا و احسان است نه تأثر و انفعال قلب زيرا در ذات بارى انفعال نيست.
طبرسی در موارد بسيارى از جمله در تفسير سوره حمد و ذيل آیه ۱۵۷ بقره رحمت را نعمت معنى كرده است و در سوره حمد پس از ذكر قول ابن عباس می‌گويد: خدا با رقّت و انفعال توصيف نمی‌شود پس مراد از رحمت نعمت و افضال است (نقل آزاد).
زمخشری در تفسير بسمله گويد: اگر گوئى معنى توصيف خدا با رحمت يعنى چه؟ با آنكه رحمت به معنى عاطفه و مهربانى است؟ گويم: آن مجاز است از انعام خدا به بندگانش چون فرمانروا آنگاه كه به مردم مهربان باشد به آنها انعام و احسان می‌كند.
كوتاه سخن آنكه رحمت به معنى مهربانى و رقت قلب است كه از ديدن شخص محتاج عارض می‌شود و شخص را به احسان وامی‌دارد ولى در خدا فقط به معنى احسان و نعمت است كه خدا با رقّت و انفعال توصيف نمی‌شود.
در نهج البلاغه خطبه ۱۷۹ فرموده‌ : «رَحِيمٌ‌ لَا يُوصَفُ بِالرِّقَّةِ.» یعنی: «و رحيم است امّا نه به اين معنا كه نازک‌دل باشد.» (شرح‌های حکمت: )


(وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ‌ الرَّحْمَةِ) «بال تواضع را براى آنها از روى مهربانى بخوابان.»
(وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً) (و در ميانتان محبت و رحمت قرار داد.)
(مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمَهُ‌ ...) «هر كه آن روز عذاب از وى دفع شود خدا احسانش كرده است‌.»
(يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ يَرْحَمُ‌ مَنْ يَشاءُ ...) «هر كه راخواهد عذاب كند و هر كه را خواهد مى‌بخشد و از عذاب نجاتش می‌دهد.»
(أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ) «آنان را از پروردگارشان عنايات و احسانى است.»
(وَ رَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ ...) «خداى تو بى نياز و صاحب احسان و نعمت است.»

۲.۱ - رُحْم

(خَيْراً مِنْهُ زَكاةً وَ أَقْرَبَ‌ رُحْماً) (فرزندى پاكتر و با محبّت‌تر به آن دو بدهد.)
رحم (بر وزن قفل) در اكثر كتب لغت مثل (رَحْم) به معنى مهربانى است. چنانكه در قاموس ، صحاح ، اقرب، نهایه و غيره آمده است لذا رُحْم در آيه به معنى مهربانى است نه از رَحِم به معنى قرابت معنى‌ «أَقْرَبَ‌ رُحْماً» يعنى «نزديكتر از جهت مهر و عاطفه».

۲.۲ - رحمت خدا

بنا بر آنچه گذشت همه نعمت‌هاى خدا رحمت اواند و بعضى از چيزها در قرآن به خصوص با كلمه رحمت توصيف شده‌اند كه ذيلا به بعضى اشاره می‌شود:
۱- بهشت‌ (وَ أَمَّا الَّذِينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَفِي‌ رَحْمَتِ‌ اللَّهِ) (و امّا آنها كه چهره‌هايشان سفيد است، در رحمتِ خداوند، جاودانه خواهند بود.)
۲- قرآن‌ (وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلى‌ عِلْمٍ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ) (ما كتابى براى آنها آورديم كه اسرار و رموز آن را با آگاهى شرح داديم؛ كتابى كه مايه هدايت و رحمت براى گروهى است كه ايمان مى‌آورند.)
۳- تورات‌ (وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتابُ مُوسى‌ إِماماً وَ رَحْمَةً) (و پيش از آن، كتاب موسی كه پيشوا و رحمت بوده.)
۴- نبوّت‌ (يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى‌ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ آتانِي مِنْهُ‌ رَحْمَةً) (اى قوم من! به من خبر بدهيد اگر دليل آشكارى از پروردگارم داشته باشم، و رحمتى از جانب خود به من داده باشد.)
۵- پیغمبر (وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً مِنَّا وَ كانَ أَمْراً مَقْضِيًّا) ( تا او را براى مردم نشانه‌اى قرار دهيم؛ و رحمتى باشد از سوى ما؛ و اين امرى است پايان يافته (و گفتگو ندارد).) و (وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ) (ما تو را جز براى رحمت جهانيان نفرستاديم.)
۶- باران‌ (فَانْظُرْ إِلى‌ آثارِ رَحْمَتِ‌ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها) (به آثار رحمت الهى بنگر كه چگونه زمين را بعد از مردنش زنده مى‌كند.) ايضا آیه ۴۶ روم .

خداوند رحمت را بر خود حتمى فرموده و رحمتش به تمام موجودات شامل است و او از تمام مهربان‌ها مهربانتر است‌.
(كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى‌ نَفْسِهِ‌ الرَّحْمَةَ) (پروردگارتان، رحمت را برخود لازم شمرده است.)
(رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً) (پروردگارا! رحمت و علم تو همه چيز را فرا گرفته است.)
(وَ أَنْتَ‌ أَرْحَمُ‌ الرَّاحِمِينَ) (و تو مهربانترين مهربانانى.)
(وَ هُوَ أَرْحَمُ‌ الرَّاحِمِينَ) (و خداوند مهربانترين مهربانان است.)
ناگفته نماند رحمت خدا دو گونه است:

۲.۲.۱ - رحمت عام

يكى رحمت عام كه شامل تمام موجودات است و آن رحمت خلقت و رزق و غيره است چنانكه فرموده‌
(وَ رَحْمَتِي‌ وَسِعَتْ كُلَّ شَيْ‌ءٍ) (و رحمتم همه چيز را فرا گرفته.)
(رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً) (پروردگارا! رحمت و علم تو همه چيز را فرا گرفته است.)

۲.۲.۲ - رحمت خاص

و يكى رحمت خاصّ كه مخصوص اهل ایمان است و ديگران در آن سهيم نيستند مثل‌
(أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ) (آنها كسانى هستند كه الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده.)
(وَ اللَّهُ يَخْتَصُ‌ بِرَحْمَتِهِ‌ مَنْ يَشاءُ) (در حالى كه خداوند، هركس را بخواهد، ويژه رحمت خود سازد.)
(وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ‌ رَحِيماً) (او نسبت به مؤمنان همواره مهربان بوده است.)

۲.۳ - رَحْمان

رَحْمان از نام‌هاى خداوند سبحان است و غير خدا با آن توصيف نمی‌شود و ۱۶۹ بار در قرآن مجيد آمده است صد و سيزده بار در اوّل سوره‌ها ضمن بسمله و پنجاه و شش بار در اثناء آيات.
اكثريت قريب به اتفاق اهل لغت و تفسير آن را كلمه عربى و مشتق از رحمت گرفته‌اند و احسان‌كننده و نعمت‌دهنده معنى كرده‌اند.
در صحاح می‌گويد: رحمان و رحیم دو اسم‌اند مشتق از رحمت مثل ندمان و نديم و هر دو بيك معنى‌اند و چون صيغه دو اسم مختلف باشد تكرار آنها بر وجه تأكيد جايز است چنانكه گفته‌اند: جاد مجد تنها فرق آنست كه رحمان مختص به خداست به خلاف رحيم.
راغب نيز هر دو را از رحمت گرفته و رحمان را كسی كه رحمتش به هر چيز وسعت داده و رحيم را كثير الرحمة معنى كرده است.
ابن اثیر در نهایه گويد: رحمان و رحيم هر دو از رحمت مشتق‌اند مثل ندمان و نديم و هر دو صیغه مبالغه‌ اند و رحمان از رحيم رساتر است. رحمان اسم خاصّ خداست غير خدا با آن توصيف نمی‌شود بر خلاف رحيم.
طبرسی فرموده: رحمان و رحيم براى مبالغه‌اند و هر دو از رحمت مشتق می‌باشند جز آنكه وزن فعلان در مبالغه از فعيل رساتر است. همچنين است قول زمخشری و بیضاوی كه هر دو را از رحمت گرفته و رحمان را در مبالغه از رحيم رساتر گفته‌اند.
المنار گويد: رحمان صيغه مبالغه است دلالت بر كثرت دارد و رحيم صفت مشبهه است دلالت بر ثبوت دارد و اين دو تأكيدهم نيستند بلكه هر يك معنى مستقل دارد. المیزان نيز مانند المنار رحمان را صيغه مبالغه و رحيم را صفت مشبهه گرفته و گويد: لذا مناسب است كه رحمان دلالت بر رحمت كثيره كند كه بر مؤمن و کافر افاضه شده و آن رحمت عامّ است و در قرآن اكثرا در اين معنى بكار رفته .... و لذا مناسب است كه رحيم دلالت بر نعمت دائم و رحمت ثابت داشته باشد كه بر مؤمن افاضه می‌شود چنانكه فرموده‌ (وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ‌ رَحِيماً) ... و براى همين است كه گفته‌اند: رحمان بر مؤمن و كافر عموميّت دارد و رحيم خاصّ مؤمن است.
صدوق رحمه‌اللّه در كتاب توحید بعد از ذكر معناى رحمان فرموده: رحمان براى جميع عالم و رحيم فقط براى مؤمنان است.
خلاصه سخن آنكه: رحمان و رحيم هر دو از رحمت مشتقّ‌اند و هر دو صيغه مبالغه و يا رحمان صيغه مبالغه و رحيم صفت مشبهه است. ناگفته نماند اگر هر دو از رحمت باشند بهتر است رحمان را صيغه مبالغه و رحيم را صفت مشبهه بگيريم تا تكرار لازم نيايد و نيز خيلى جالب است كه گفته شود رحمان دلالت بر كثرت و رحيم دلالت بر دوام دارد.

۲.۳.۱ - ویژگی مهم رحمان

ناگفته نماند يكى از مختّصات «رحمان» آن است كه در قرآن هر جا كلمه رحمان آمده می‌شود به جاى آن «الله» ذكر كرد و بالعكس بر خلاف نام‌هاى ديگر خدا. مثلا در جاى‌ (لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمنُ‌ الرَّحِيمُ‌) (و خداى شما، خداوند يگانه‌اى است، كه غير از او معبودى نيست!. اوست بخشنده و مهربان (و داراى رحمت عام و خاصّ).) می‌شود گفت «هُوَ اللّهُ الرَّحِيمُ» و به جاى‌ (وَ هُمْ يَكْفُرُونَ‌ بِالرَّحْمنِ‌) (درحالى كه به خداوندى كه رحمتش عام است، كفر مى‌ورزند.) می‌شود گفت: «وَ هُمْ يَكْفُرُونَ بِاللَّهِ»
(إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ‌ مِنْكَ) (من از تو، به خداى رحمان پناه مى‌برم.)
(إِنِّي نَذَرْتُ‌ لِلرَّحْمنِ‌ صَوْماً) (من براى خداوند رحمان روزه‌اى نذر كرده‌ام.)
(إِذا تُتْلى‌ عَلَيْهِمْ آياتُ‌ الرَّحْمنِ‌) (هنگامى كه آيات خداوند رحمان بر آنان خوانده مى‌شد.)
در آيات فوق نيز می‌شود به جاى رحمان، اللّه گذاشت و خلاصه تمام موارد استعمال رحمان در قرآن چنين است.
از طرف ديگر می‌شود به جاى اللّه، رحمان گذاشت چنانكه آمده‌ (وَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً) (و گفتند :«خداوند، فرزندى براى خود انتخاب كرده است.») و (وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ‌ وَلَداً) (و گفتند: «خداوند رحمان فرزندى اختيار كرده است.») هر يک به جاى ديگرى است‌.
(إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللَّهِ) (اگر عذاب پروردگار به سراغ شما آيد.) و (إِنِّي أَخافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ‌ الرَّحْمنِ‌) (من از اين مى‌ترسم كه ازسوى خداوند رحمان عذابى به تو رسد.) در اين دو آيه نيز يكى به جاى ديگرى آمده و متعلق هر دو عذاب است.
در آيه‌ (قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ‌) (بگو: « «اللّه» را بخوانيد يا «رحمان» را.») نيز هر دو مساوى آمده‌اند.
(جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمنُ‌ عِبادَهُ) (باغ‌هاى جاويدان بهشتى كه خداوند رحمان بندگانش را به آن وعده داده‌ است.) و (أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمنِ‌ عَهْداً) (آيا او از غيب آگاه گشته، يا نزد خداوند رحمان عهد و پيمانى گرفته است؟!) نظير اين دو آيه چنين است‌ (وَعَدَ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ‌ ... جَنَّاتِ عَدْنٍ) (خداوند به مردان و زنان باايمان، باغهاى بهشتى وعده داده.) و (قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً) (بگو: «آيا پيمانى از خدا گرفته‌ايد؟!»)
اين مطلب نشان می‌دهد كه رحمان با الله مساوى و هر دو به يک معنى‌اند نه اينكه رحمان صفتى از صفات خدا باشد.
اين مطلب كه گفته شد در صفات ديگر عموميّت ندارد مثلا در جاى‌ (وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ‌ رَحِيماً) (او نسبت به مؤمنان همواره مهربان بوده است.) نمی‌شود گفت «و كان بالمؤمنين اللَّه» و در جاى‌ (وَ أَنَا التَّوَّابُ‌ الرَّحِيمُ‌) (كه من توبه‌پذير و مهربانم.) نمی‌شود گفت «و انا التواب اللَّه» همچنين ساير اسماء حسنى كه دلالت بر معناى خاصّ دارند.
از طرف ديگر رحمان مثل اللّه در همه جا آمده نه فقط در موارد رحمت مثلا رحيم پيوسته در موارد رحمت به كار رفته ولى رحمان مثل اللّه در موارد رحمت و عذاب و سلطنت و غيره استعمال گرديده مثل‌
(وَ هُمْ يَكْفُرُونَ‌ بِالرَّحْمنِ‌) (درحالى كه به خداوندى كه رحمتش عام است، كفر مى‌ورزند.)
(إِنِّي نَذَرْتُ‌ لِلرَّحْمنِ‌ صَوْماً) (من براى خداوند رحمان روزه‌اى نذر كرده‌ام.)
(إِنِّي أَخافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذابٌ مِنَ‌ الرَّحْمنِ‌) (من از اين مى‌ترسم كه ازسوى خداوند رحمان عذابى به تو رسد.)
(أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمنِ‌ وَلَداً • وَ ما يَنْبَغِي‌ لِلرَّحْمنِ‌ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً) (از اين رو كه براى خداوند رحمان فرزندى قائل شدند! در حالى‌كه سزاوار نيست خداوند رحمان، فرزندى اختيار كند!)
ملاحظه می‌شود كه اين موارد محل رحمت نيستند بلكه محل عذاب و اقتدار و كفراند.

(الرَّحْمنُ‌ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‌) (همان بخشنده‌اى كه بر عرش مسلّط است.)
(وَ إِنَّ رَبَّكُمُ‌ الرَّحْمنُ‌ ...) (و پروردگار شما خداوند رحمان است.)
(وَ خَشَعَتِ الْأَصْواتُ‌ لِلرَّحْمنِ‌) (و همه صداها در برابر (عظمت) خداوند رحمان، خاضع مى‌شود.)
(الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُ‌ لِلرَّحْمنِ‌ وَ كانَ يَوْماً عَلَى الْكافِرِينَ عَسِيراً) (حكومت در آن روز از آنِ خداوند رحمان است؛ وآن روز، روز سختى براى كافران خواهد بود!)
(وَ عِبادُ الرَّحْمنِ‌ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْناً) (بندگان خاصّ خداوند رحمان، كسانى هستند كه آرام و بى تكبّر بر زمين راه مى‌روند.)
(وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ‌ ما عَبَدْناهُمْ) (آنان گفتند: «اگر خداوند رحمان مى‌خواست ما آنها [فرشتگان‌] را پرستش نمى‌كرديم.»)
(ما تَرى‌ فِي خَلْقِ‌ الرَّحْمنِ‌ مِنْ تَفاوُتٍ) (در آفرينش خداوند رحمان هيچ تضاد و عيبى نمى‌بينى.)
(لا يَتَكَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ‌ الرَّحْمنُ‌) (و هيچ يک، جز به اذن خداوند رحمان، سخن نمى‌گويند.)
ملاحظه اين آيات و غيره شكى نمی‌گذارد در اينكه رحمان با الله مساوى است و همچون اوصاف ديگر خدا نمی‌باشد كه به يک معنى خاصّ دلالت داشته باشد.
اين سخن مؤيد آن است كه رحمان مثل الله از نام‌هاى خداست و وصف نيست و از رحمت مشتق نمی‌باشد و عربى نيست بلكه دخيل است. و در غير لغت عربى به معنى الله و خدا و «گاد» انگليسى می‌باشد.
طریحی در مجمع البحرین ماده رهم سخنى از حضرت نوح نقل كرده كه وقت نشستن کشتی گفت «رهمان اتقن» و گويد: معنايش آن است پروردگارا احسان كن.
اين جمله می‌رساند كه رهمان در لغت نوح همان رحمان عربى است و به معنى الله می‌باشد. طبرسى (رحمه‌اللّه) گويد: از ثعلب حكايت شده كه رحمان عربى نيست و از لغات ديگر است و با آيه‌ «قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ‌» (مى‌گويند: «رحمان چيست؟!») كه كفار مکه آن را انكار می‌كردند استدلال كرده ولى طبرسى آنرا قبول نمی‌كند و می‌گويد: اين لفظ در نزد عرب مشهور و در اشعار آنها موجود است شنفرى گفته‌
أ لا ضربت تلك الفتاة هجينهاأ لا قضب‌ الرَّحْمَنُ‌ رَبِّي يَمِينَهَا

و سلامة بن جندل گفته است:
و ما يشاء الرَّحْمَنُ‌ يعقد و يطلق‌

ولى فرمايش طبرسى (رحمه‌الله) سخن پيشين ما را كه رحمان با الله مساوى استعمال شده است و مانند صفات ديگر خاصّ نيست رد نمی‌كند دو شعر فوق در تفسير ابن كثير ذيل آيه بسمله نيز نقل شده است و نيز ابن كثير از ابن انباری از مبرّد نقل می‌كند كه رحمان عبرانى است و عربى نيست و از زجاج از احمد بن يحيى نقل كرده كه رحيم عربى و رحمان عبرانى است لذا ميان آن دو در (بسمله) جمع شده است.
حبيب اللّه نوبخت در كتاب ديوان دين ص ۱۰۳ از كتاب المزهر و اتقان سیوطی نقل نموده كه رحمان عبرى و معرّب رخمان است و در ص ۱۲۹ می‌گويد: كلمه رحمان چنانكه در كتاب المزهر آمده و نيز در ضمن معربات ابن نقيب، لغتى است معرّب و عبرى و نظير رخمان.
آیه ۶۰ فرقان نيز مؤيد و يا دليل اين مطلب است‌.
(وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ‌ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ‌ أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا وَ زادَهُمْ نُفُوراً) (و هنگامى كه به آنان گفته شود: «براى خداوند رحمان سجده كنيد.» مى‌گويند: «رحمان چيست؟! ما اصلًا رحمان را نمى‌شناسيم! آيا براى چيزى سجده كنيم كه تو به ما دستور مى‌دهى؟!» اين سخن را مى‌گويند و بر نفرتشان افزوده مى‌شود.) كلمه‌ «وَ مَا الرَّحْمنُ‌» اگر از روى عناد نباشد می‌رساند كه آنها از رحمان بى اطلاع بودند و نمی‌دانستند كه رحمان از نام‌هاى خداست در مجمع از زجاج نقل می‌كند: كه رحمان نامى از نام‌هاى خداوند است و در كتب قبلى ذكر شده و (عرب) آنرا از نام‌هاى خدا نمی‌دانستند به آنها گفته شد كه رحمان از نام‌هاى خداست.
در جريان صلح حدیبیّه نقل شده كه رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) به علی (علیه‌السّلام) فرمود: بنويس‌ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ سهيل بن عمرو و مشرکان گفتند: ما رحمان را نمى‌شناسيم مگر صاحب يمامه (مسيلمه كذاب) بنويس: بسمك اللّهم. اين سخن نيز حاكى از عدم شناسائى آنها از رحمان است.
ابن كثير در تفسير بسمله گويد: اين سخن را از روى عناد و لجاجت گفته‌اند و گرنه رحمان در اشعارشان مذكور است آنگاه دو شعر گذشته را شاهد آورده است. الميزان گويد: «وَ مَا الرَّحْمنُ‌» سؤال از هويّت و ماهيت است و اين از آنها مبالغه در تجاهل و استكبارى است نسبت به خداوند.
و خلاصه آنكه: لفظ رحمان يا غير عربى است و به معنى الله می‌باشد و از اين جهت هر يک در جاى ديگرى واقع می‌شوند و معنى‌ بِسْمِ اللَّهِ‌ الرَّحْمنِ‌ الرَّحِيمِ‌ چنين می‌شود: «بنام خدا، خدائی كه مهربان است.» و يا به واسطه دلالت بر رحمت عامه در جاى الله به كار می‌رود ولى اين اشكال می‌ماند كه در قرآن پيوسته در مواقع رحمت به كار نرفته است.

۲.۴ - رَحیم

رَحيم به معنای مهربان است. از اسماء حسنی است و دويست و بيست و هفت بار در قرآن به كار رفته است صد و سيزده بار در ضمن بسمله و صد و چهار ده بار در اثناء آيات و آن بر خدا و غير خدا اطلاق می‌شود چنانكه درباره حضرت رسول (صلّى‌الله‌عليه‌وآله) آمده‌ (عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ‌ رَحِيمٌ‌) (رنجهاى شما بر او سخت است؛ و اصرار بر هدايت شما دارد؛ و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است.)
در تمام قرآن فقط يک مورد فوق آمده و در موارد ديگر صفت پروردگار سبحان واقع شده است و آن به عكس رحمان فقط در موارد رحمت به كار رفته است.
وصف رحيم مخصوص براى آخرت نيست بلكه بيشتر آيات عموميّت آن را می‌رساند.
(فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ‌) (ولى آن كس كه ناچار شود، در صورتى كه ستمكار و متجاوز نباشد، گناهى بر او نيست؛ زيرا خداوند آمرزنده مهربان است.)
(تَنْزِيلٌ مِنَ الرَّحْمنِ‌ الرَّحِيمِ‌) (اين كتابى است كه از سوى خداوند بخشنده مهربان نازل شده است.)
و ده‌ها آيه ديگر و اگر بگوئيم رحيم يعنى خدائی كه فقط براى مؤمنان رحيم است آن هم در قیامت. اين سخن را قرآن تصديق نمی‌كند در دعای ۵۴ صحیفه سجّادیه آمده‌ : «يَا رَحْمَنَ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ رَحِيمَهُمَا»
چنانكه ملاحظه می‌شود هر دو درباره دنیا و آخرت به كار رفته است. رحيم چون بر خدا اطلاق شود مراد از آن نعمت دهنده و احسان كننده است و چون بر غير خدا گفته شود مقصود از آن مهربانى و رقّت قلب است محال است در خداوند تأثر و انفعال بوده باشد.
مولا امیرالمؤمنین (صلوات‌اللّه‌وسلامه‌عليه) در خطبه ۱۷۹ نهج البلاغه در وصف خدا فرموده‌ : «بَصِيرٌ لَا يُوصَفُ بِالْحَاسَّةِ رَحِيمٌ‌ لَا يُوصَفُ بِالرِّقَّةِ» يعنى «خدا بيناست ولى نمی‌شود گفت چشم دارد. رحيم است ولى با رقت و تأثر و انفعال توصيف نمی‌شود.» (شرح‌های حکمت: )
صدوق (رحمه‌اللّه) در توحید در معنى رحيم فرموده: معنى رحمت نعمت است و راحم به معنى منعم است ... معناى رحمت (در خدا) رقّت نيست كه آن از خدا منتفى است فقط به شخص رقيق القلب رحيم گويند كه بسيار رحم كننده باشد.

۲.۵ - مَرْحَمَت

مَرْحَمَت نيز به معنى رحمت است‌.
(وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ) (و يكديگر را به شكيبايى و مهربانى توصيه مى‌كنند.)

۲.۶ - رُحَماء

جمع رحيم در قرآن رُحَماء آمده‌ است.
(أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَماءُ بَيْنَهُمْ) (در برابر كفّار سرسخت و شديد، و در ميان خود مهربانند.)


۱. قرشی بنایی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۳، ص۶۹.    
۲. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۳۴۷.    
۳. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۶، ص۶۹.    
۴. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۳۴۷.    
۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۸.    
۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۹۱.    
۷. بقره/سوره۲، آیه۱۵۷.    
۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۳۷.    
۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۹۱.    
۱۰. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج۱، ص۸.    
۱۱. سید رضی، محمد، نهج البلاغه، ت الحسون، ص۳۹۹، خطبه۱۷۹.    
۱۲. عبده، محمد، نهج البلاغه - ط مطبعه الاستقامه، ج۲، ص۱۲۰، خطبه۱۷۴.    
۱۳. صبحی صالح، نهج البلاغه، ص۲۵۸، خطبه۱۷۹.    
۱۴. مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، ص۳۹۹، خطبه۱۷۹.    
۱۵. بحرانی، ابن میثم، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۶۸۳.    
۱۶. بحرانی، ابن میثم، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۶۸۵.    
۱۷. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین، ج۶، ص۶۴۱.    
۱۸. هاشمی خویی، حبیب‌الله، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ج۱۰، ص۲۶۳.    
۱۹. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۰، ص۶۶.    
۲۰. اسراء/سوره۱۷، آیه۲۴.    
۲۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۱۱۰.    
۲۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۸۰.    
۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۱۲۰.    
۲۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۶۳۱.    
۲۵. روم/سوره۳۰، آیه۲۱.    
۲۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۰۶.    
۲۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۶، ص۲۵۰.    
۲۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۱۶۶.    
۲۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۹، ص۱۱۷.    
۳۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۴۷۰.    
۳۱. انعام/سوره۶، آیه۱۶.    
۳۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۷، ص۴۴.    
۳۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۳۳.    
۳۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۸، ص۳۱.    
۳۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۴۳۴.    
۳۶. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۲۱.    
۳۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۶، ص۱۷۴.    
۳۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۱۱۷.    
۳۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۹، ص۳۷.    
۴۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۴۳۷.    
۴۱. بقره/سوره۲، آیه۱۵۷.    
۴۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۵۴۲.    
۴۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۶۱.    
۴۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۱۲۹.    
۴۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۳۷.    
۴۶. انعام/سوره۶، آیه۱۳۳.    
۴۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۷، ص۴۹۰.    
۴۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۳۵۶.    
۴۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۸، ص۲۸۲.    
۵۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۵۶۹.    
۵۱. کهف/سوره۱۸، آیه۸۱.    
۵۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۰۲.    
۵۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۴۸۲.    
۵۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۳۴۸.    
۵۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۱۳.    
۵۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۷۵۳.    
۵۷. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، ص۱۱۱۱.    
۵۸. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۵، ص۱۹۲۹.    
۵۹. ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، ج۲، ص۲۱۰.    
۶۰. آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۰۷.    
۶۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۶۳.    
۶۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۳، ص۵۸۱.    
۶۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۳، ص۳۷۵.    
۶۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۴، ص۱۹۷.    
۶۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۸۰۹.    
۶۶. اعراف/سوره۷، آیه۵۲.    
۶۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۵۷.    
۶۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۸، ص۱۶۷.    
۶۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۱۳۵.    
۷۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۹، ص۱۲۶.    
۷۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۶۵۷.    
۷۲. هود/سوره۱۱، آیه۱۷.    
۷۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۲۳.    
۷۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۰، ص۲۷۱.    
۷۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۱۸۳.    
۷۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۲، ص۳۰.    
۷۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۲۲۷.    
۷۸. هود/سوره۱۱، آیه۶۳.    
۷۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۲۹.    
۸۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۰، ص۴۶۵.    
۸۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۰، ص۳۱۲.    
۸۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۲، ص۸۴.    
۸۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۲۶۵.    
۸۴. مریم/سوره۱۹، آیه۲۱.    
۸۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۰۶.    
۸۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۵۴.    
۸۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۴۲.    
۸۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۵۹.    
۸۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۷۸۹.    
۹۰. انبیاء/سوره۲۱، آیه۱۰۷.    
۹۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۳۱.    
۹۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۴۶۷.    
۹۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۳۳۱.    
۹۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۱۷۳.    
۹۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۰۷.    
۹۶. روم/سوره۳۰، آیه۵۰.    
۹۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۰۹.    
۹۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۶، ص۳۰۳.    
۹۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۲۰۲.    
۱۰۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۹، ص۱۴۷.    
۱۰۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۴۸۴.    
۱۰۲. روم/سوره۳۰، آیه۵۰.    
۱۰۳. انعام/سوره۶، آیه۵۴.    
۱۰۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۳۴.    
۱۰۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۷، ص۱۴۸.    
۱۰۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۱۰۵.    
۱۰۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۸، ص۱۰۸.    
۱۰۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۴۷۶.    
۱۰۹. غافر/سوره۴۰، آیه۷.    
۱۱۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۶۷.    
۱۱۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۴۶۸.    
۱۱۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۳۰۹.    
۱۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۲۳۵.    
۱۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۸۰۲.    
۱۱۵. اعراف/سوره۷، آیه۱۵۱.    
۱۱۶. انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۳.    
۱۱۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۶۹.    
۱۱۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۸، ص۳۲۵.    
۱۱۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۲۵۲.    
۱۲۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۰، ص۶۵.    
۱۲۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۷۴۲.    
۱۲۲. یوسف/سوره۱۲، آیه۶۴.    
۱۲۳. یوسف/سوره۱۲، آیه۹۲.    
۱۲۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۴۳.    
۱۲۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۱، ص۲۹۲.    
۱۲۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۲۱۳.    
۱۲۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۲، ص۲۵۵.    
۱۲۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۳۷۸.    
۱۲۹. اعراف/سوره۷، آیه۱۵۶.    
۱۳۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۷۰.    
۱۳۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۸، ص۳۵۶.    
۱۳۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۸، ص۲۷۵.    
۱۳۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۰، ص۷۵.    
۱۳۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۷۴۷.    
۱۳۵. غافر/سوره۴۰، آیه۷.    
۱۳۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۶۷.    
۱۳۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۴۶۷.    
۱۳۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۳۰۹.    
۱۳۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۱، ص۲۳۵.    
۱۴۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۸۰۲.    
۱۴۱. بقره/سوره۲، آیه۱۵۷.    
۱۴۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۴.    
۱۴۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۵۴۲.    
۱۴۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۶۱.    
۱۴۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۱۲۹.    
۱۴۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۳۷.    
۱۴۷. بقره/سوره۲، آیه۱۰۵.    
۱۴۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۶.    
۱۴۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۳۷۴.    
۱۵۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۴۸.    
۱۵۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۲۹۸.    
۱۵۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۳۴۴.    
۱۵۳. احزاب/سوره۳۳، آیه۴۳.    
۱۵۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۲۳.    
۱۵۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۶، ص۴۹۳.    
۱۵۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۳۲۹.    
۱۵۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۱۳۹.    
۱۵۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۵۶۸.    
۱۵۹. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، ج۵، ص۱۹۲۹.    
۱۶۰. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، ط دارالقلم، ص۳۴۷.    
۱۶۱. ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ج۲، ص۲۱۰.    
۱۶۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۹۱.    
۱۶۳. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج۱، ص۶.    
۱۶۴. بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التاویل، ج۱، ص۲۷.    
۱۶۵. رشیدرضا، محمد، تفسیر المنار، ج۱، ص۳۹.    
۱۶۶. احزاب/سوره۳۳، آیه۴۳.    
۱۶۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۱۸.    
۱۶۸. صدوق، محمد بن علی، التوحید، ص۲۰۳.    
۱۶۹. بقره/سوره۲، آیه۱۶۳.    
۱۷۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۴.    
۱۷۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۵۹۵.    
۱۷۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۹۵.    
۱۷۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۱۴۳.    
۱۷۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۴۶.    
۱۷۵. رعد/سوره۱۳، آیه۳۰.    
۱۷۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۵۳.    
۱۷۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۱، ص۴۹۰.    
۱۷۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۳۵۸.    
۱۷۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۳، ص۶۸.    
۱۸۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۴۵۰.    
۱۸۱. مریم/سوره۱۹، آیه۱۸.    
۱۸۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۰۶.    
۱۸۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۵۳.    
۱۸۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۴۱.    
۱۸۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۵۵.    
۱۸۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۷۸۴.    
۱۸۷. مریم/سوره۱۹، آیه۲۶.    
۱۸۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۰۷.    
۱۸۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۵۷.    
۱۹۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۴۴.    
۱۹۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۶۱.    
۱۹۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۷۹۱.    
۱۹۳. مریم/سوره۱۹، آیه۵۸.    
۱۹۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۰۹.    
۱۹۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۱۰۲.    
۱۹۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۷۶.    
۱۹۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۸۳.    
۱۹۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۸۰۲.    
۱۹۹. بقره/سوره۲، آیه۱۱۶.    
۲۰۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۸.    
۲۰۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۳۹۳.    
۲۰۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۶۱.    
۲۰۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۹.    
۲۰۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۳۶۵.    
۲۰۵. مریم/سوره۱۹، آیه۸۸.    
۲۰۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۱۱.    
۲۰۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۱۵۲.    
۲۰۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۱۱۱.    
۲۰۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۲۰۸.    
۲۱۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۸۲۱.    
۲۱۱. انعام/سوره۶، آیه۴۰.    
۲۱۲. انعام/سوره۶، آیه۴۷.    
۲۱۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۳۲.    
۲۱۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۷، ص۱۲۰.    
۲۱۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۷، ص۸۵.    
۲۱۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۸، ص۸۴.    
۲۱۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۴۶۴.    
۲۱۸. مریم/سوره۱۹، آیه۴۵.    
۲۱۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۰۸.    
۲۲۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۷۹.    
۲۲۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۶۰.    
۲۲۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۷۴.    
۲۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۷۹۸.    
۲۲۴. اسراء/سوره۱۷، آیه۱۱۰.    
۲۲۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۹۳.    
۲۲۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۳۰۸.    
۲۲۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۲۲۳.    
۲۲۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۲۲۸.    
۲۲۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۶۸۸.    
۲۳۰. مریم/سوره۱۹، آیه۶۱.    
۲۳۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۰۹.    
۲۳۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۱۰۵.    
۲۳۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۷۹.    
۲۳۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۸۵.    
۲۳۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۸۰۴.    
۲۳۶. مریم/سوره۱۹، آیه۷۸.    
۲۳۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۱۱.    
۲۳۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۱۴۱.    
۲۳۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۱۰۴.    
۲۴۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۲۰۲.    
۲۴۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۸۱۶.    
۲۴۲. توبه/سوره۹، آیه۷۲.    
۲۴۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۹۸.    
۲۴۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۹، ص۴۵۶.    
۲۴۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۳۳۸.    
۲۴۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۱۵۳.    
۲۴۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۷۶.    
۲۴۸. بقره/سوره۲، آیه۸۰.    
۲۴۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۱۲.    
۲۵۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۳۲۰.    
۲۵۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۱۳.    
۲۵۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۲۳۴.    
۲۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۲۹۳.    
۲۵۴. احزاب/سوره۳۳، آیه۴۳.    
۲۵۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۲۳.    
۲۵۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۶، ص۴۹۳.    
۲۵۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۳۲۹.    
۲۵۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۰، ص۱۳۹.    
۲۵۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۵۶۸.    
۲۶۰. بقره/سوره۲، آیه۱۶۰.    
۲۶۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۴.    
۲۶۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۵۸۸.    
۲۶۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۹۰.    
۲۶۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۱۳۸.    
۲۶۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۴۳.    
۲۶۶. رعد/سوره۱۳، آیه۳۰.    
۲۶۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۵۳.    
۲۶۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۱، ص۴۹۰.    
۲۶۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۳۵۸.    
۲۷۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۳، ص۶۸.    
۲۷۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۴۵۰.    
۲۷۲. مریم/سوره۱۹، آیه۲۶.    
۲۷۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۰۷.    
۲۷۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۵۷.    
۲۷۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۴۴.    
۲۷۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۶۱.    
۲۷۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۷۹۱.    
۲۷۸. مریم/سوره۱۹، آیه۴۵.    
۲۷۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۰۸.    
۲۸۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۷۹.    
۲۸۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۶۰.    
۲۸۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۷۴.    
۲۸۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۷۹۸.    
۲۸۴. مریم/سوره۱۹، آیات۹۱ - ۹۲.    
۲۸۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۱۱.    
۲۸۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۱۵۳.    
۲۸۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۱۱۱.    
۲۸۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۲۰۹.    
۲۸۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۸۲۱.    
۲۹۰. طه/سوره۲۰، آیه۵.    
۲۹۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۱۲.    
۲۹۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۱۶۶.    
۲۹۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۱۲۰.    
۲۹۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۷.    
۲۹۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۵.    
۲۹۶. طه/سوره۲۰، آیه۹۰.    
۲۹۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۱۸.    
۲۹۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۲۶۹.    
۲۹۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۱۹۳.    
۳۰۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۶۲.    
۳۰۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۴۳.    
۳۰۲. طه/سوره۲۰، آیه۱۰۸.    
۳۰۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۱۹.    
۳۰۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۲۹۵.    
۳۰۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۲۱۱.    
۳۰۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۷۴.    
۳۰۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۵۰.    
۳۰۸. فرقان/سوره۲۵، آیه۲۶.    
۳۰۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۶۲.    
۳۱۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۲۸۰.    
۳۱۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۰۲.    
۳۱۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۱۹۸.    
۳۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۲۶۳.    
۳۱۴. فرقان/سوره۲۵، آیه۶۳.    
۳۱۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۶۵.    
۳۱۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۳۳۱.    
۳۱۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۳۹.    
۳۱۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۲۲۲.    
۳۱۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۲۷۹.    
۳۲۰. زخرف/سوره۴۳، آیه۲۰.    
۳۲۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۹۰.    
۳۲۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۱۳۵.    
۳۲۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۹۱.    
۳۲۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۲۰۰.    
۳۲۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۶۶.    
۳۲۶. ملک/سوره۶۷، آیه۳.    
۳۲۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۶۲.    
۳۲۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۹، ص۵۸۷.    
۳۲۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۵۰.    
۳۳۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۵، ص۱۶۸.    
۳۳۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۸۴.    
۳۳۲. نباء/سوره۷۸، آیه۳۸.    
۳۳۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۸۳.    
۳۳۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۲۷۶.    
۳۳۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۱۷۰.    
۳۳۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۲۵۲.    
۳۳۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۴۷.    
۳۳۸. طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۶، ص۷۷.    
۳۳۹. فرقان/سوره۲۵، آیه۶۰.    
۳۴۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۶۵.    
۳۴۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۳۲۳.    
۳۴۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۳۴.    
۳۴۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۲۱۸.    
۳۴۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۲۷۵.    
۳۴۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۹۱.    
۳۴۶. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۳۹.    
۳۴۷. سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۲، ص۱۳۳.    
۳۴۸. فرقان/سوره۲۵، آیه۶۰.    
۳۴۹. فرقان/سوره۲۵، آیه۶۰.    
۳۵۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۳۶۵.    
۳۵۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۳۲۳.    
۳۵۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۳۴.    
۳۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۷، ص۲۱۸.    
۳۵۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۲۷۵.    
۳۵۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۲۷۵.    
۳۵۶. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج۱، ص۴۱.    
۳۵۷. طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۲۳۴.    
۳۵۸. توبه/سوره۹، آیه۱۲۸.    
۳۵۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۰۷.    
۳۶۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۹، ص۵۶۱.    
۳۶۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۴۱۱.    
۳۶۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۲۴۸.    
۳۶۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۳۰.    
۳۶۴. بقره/سوره۲، آیه۱۷۳.    
۳۶۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۲۶.    
۳۶۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۶۴۵.    
۳۶۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۴۲۶.    
۳۶۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۱۶۸.    
۳۶۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۶۷.    
۳۷۰. فصلت/سوره۴۱، آیه۲.    
۳۷۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۴۷۷.    
۳۷۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۷، ص۵۴۴.    
۳۷۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۷، ص۳۵۹.    
۳۷۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۲، ص۸.    
۳۷۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۴.    
۳۷۶. صحیفه سجادیه، ترجمه انصاریان، دعای ۵۴، ص۳۱۳.    
۳۷۷. سید رضی، محمد، نهج البلاغه، ت الحسون، ص۳۹۹، خطبه۱۷۹.    
۳۷۸. عبده، محمد، نهج البلاغه - ط مطبعه الاستقامه، ج۲، ص۱۲۰، خطبه۱۷۴.    
۳۷۹. صبحی صالح، نهج البلاغه، ص۲۵۸، خطبه۱۷۹.    
۳۸۰. مکارم شیرازی، ناصر، نهج البلاغه با ترجمه فارسی روان، ص۳۹۹، خطبه۱۷۹.    
۳۸۱. بحرانی، ابن میثم، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۶۸۳.    
۳۸۲. بحرانی، ابن میثم، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۶۸۵.    
۳۸۳. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین، ج۶، ص۶۴۱.    
۳۸۴. هاشمی خویی، حبیب‌الله، منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ج۱۰، ص۲۶۳.    
۳۸۵. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۰، ص۶۶.    
۳۸۶. صدوق، محمد بن علی، التوحید، ص۲۰۳.    
۳۸۷. بلد/سوره۹۰، آیه۱۷.    
۳۸۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۹۴.    
۳۸۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۴۹۱.    
۳۹۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۹۳.    
۳۹۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۷، ص۱۰۶.    
۳۹۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۵۱.    
۳۹۳. فتح/سوره۴۸، آیه۲۹.    
۳۹۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن، ص۵۱۵.    
۳۹۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۴۴۶.    
۳۹۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۲۹۹.    
۳۹۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۳، ص۱۷۶.    
۳۹۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۹۲.    



قرشی بنایی، علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «رحمة»، ج۳، ص۶۹.    






جعبه ابزار