خاندان بنوموسی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بنوموسی، سه
برادر به نام‌های محمد، احمد و حسن فرزندان موسی بن شاکر، از برجسته‌ترین دانشمندان و مهندسان کشور ایرانی
قرن سوم هجری بوده‌اند.
با آنکه فهرست‌نویسان و مورخان بسیاری در آثار خود از این برادران نام برده‌اند اما دانسته‌های ما به ویژه درباره زندگی آنان زیاد نیست. این برادران را با
لقب بنومنجم و
پدر آنها موسی بن شاکر را موسی
منجم نیز نامیده‌اند.
بنومنجم لقبی است که بعدها به فرزندان
یحیی بن ابی‌منصور نیز داده شد. از زمان
تولد سه فرزند موسی، محمد و احمد و حسن، اطلاعی در دست نیست، اما از آنجا که اسامی آنان همه جا به همین ترتیب ذکر شده است، می‌توان گفت که توالی سنی آنان نیز به همین ترتیب بوده است. قفطی
نیز محمد را بزرگ‌ترین و حسن را کوچک‌ترین برادر دانسته است.
کنیه محمد را ابوجعفر دانسته‌اند.
اما یافعی
ابوعبدالله را کنیه محمد می‌داند.
ابن یونس کنیه احمد را ابوالقاسم نوشته است.
موطن پدر آنان
خوارزم گفته شده و او را
موسی بن شاکر خوارزمی نیز نامیده‌اند. زندگی موسی بن شاکر را هاله‌ای از
افسانه فرا گرفته است. برابر این افسانه که قفطی
آن را ذکر کرده است، موسی نخست
راهزن بود ولی از این کار
توبه کرد.
ابن عبری نیز به این حکایت اشاره‌ای کرده است. اما نوشته قفطی درباره موسی بن شاکر و احترام
مأمون به وی تناقض‌آمیز به نظر می‌رسد.
موسی بن شاکر منجم مأمون بود
و ابن عبری
نقل
قولی را از یحیی بن ابی‌منصور درباره طالع استخراج شده پیامبری دروغین از
قول موسی بن شاکر نقل کرده است. راهیابی بنوموسی به دربار مأمون نیز از طریق
مناسبات نزدیکی که موسی با
خلیفه داشت صورت گرفت.
با
مرگ موسی بن شاکر در
زمان خلافت مأمون، بنوموسی که خردسال بودند تحت سرپرستی مأمون به فراگیری علوم در
بیت الحکمه پرداختند.
مأمون نخست
اسحاق بن ابراهیم مصعبی و سپس یحیی بن ابی‌منصور
را به سرپرستی ایشان گمارد. احمد یوسف الحسن با توجه به بعضی قرائن چنین نتیجه گرفته است که بنوموسی در اوایل خلافت مأمون بین هفت تا ده
سال و در پایان خلافت او بین ۲۷ تا ۳۰ سال داشته‌اند. به نوشته قفطی
این برادران در نوجوانی و حین علم آموزی در زمان مأمون وضع مادی
مناسبی نداشتند، اما پس از آن و به ویژه در زمان خلفای پس از مأمون صاحب
ثروت و نفوذ فراوان شدند. به نوشته قفطی
درآمد سالانه محمد در
بغداد و
فارس و
دمشق و دیگر جاها به حدود چهارصد هزار
دینار و درآمد احمد به حدود هفتاد هزار دینار می‌رسید.
این سه برادر در فعالیت‌های علمی با یکدیگر همکاری داشتند. در این میان محمد علاوه بر کارهای علمی به
سیاست نیز گرایش داشت. به گفته قفطی
او عاقبت از
سران و سرداران شد. طبری
نیز از فعالیت‌های سیاسی محمد و مشارکت وی در امور سیاسی و اغتشاشات زمان
منتصر،
معتصم و
مستعین خبر می‌دهد. همچنین گفته‌اند که بنوموسی موجب بی مهری
متوکّل عباسی نسبت به
یعقوب بن اسحاق کندی،
فیلسوف معاصرشان، شدند.
اما تمامی
شهرت این برادران به سبب فعالیت‌های علمی آنان است.
تلاش بنوموسی در فراگیری علوم، آنان را به فعال‌ترین اعضای
بیت الحکمه تبدیل کرد.
بنوموسی در تلاش برای دستیابی به
علوم، اشخاصی را با هزینه خود به
سرزمین روم می‌فرستادند و مترجمان را از گوشه و کنار با دادن عطایا و بخشش‌های گزاف به مرکز
خلافت جلب می‌کردند.
قفطی
از همکاری
حنین بن اسحاق با بنوموسی سخن می‌گوید که وظیفه
ترجمه کتاب را از یونانی به
عربی برعهده داشته است. این نوشته باید به بعد از
سفر محمد به
روم شرقی مربوط باشد که حنین را با خود به
بغداد آورد. به نوشته
ابن ابی اصیبعه بنوموسی
معیشت بعضی از مترجمان را برعهده داشتند و هر
ماه حدود پانصد دینار برای ترجمه و هزینه زندگی مترجمانی چون حنین بن اسحاق، حُبَیش بن حسن و ثابت بن قُره خرج می‌کردند. محمد خود به
آسیای صغیر سفر می‌کرد تا نسخه‌های کتب را خریداری کند و در یکی از همین سفرها بود که در بازگشت از روم شرقی ثابت بن قره را که در آن زمان در حرّان به
شغل صرافی اشتغال داشت با خود به بغداد آورد.
ثابت در خانه محمد اقامت گزید و در آنجا به دانش‌اندوزی پرداخت.
در
حقیقت بنوموسی به‌طور مستقل، و نه به امر خلفا، به جمع‌آوری کتب علمی و فلسفی و ترجمه آنها مشغول بودند.
محمد بهره فراوانی از
هندسه و
نجوم داشت و به
اصول اقلیدس و مجسطی بطلمیوس آگاه بود و کتابهای نجوم و هندسه و
حساب و
منطق را جمع‌آوری می‌کرد.
برادر دیگر، احمد، از نظر علمی
نسبت به محمد در رتبه پایین تری قرار داشت مگر در
صناعت حیل که در این زمینه از ایرن (هرون) اسکندرانی (متوفی ۶۲م) و دیگر قدمای این
صنعت برتر شمرده می‌شد.
حسن بن موسی در هندسه بی نظیر بود و با آنکه بیش از شش
مقاله از اصول را نخوانده بود، به
استخراج مسائلی می‌پرداخت که هیچ‌یک از پیشینیان آنها را استخراج نکرده بودند.
با توجه به
دانش و
مهارت بنوموسی در علوم مختلف، بسیاری از امور ساخت و مهندسی به ایشان ارجاع می‌شد که از آن میان به نظارت آنها بر حفر بعضی از نهرهای بزرگ چون نهر جعفریه
و نهر عمود ابن‌منجّم در نزدیکی
بصره می توان اشاره کرد.
ابن خرداذبه و
مسعودی نیز می‌نویسند که
واثق، خلیفه عباسی، محمد بن موسی را برای
تحقیق درباره
اصحاب کهف به سرزمین روم
اعزام کرد.
ابوریحان بیرونی معتصم را عامل اعزام محمد به این مأموریت می‌داند. مقدسی
نیز
روایت می‌کند که واثق محمد را برای تحقیق درباره
سد ذی القرنین یا سد یأجوج و مأجوج به
خزران فرستاد.
تنها تاریخی که از
فوت بنوموسی در دست است
تاریخ فوت محمد در ۲۵۹ است.
کتاب الحیل از مهمترین آثار بنوموسی است که خوشبختانه باقی‌مانده است. علم الحیل را برابر دسته‌بندی‌های امروزیِ
علم می‌توان جزو مهندسی مکانیک به شمار آورد که از ابزارها و دستگاه‌های مکانیکی و هیدرولیکی بحث می‌کند و کتاب الحیل بنوموسی اولین اثر مدون شناخته شده‌ای است که در این زمینه در
جهان اسلام باقی‌مانده است. در این کتاب یک صد دستگاه شرح داده شده‌اند که عمدتاً به صورت خودکار و با استفاده از خواص مکانیکی عمل می‌کنند. سیالات مورخان و فهرست‌نویسان اسلامی نیز از این کتاب سخن رانده و آن را
ستایش کرده‌اند؛ از جمله،
قفطیابن خلّکان
ابوالفداء
یافعی
ابن خلدون و
حاجی خلیفه.
به درستی روشن نیست که کتاب الحیل را کدام یک از سه برادر نگاشته است اما با توجه به نقل
قول قفطی
که احمد را در علم حیل برجسته می‌داند، او را
نویسنده این کتاب دانسته‌اند.
در زمان
معاصر، نخستین آشنایی با این کتاب به کوشش ویدمان و هاوزر حاصل شده است که در ۱۳۳۶/ ۱۹۱۸ به معرفی بنوموسی و کارهای علمی آنان پرداختند. در ۱۳۴۰/۱۹۲۲ هاوزر در کتاب جداگانه‌ای به شرح و بررسی کتاب الحیل پرداخت. هیل نیز در ۱۳۵۸ ش /۱۹۷۹ این کتاب را به انگلیسی
ترجمه و منتشر کرد. او علاوه بر ترجمه کتاب الحیل به شرح و توضیح نقشه‌ها و دستگاه‌ها پرداخته و در مقدمه کتاب مبانی اسامی به کار رفته در دستگاه‌های بنوموسی را همراه با شکل‌های توضیحی و معادلات ایستابی تشریح کرده است. در ۱۳۶۰ ش /۱۹۸۱ نیز احمد یوسف الحسن و همکاران کتاب الحیل را با استفاده از سه نسخه خطیی کامل محفوظ در
ترکیه،
واتیکان و
آلمان و نیز دو نسخه ناقص کتابخانه‌های لیدن و
نیویورک تصحیح و با شرح و توضیح مفصلی انتشار دادند. بیر نیز در ۱۳۶۹ ش /۱۹۹۰ به انتشار کتابی به زبان انگلیسی درباره کتاب الحیل اقدام کرد که در آن چگونگی مدار و مدل کنترل خودکار دستگاه‌های کتاب الحیل را شرح داده است. در ۱۳۷۲ش، غزنی ترجمه فارسی کتاب الحیل را انتشار داد. از کتاب الحیل نسخه ناقصی به شماره ۴۰۷۲ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی
ایران وجود دارد که شکل‌های پنجم تا سی و چهارم کتاب الحیل و ۲۴ تصویر از وسایل مکانیکی این کتاب را شامل می‌شود.
ابوحاتم مظفر اسفرازی (متوفی ح۵۱۰) از کتاب الحیل خلاصه‌ای تهیه کرده است که بروکلمان نسخه‌ای از این خلاصه را که در منچستر نگهداری می‌شود، معرفی کرده است.
دستاوردهای علمی بنوموسی گذشته از
مکانیک در دو زمینه
ستاره شناسی و
ریاضی قابل توجه است، اگرچه آنها در
موسیقی،
فلسفه،
منطق و آثار عُلوی نیز به بررسی پرداخته و حتی در بعضی از این علوم آثاری نیز نوشته‌اند.
ابوریحان بیرونی در
تحدید نهایات الاماکن از پژوهش‌های ستاره شناسی این برادران نام برده و به رصدهای آنان در بغداد
در سال ۲۳۲ یزدگردی برای یافتن
عرض جغرافیایی آن
شهر،
رصد کسوفی در
سامرا و
نیشابور برای پیدا کردن اختلاف طول جغرافیایی و فاصله این دو شهر و همچنین رصدهای آنان در سامرا و بغداد
در ۲۲۶ و ۲۳۷ یزدگردی برای به دست آوردن مقدار میل کلی اشاره کرده است. به علاوه، وی در
قانون مسعودی مشخصات دو دسته رصدهای این برادران در سامرا و نیشابور را ذکر کرده و در
آثار الباقیه در محاسبه اولین اجتماع نیرین در سال‌های اسکندری، آرای بنوموسی را به دلیل
مهارت آنان در عمل رصد از تمامی نتایج رصد گذشتگان بهتر و دقیقتر دانسته است. ابن یونس
نیز به رصدهای بنوموسی اشاره کرده است. او به دو دسته رصدهای بنوموسی یکی توسط محمد و حسن و دیگری توسط احمد اشاره می‌کند که در ۲۲۰ یزدگردی صورت گرفته است. گذشته از رصدهایی که بنوموسی در شهرهای مختلف، مطابق نوشته ابوریحان بیرونی، انجام داده‌اند روشن است که آنها از خانه شخصی خود بر روی پلی در بغداد
به
رصد می‌پرداخته‌اند. پینگری از سه دسته از رصدهای بنوموسی در ۲۰۹، ۲۱۶ و ۲۱۹ یزدگردی یاد می‌کند. نالینو
مقدار میل کلی
خورشید را به محاسبه این برادران، َ۳۵ ْ۲۳ آورده است. ابوریحان بیرونی
نیز در اشاره به رصدهای بنوموسی در ۲یزدگردی در بغداد به همین مقدار اشاره می‌کند. این در حالی است که به نوشته وی
این برادران در رصد ۲۲۸ یزدگردی، مقدار میل کلی خورشید را ً۳۰ َ۳۰ ْ۳۴ به دست آورده بودند. بنوموسی آهنگ تقدیم اعتدالین را ْ۶۶ در هر سال به دست آورده بودند.
ابن یونس از کارهای بنوموسی چند مشخصه نجومی حرکت خورشید را نیز برشمرده است.
یکی از مهمترین پژوهش‌هایی که به بنوموسی
نسبت می‌دهند تعیین اندازه محیط
زمین است.
ابن خلّکان ضمن بیان این نکته که بنوموسی به امر مأمون،
مأمور این کار شدند، به شرح این اندازه‌گیری پرداخته است، اما نالینو
این نوشته ابن خلّکان را مورد
تردید قرار داده است. همچنین
علی بن سهل طبری از ابزاری که محمد و احمد در سامرا به کار بردند و با آن به استخراج طول سال می‌پرداختند خبر می‌دهد و آن را به کره‌ای بزرگ تشبیه می‌کند که به رامح متصل می‌شده است. بنوموسی بر این
عقیده بودند که
یونانیان قسمت اعظم
دانش نظری خود را از
هندیان وام گرفته‌اند.
در زمینه پژوهش‌های ریاضی نیز بنوموسی آثار قابل توجهی دارند؛ مانند تثلیث زاویه که در کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریّة، ذکر شده و راه حلی با
الهام از راه حل
ارشمیدس در کتاب مأخوذات برای آن ارائه شده است.
روش بنوموسی در تثلیت زاویه با ترجمه کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطة و الکریّة به دنیای غرب معرفی شد و بر کار هندسه دانان
قرون وسطی اثر گذاشت. از جمله، شکی نیست که برهانهای یوردانوس نموری (قرن هفتم/ سیزدهم) درباره تثلیث زاویه از بنوموسی اخذ شده است، هر چند گرانت این برهان‌ها را ناکافی و نامتقن دانسته است.
لئوناردو فیبوناتچی (متوفی ح۶۳۸/۱۲۴۰) نیز در مسائل هندسی خود از این اثر ترجمه شده بنوموسی بهره بسیار برده است.
سایر پژوهش‌های ریاضی بنوموسی در اندازه‌گیری حجم‌ها و مساحت‌هاست. آنان مساحت دایره را با روشی متفاوت
نسبت به روش ارشمیدس اما ملهم از اندیشه‌های او حساب می‌کردند.
نسبت قطر به محیط، یکی دیگر از مسائلی است که بنوموسی در معرفة مساحة الاشکال بدان پرداخته‌اند و در این
مسئله نیز پیرو ارشمیدسند. سوتر نیز اگرچه آنان را ادامه دهنده راه ارشمیدس می‌داند، کارهای آنان را
تقلید محض از آرا و محاسبات ارشمیدس نمی‌داند. بنوموسی مانند ارشمیدس، ولی با روشی متفاوت، ثابت کردند که مساحت سطح کره چهار برابر مساحت دایره عظیمه آن است که دباغ چگونگی این اثبات را آورده است.
در آخرین بخش از شکل هجدهم کتاب معرفة مساحة الاشکال روش استخراج کعب تقریبی اعداد بیان شده که قربانی و سزگین
و به شرح آن پرداخته‌اند. به نوشته سِجزی، بنوموسی شیوه رسم بیضی با نخ را می‌شناختند. آنان نخی را که طول آن دو برابر فاصله دو کانون بیضی بود در دو کانون ثابت نگه می‌داشتند و با مدادی که در داخل حلقه نخ قرار می‌گرفت بیضی را رسم می‌کردند.
بنوموسی چه از راه تشویق ترجمه آثار مختلف یونانی به عربی، که بعدها این آثار به لاتین ترجمه شد و باعث انتقال این دانسته‌ها به غرب گردید، وچه با ابداع‌های خود در این رشته
سهم زیادی در اعتلای دانش هندسه داشته‌اند.
بجز کتاب الحیل این آثار را از بنوموسی می‌شناسیم :
از جمله آثار به دست نیامده بنوموسی زیجهایی است که ابن یونس
از آنها یاد کرده است. به نوشته وی
بنوموسی دو زیج تهیه کرده بودند، یکی را سه برادر با همکاری یکدیگر نوشته بودند و دومی را احمدبن موسی بن شاکر به تنهایی
تألیف کرده بود.
ابوریحان بیرونی در قانون مسعودی از کتاب سنة الشمس بنوموسی نام برده و طول مدت
بهار و
خزان در سال ۲۰۱ یزدگردی را از آن کتاب نقل
قول کرده است. این کتاب را به ثابت بن قره نیز
نسبت می‌دهند.
ابوریحان بیرونی همچنین در کتاب استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب از کتاب فی عَمَل الاسطرلاب بنوموسی نام برده است. کتاب حرکة الفلک الاولی به محمدبن موسی
نسبت داده شده است.
ثابت بن قره بر این کتاب تعلیقه‌ای به نام حرکة الافلاک نوشته است که نسخه‌ای از آن به شماره ۴۴۸۹ در
کتابخانه ظاهریه دمشق وجود دارد.
ثابت در آن از بنوموسی نقل
قولهایی کرده است. بنا به نظر پینگری یکی دیگر از رساله‌های بنوموسی به نام رؤیة الهلال علی الرأی ابی جعفر محمدبن موسی شاکر، قسمتی از کتاب گمشده حرکة الفلک الاولی است. همچنین، به نظر وی احتمالاً دو کتابی که ابن ندیم از آنها یاد کرده یعنی کتاب المسئله التی القاها علی سندبن علی و کتاب مسائل جرت ایضأبین سند و بین احمد ممکن است درباره مشکلاتی باشد که بنوموسی به دلیل شکست کثیرالدین فرغانی ـ مأمور آنها در ساخت نهر جعفریه با آن روبرو شدند. در این میان فقط کتاب الشکل المدور ـ المستطیل به حسن
نسبت داده شده است.
کتاب القرسطون (درباره تعادل و توازن) یکی دیگر از کتابهای مهم بنوموسی است.
که از آن اثری در دست نیست.
برخی از آثار موجود برادران بنوموسی عبارتند از:
کتاب معرفة مساحة الاشکال البسیطه و الکریّه، که آن را به اختصار مساحة الاشکال نیز می‌نامند.
کتاب مشهور بنوموسی در
هندسه است. نسخه موجود از این کتاب، تحریر
خواجه نصیر طوسی در ۶۵۳ قمری است و ازاینرو در بعضی فهرست‌های کتابهای خطی آن را تحریر معرفة مساحة الاشکال البسیطه و الکریّه نیز نامیده‌اند.
ژرار کرمونایی در قرن ششم/ دوازدهم این کتاب را به لاتینی ترجمه کرده است.
تحریر خواجه نصیر از کتاب معرفة مساحة الاشکال در ۱۳۵۹ در جلد دوم از مجموعه رسائل خواجه نصیر طوسی در حیدرآباد هند به چاپ رسید. علاوه بر نسخه‌های خطی متعدد این کتاب که سزگین معرفی کرده است، می توان از نسخه‌های خطی آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی
و کتابخانه ملی ملک
و نسخه‌های کتابخانه مرکزی
آستان قدس رضوی نام برد. ابوجعفر خازن (متوفی ح۳۶۰) بر بخشی از این کتاب تعلیقه‌ای تحت عنوان برهان آخر عن الشکل ۷ من کتاب بنی موسی، نوشته است که این تعلیقه در انتهای بعضی نسخ مساحة الاشکال
و یا به صورت رساله‌ای جداگانه
وجود دارد.
ابن هیثم نیز در رساله کوتاه
قول للحسن بن الحسن بن الهیثم فی شکل بنی موسی که به رسالة الشکل بنی‌موسی نیز شناخته شده به توضیح بعضی از نکات ذکر شده در مساحة الاشکال پرداخته است. رسالة الشکل بنی موسی ضمن مجموعه رسائل ابن هیثم به چاپ رسیده است. ابوالفتح محمدبن عبدالملک دوانی نیز بر این کتاب تعلیقه‌ای به نام تعلیقه علی
مقاله بنی موسی فی البرهان نوشته است. قربانی
قضایای هندسی طرح شده در این کتاب را شرح و بررسی کرده است. کلاگت نسخه‌ای از متن ترجمه لاتینی مساحة الاشکال را به همراه ترجمه انگلیسی آن منتشر کرده است. او همچنین اثر فراوان این کتاب بر هندسه
قرون وسطی را بررسی کرده است.
رؤیة الهلال علی رأی ابی جعفر محمد بن موسی بن شاکر که همانگونه که ذکر شد پینگری آن را بخشی از کتاب حرکة الفلک الاولی دانسته است. سزگین نسخه‌ای از این کتاب را در مجموعه ملافیروز در هند معرفی کرده است.
مقدمه کتاب المخروطات که سزگین آن را کتاب المخروطات و آصف فکرت
آن را تحریر المخروطات نامیده‌اند. این کتاب
اثر آپولونیوس پرگایی (یا ابلونیوس نجار، متوفی در
قرن دوم قبل از میلاد) و در هندسه است که ثابت بن قره آن را ترجمه و محمد بن موسی این ترجمه را تصحیح کرده است. خواجه نصیرطوسی این کتاب را نیز تحریر نموده است. ترجمه این کتاب را به محمد بن موسی بن شاکر نیز
نسبت داده‌اند.
بجز نسخه‌هایی که بروکلمان از این کتاب معرفی کرده است، می‌توان به نسخه‌های کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی
و نسخه کتابخانة ملی ملک
اشاره کرد. ناظم طرزی اوغلو مقدمه این کتاب را در ۱۳۵۳ ش/ ۱۹۷۴ بر اساس نسخه محفوظ در کتابخانه ایاصوفیه به آلمانی ترجمه و عین دستنویس را نیز چاپ کرده است.
کتاب الدرجات فی طبایع البروج که آن را احکام الدرج للموالید و کتاب الدرج لبنی موسی نیز نامیده‌اند، کتاب بنوموسی در احکام نجوم است که، سزگین نسخه‌های مختلفی از آن را معرفی کرده است.
الآلة التی تزمر بنفسها کتاب بنوموسی در موسیقی که در آن علاوه بر پرداختن به
نظریه موسیقی به طرح چند وسیله خودکار در نواختن موسیقی پرداخته شده است. این کتاب را به احمد یا محمد
نسبت می‌دهند و نسخه‌ای از آن در بیروت شناسایی شده است.
کولانژت و شیخو متن عربی این کتاب را در ۱۳۲۶/۱۹۰۸ در
مجله المشرق به چاپ رسانیده‌اند. سپس ویدمان در ۱۳۲۷/۱۹۰۹ آن را به آلمانی و فارمر در ۱۳۵۰/۱۹۳۱ متن عربی آن را به انگلیسی ترجمه و منتشر کرده است.
(۱) ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت ۱۹۵۸ .
(۲) ابن خرداذبه، المسالک و الممالک، لیدن ۱۸۸۹، چاپ افست بغداد .
(۳) ابن خلدون، مقدمة ابن خلدون، ترجمة محمد پروین گنابادی، تهران ۱۳۶۲ ش .
(۴) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷ .
(۵) ابن عبری، تاریخ مختصرالدول، بیروت ۱۹۵۸ .
(۶) ابن ندیم، کتاب الفهرست، ترجمه و تحقیق رضا تجدد، تهران ۱۳۶۶ ش .
(۷) ابن یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش ۱۴۳ .
(۸) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت .
(۹) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، ترجمة آثارالباقیه، به قلم اکبر داناسرشت، تهران ۱۳۵۲ ش .
(۱۰) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال الدین همایی، تهران ۱۳۶۲ ش .
(۱۱) دلیسی اونز اولیری، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی، ترجمة احمد آرام، تهران ۱۳۴۲ ش .
(۱۲) بنوموسی، کتاب الحیل، چاپ احمد یوسف الحسن، حلب ۱۹۸۱ .
(۱۳) یعقوب جعفری، مسلمانان در بستر تاریخ، تهران ۱۳۷۱ ش .
(۱۴) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰ .
(۱۵) زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی» (از ج دباغ) .
(۱۶) محمدبن جریر طبری، تاریخ طبری، یا، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۴ ش .
(۱۷) ابوالقاسم قربانی، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی: از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ ش .
(۱۸) علی بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی، چاپ بهین دارایی، تهران ۱۳۴۷ ش .
(۱۹) علی بن حسین مسعودی، کتاب التنبیه و الاشراف، چاپ دخویه، لیدن ۱۹۶۷ .
(۲۰) محمدبن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، بیروت ۱۹۸۷ .
(۲۱) عبدالله بن اسعد یافعی، مرآة الجنان و عبرة الیقضان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷ .
(۲۹) آستان قدس رضوی کتابخانه، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی، ج ۸، تألیف احمد گلچین معانی، مشهد ۱۳۵۰ ش .
(۳۰) آستان قدس رضوی کتابخانة مرکزی، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی، تألیف محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۹ ش .
(۳۱) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، قاهره ۱۹۴۸ .
(۳۲) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ ش .
(۳۳) ابن یونس، الزیج الکبیر الحاکمی، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش ۱۴۳ .
(۳۴)محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، ترجمة آثارالباقیه، به قلم اکبر داناسرشت، تهران ۱۳۵۲ ش الف .
(۳۵) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد دکن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶ .
(۳۶) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی، کتاب تحدید نهایات الاماکن لِتصحیح مسافات المساکن، ترجمة احمد آرام، تهران ۱۳۵۲ ش ب .
(۳۷) ایران مجلس شورای اسلامی کتابخانه، موزه و مرکز اسناد، فهرست کتابخانة مجلس شورای اسلامی، ج ۲۲، تألیف عبدالحسین حائری، تهران ۱۳۷۴ ش .
(۳۸) ایران مجلس شورای ملی کتابخانه، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی، ج ۲، تألیف یوسف اعتصامی، تهران ۱۳۱۱ ش .
(۳۹) بنوموسی، کتاب معرفة مساحة الاشکال، در نصیرالدین طوسی، مجموع الرسائل، ج ۲، حیدرآباد دکن ۱۳۵۹ .
(۴۰) دارالکتب الظاهریة، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: علم الهیئة و ملحقاته، وضعه ابراهیم خوری، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹ .
(۴۱) محمدتقی دانش پژوه، مداومت در اصول موسیقی ایران: نمونه ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی، تهران ۱۳۵۵ ش .
(۴۲) زندگینامة علمی دانشمندان اسلامی، ج ۱، ترجمة احمد آرام (و دیگران)، تهران ۱۳۶۵ ش، ذیل «بنوموسی» (از ج دباغ) .
(۴۳) علی بن سهل طبری، فردوس الحکمة فی الطب، چاپ محمد زبیر صدیقی، برلین ۱۹۲۸ .
(۴۴) قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۳) .
(۴۵) ابوالقاسم قربانی، «بررسی کتاب هندسة بنوموسی»، آشنایی با ریاضیات، ج ۱ (۱۳۶۳ ش) .
(۴۶) کتابخانة ملی ملک، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک، چاپ ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، تهران ۱۳۵۲ ش .
(۴۷) ادوارد استوارت کندی، پژوهشی در زیجهای دورة اسلامی، ترجمة محمد باقری، تهران ۱۳۷۴ ش .
(۴۸) کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی، ترجمة احمد آرام، تهران ۱۳۴۹ ش .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « خاندان بنوموسی»، شماره۱۹۳۵.
