تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن» کتابی است به
زبان عربی و موضوع اصلی آن تعیین مختصات جغرافیایی مناطق مختلف به روش جغرافیای ریاضی (نجومی) است.
درباره
زمان تالیف کتاب، مولف در فصل سوم کتاب می‌نویسد:
هنگام نوشتن این فصل، روز سه شنبه غره جمادی الآخر سال چهارصد و نه هجری، در جیفور که روستایی چسبیده به کابل است بودم، و با کمال اشتیاق به رصد کردن عرض‌های آن نواحی می‌پرداختم.
و با توجه به آنچه در پایان همین کتاب بدین صورت آمده است:
و از نوشتن آن در غزنه، هفت
روز مانده از
رجب سال چهار صد و شانزده بیاسودم.
می‌توان دریافت که تاریخ اتمام این کتاب، همین سال ۴۱۶ ق. یا اندکی پیش از آن بوده است.
بیرونی انگیزه ی خود را در تالیف این اثر چنین آورده است: «... و اما آنچه مخصوصا مورد نظر است، اینکه همه اینها (مختصات جغرافیایی) را برای شهر غزنه که پایتخت کشور مشرق است، اندازه بگیرم، چه این شهر، به گمان آن کس که تقدیر را از بشر می‌داند، به تقدیر بشری وطن من است، و همه ی تقدیر در
حقیقت مخصوص خدای یگانه است؛ و در آن، اگر بتوانم، پیوسته به آنچه از خاطر دور نمی‌شود از رصد کردن و کوشش علمی می‌پردازم، و
قبله آن را درست می‌کنم».
این اثر از آن حیث دارای اهمیت است که مهم‌ترین اثر نگاشته شده، توسط دانشمندان
مسلمان درباره جغرافیای ریاضی (نجومی) به شمار می‌رود.
کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و پنچ گفتار ذیل است:
گفتار در بیرون آوردن عرض بلد.
گفتار در بیرون آوردن میل اعظم به صورت مستقل.
گفتار در پیدا کردن عرض بلد و میل کلی از یکدیگر.
گفتار در شناختن اختلاف طول میان شهرها.
گفتار در بیرون آوردن مسافتها و طول و عرض‌ها از یکدیگر.
«تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن»، مهم‌ترین اثر دانشمندان مسلمان دربار جغرافیای ریاضی است. در این کتاب از تعیین عرض و طول جغرافیایی شهرها و میل دائرةالبروج و اندازه گیری
زمان خسوف و اختلاف طول‌های جغرافیایی و روش تعیین سمت قبله بحث شده است.
تعیین سمت قبله برای غزنه- جایی که ابوریحان در آن به نگارش این اثر دست زد- که مسئله ریاضی نسبتا دشواری بود و به استفاده از مثلثات کروی پیشرفته نیاز داشت، به بیرونی مجال داد تا از فواید ریاضیات و نجوم ریاضی سخن بگوید. موضوع تعیین سمت قبله به عنوان یک امر شرعی، مستلزم به کارگیری جغرافیای ریاضی بود و بر این اساس بیرونی در کنار علوم «اواخر» (اسلامی) از علوم «اوایل» (یونانی) نیز
دفاع کرده است.
بیرونی در تحدید علاوه بر عرضه ی چندین روش برای تعیین سمت قبله، فصل‌های جامعی را به مسائل عملی دیگر؛ چون تعیین نصف النهار محل، فاصله میان شهرها، روش‌های رصد و مانند آن اختصاص داده است.
بیرونی هنگامی که به محاسبه اختلاف طول جغرافیایی
بغداد و غزنه می‌پردازد، درباره مسایل مقدماتی مختلفی بحث می‌کند. راه‌های تعیین عرض بلاد، میل دایرةالبروج، توزیع خشکی‌ها و ساختمان آنها، طول یک درجه نصف النهار، و تعیین اختلاف عرض جغرافیایی از روی رصد خسوف و کسوف. رصدهایی را که خود او و دیگران کرده‌اند و روش‌هایی را که به کار برده‌اند، وصف می‌کند. قضیه‌ای را که
بطلمیوس آورده، و تفاوت طول جغرافیایی دو محل را برحسب عرض هر یک و فاصله بین آنها در امتداد دایره عظیمیه
زمین به دست می‌دهد، به کار می‌برد.
بیرونی می‌گوید که عربان در تعیین فواصل سه روش داشته‌اند: یا محاسبات بطلمیوس را چنانکه هست گرفته‌اند، یا طبق نظریات وی رصدیابی کرده‌اند، یا از سفر جهانگردان و سیر پست مایه گرفته‌اند. ابوریحان در فعالیت علمی خویش از روش‌های سه گانه تبعیت کرده است. وی، فاصله بین دو شهر را از روی جاده‌های کاروان رو و طول منازل تخمین می‌زند. آن گاه با محاسبات متوالی اختلاف طول بغداد،
ری،
جرجانیه،
بلخ و غزنه را به دست می‌آورد و یکبار هم این کار را از طریق یک مسیر جنوبی که از
شیراز و زرنج می‌گذشت، انجام می‌دهد.
بیرونی در مقدمه این اثر، به مسائل مربوط به
فلسفه طبیعی در مورد آفرینش و تشکیل ربع مسکون نیز پرداخته که بیانگر وضعیت چنین پژوهش‌هایی در روزگار بیرونی است. برای مثال، در نظریه‌های زمین شناسی موجود بازنگری‌هایی می‌شد تا بتوانند وجود سنگواره‌ها را در بخش‌هایی از سرزمین‌های مسکونی که ظاهرا هرگز به دریا نزدیک نبوده است، توضیح دهند. به مدد این گونه پژوهش‌های بیرونی است که از سایر آثار مفقود درباره ی زمین شناسی، نظیر فی «بناءالمدن» ابن عمید، آگاه می‌شویم.
برخی مطالب مهم کتاب عبارت‌اند از: ۱. بیرون آوردن عرض بلد با بهره گیری از ستارگان ابدی الظهور و اشاره به رصدهای بنی موسی،... تعیین عرض جرجانیه توسط بیرونی. ۲. تعیین عرض یک شهر از روی عرض شهری دیگر و رصد خجندی در ری. ۳. بیرون آوردن میل اعظم به صورت مستقل، اشاره به رصدهای دانشمندان یونانی؛ همچون اراتستن، هیپارخوس و بطلمیوس.
بیرونی به ارصاد دانشمندان دور اسلامی؛ همچون اصحاب ممتحن، بنی موسی، ابوالفضل هروی و ابوجعفر خازن، عبدالرحمان صوفی، ابوالوفای بوزجانی، ابوحامد صاغانی (یا صغانی)، ابوسهل کوهی، خجندی (با شرحی بسیار ستایش آمیز و نسبتا مفصل دربار سدس عظیم ساخت او موسوم به سدس فخری در کوه طبرک چسبیده به شهر ری و شرحی دربار مکالم ابوریحان و خجندی در این باره)، و رصدهای خودش نیز به علل پدید آمدن اختلاف در اندازه‌ها اشاره می‌کند و از کسانی که پیروی از محاسبات هندیان را به غلط، سبب این اختلاف‌ها می‌دانند، خرده می‌گیرد. ۴. پیدا کردن عرض بلد و میل کلی از یکدیگر: اشاره به برخی ارصاد و محاسبات خود مؤلف، و مطالبی از این قبیل. ۵. اقالیم سبعه: اشاره به ربع مسکون، اقلیم‌های هفت گانه، روش محمد بن صباح در یافتن گشادگی مشرق کلی و سه رصد از بیرونی در این باره. ۶. شناختن اختلاف طول میان شهرها: بیرونی نخست به نصف النهار مبدا طول شرقی یا غربی، تعریف طول و اختلاف طول و اندازه گیری آن. استفاده از
خسوف در اندازه گیری اختلاف طول،... تعریف میل و نحو اندازه گیری آن می‌پردازد. سپس از رساله‌ای که ابن سینا (در متن: ابوعلی سینوی) در تصحیح طول جرجان برای زرین گیس دختر شمس المعالی نوشته است، به سختی انتقاد می‌کند، رصد وی را غیرقابل اعتماد و ابوالفضل هروی را در این قبیل کارها مقدم بر او می‌داند. وی در پایان این بخش روش عملی اندازه گیری ارتفاع کوه و اندازه گیری قوس یک درجه توسط خود می‌پردازد. در پایان کتاب نیز به مجموعه‌ای از رصدهای زمان اعتدال خریفی توسط دانشمندان پیش یا پس از
اسلام می‌پردازد.
یک نسخ خطی بسیار نفیس از این کتاب (که ظاهرا تنها نسخ موجود آن است) با شمار ۳۳۸۶ در کتابخانه سلطان فاتح نگهداری می‌شود. این نسخه در
رجب ۴۱۶ و در غزنه نگاشته شده است. از آنجا که این نسخه در عصر بیرونی و در محل سکنای او نوشته شده است، برخی بر آن‌اند که این نسخه به خط خود بیرونی است؛ اما مجتبی مینوی این احتمال را رد کرده است. متن عربی تحدید در ۱۹۶۲ م، نخست در
آنکارا (به کوشش محمد بن تاویت طنجی) و سپس در قاهره (به کوشش پ. بولگاکوف و ملاحظ امام ابراهیم احمد و در ضمن یکی از شماره‌های مجلة معهد المخطوطات العربیة) به چاپ رسیده است. در ۱۹۶۷ م. نیز جمیل علی، ترجم انگلیسی آن را در
بیروت به چاپ رسانده است. ادوارد استوارت کندی نیز آن را به انگلیسی شرح کرده، و احمد آرام ترجم فارسی نه چندان دقیقی از آن ارائه داده است.
نسخه حاضر در برنامه همان ترجمه فارسی این اثر است که توسط احمد آرام صورت گرفته و دارای پاورقی‌هایی به قلم مترجم و نیز فهرست نام‌های جاها و اقوام، کسان، کتاب‌ها و سوره‌های قرآن و نیز فهرست مطالب می‌باشد.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
