• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جمال‌الدین ابوجعفر محمد بن علی بن ابومنصور اصفهانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جواد اصفهانی از وزرای آل زنگی در سده ششم هجری بوده که اقدامات عمرانی و اجتماعی بسیار زیادی در حرمین شریفین انجام داده از قبیل: بازسازی کعبه، ساخت حمامی بزرگ در مکه، تاسیس آب‌انبارهایی در عرفات، ساخت مسجدی بالای جبل الرحمه، بازسازی مسجد خیف، ساخت حصار دور شهر مدینه، بازسازی بخش‌هایی از مسجدالنبی، ساخت مدرسه‌ای در مدینه. وی در دوره آل زنگی قدرت و ثروت بسیار به دست آورد و از آن‌رو که در مدت وزارت خود بذل و بخشش فراوان می‌کرد، به جواد شهرت یافت. ایشان پس از درگذشت در سال ۵۵۹ق ابتدا در موصل به خاک سپرده شد، سپس در ۵۶۰ق، بنا بر وصیتش، جنازه‌اش به مدینه منتقل و در این شهر دفن شد.



جمال‌الدین ابوجعفر محمد بن علی بن ابی‌منصور اصفهانی (م،۵۵۹ق)، مشهور به جواد اصفهانی،
[۱] اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۱-۳۲۲.
وزیر حاکمان آل زنگی موصل، در نیمه سده ششم هجری، است. پدربزرگ وی، ابومنصور، میرشکار دربار ملکشاه سلجوقی (حک: ۴۶۵ق-۴۸۵ق) بود.
[۴] اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۱-۳۲۲.
پدرش علی، ملقّب به کامل، اهل اصفهان و حاجب شمس‌الملک بن نظام‌الملک، وزیر سلطان محمد سلجوقی (حک: ۴۹۸ق-۵۱۱ق)، بود.
[۶] اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۱.
وی نخست تحت تربیت پدرش قرار گرفت و در دوره سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه (حک: ۵۱۱-۵۲۵ق) عهده‌دار دیوان عرض گردید.


پس از تاسیس حکومت اتابکان زنگی، جمال‌الدین، به عمادالدین زنگی (حک: ۵۲۲ق-۵۴۱ق) پیوست و در زمره خواص و نزدیکان وی درآمد؛ تا جایی که از سوی اتابک زنگی، والی نصیبین و رحبه و سپس ناظرِ دیوانِ وی گردید.
[۷] اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۱.
پس از قتل عمادالدین زنگی در ۵۴۱ق، جانشین و فرزند وی، سیفالدین غازی (حک: ۵۴۱ق-۵۴۴ق) جواد اصفهانی را وزیر خود گردانید.
[۹] اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۲.
او در این دوره قدرت و ثروت بسیار به دست آورد و از آن رو که در مدت وزارت خود بذل و بخشش فراوان می‌کرد، به جواد شهرت یافت.


در دوره امارت قطبالدین مودود (حک: ۵۴۴-۵۶۴ق)، جانشین و برادر سیفالدین غازی، جواد اصفهانی، همچنان در مسند وزارت باقی ماند. اما در ۵۵۸ق قطبالدین مودود بر وی خشم گرفت و به زندانش افکند و او در ۵۵۹ق در زندان درگذشت. گویا افزایش نفوذ وی بر مودود گران آمده و موجب هراسش شده بود. برخی علت دستگیر شدن وی را سعایت از او نزد مودود، به سبب افزایش جود و کرمش، دانسته‌اند.
[۱۴] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ص۱۵۴.



جواد اصفهانی با این‌که در زمان حیات خود به حج نرفت، اقدامات عمرانی و خدمات اجتماعی مهم و فراوانی در حرمین شریفین انجام داد که در منابع تاریخی، برخی از آن‌ها انعکاس یافته است.


جواد اصفهانی اقدامات عمرانی و اجتماعی در مکه انجام دادند که به شرح ذیل است:

۵.۱ - بازسازی کعبه

جمال‌الدین در ۵۴۹ق، شخصی را از طرف خود به مکه فرستاد تا با مبلغ پنج هزار درهم، خانه کعبه را از داخل، و نیز ارکان آن را با پوششی از صفحات طلا و نقره، آراسته کند. سپس در ۵۵۰ق، درِ خانه کعبه را بازسازی کرد و برای آن پوششی از نقره آب‌طلاکاری شده ساخت و نام خلیفه عباسی المقتفی لامرالله (خلافت: ۵۳۰ق-۵۵۵ق) را بر آن نوشت. او آستانه درِ کعبه را با صفحه‌ای از طلا مزین نمود و حجر اسماعیل را بازسازی کرد.
[۲۱] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۴.
در ۵۵۰ یا ۵۵۱ق همه ورودی‌های مسجدالحرام را بازسازی کرد و بر ارتفاع آن‌ها افزود.
[۲۴] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۴.
در ۵۵۱ق نیز مناره باب عمره را ساخت. همچنین گنبد سقایة العباس را از چوب ساخت، که تا ۸۰۷ق پابرجا بود و در آن سال تخریب و بازسازی شد. او برای دریافت اجازه این اقدامات، برای المقتفی هدیه باارزشی فرستاد و برای امیر مکه، عیسی بن فلیته (امارت: ۵۵۰-۵۵۶ق)، هدایای نفیس و فراوانی، از جمله یک عمامه به قیمت سیصد دینار، فرستاد.

۵.۲ - ساخت حمام

همچنین یکی از دو حمام موجود در این شهر، در نیمه دوم قرن ششم که از حمام دیگر نیز بزرگ‌تر بود، از آثار جواد اصفهانی است.

۵.۳ - عرفات و منا

جواد اصفهانی در عرفات و منا نیز اقداماتی انجام داد. او در سال ۵۵۱ یا ۵۵۲ق، در عرفات آب‌انبارهایی ساخت و از منطقه نعمان، به واسطه قنات‌هایی در دل زمین، آب را به آن‌جا انتقال داد و هر سال، در ایام عرفات، (با باز کردن قنات‌ها) آب در این آب‌انبارها جاری می‌گشت. او برای رساندن آب به عرفات، برای اعراب بنی‌شعبه که ساکن مناطق محل عبور آب بودند، مبلغی مقرّر کرد تا آب را بر حجاج نبندند. اما آن‌ها پس از وفات وی، به بستن آب ادامه دادند.

۵.۴ - ساخت مسجد بالای جبل الرحمه

جواد اصفهانی همچنین در بالای جبل الرحمه مسجدی ساخت و پله‌هایی را از پایین تا بالای کوه ایجاد کرد؛ تا پیش از این، مردم در بالا رفتن از کوه با سختی مواجه بودند.

۵.۵ - بازسازی مسجد خیف

بازسازی مسجد خیف در منا، از دیگر اقدامات وی است که در این راه اموال فراوانی صرف کرد.


جواد اصفهانی همچنین اقداماتی در مدینه انجام دادند که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم:

۶.۱ - ساخت حصار دور شهر

از مهم‌ترین اقدامات جواد اصفهانی در مدینه، ساختن حصاری گرداگرد شهر بود که شهر را در برابر حمله اعراب بادیه‌نشین محافظت می‌کرد.
[۳۷] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۴.
او برای این کار اموال فراوانی صرف کرد. پس از ساخت حصار، خطیب مدینه، جواد اصفهانی را بر منبر دعا می‌کرد.
[۴۰] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۴.
برخی، از ساختن دو حصار برای مدینه به دست وی سخن گفته‌اند. اما سمهودی از مطری چنین نقل کرده است که جواد اصفهانی حصاری گرداگرد مسجدالنبی ساخت و سپس نورالدین محمود بن زنگی (حک: ۵۴۱-۵۶۹ق) در ۵۵۸ق حصار دیگری در گرداگرد شهر ساخت. سپس خود او چنین نتیجه‌گیری کرده است که نورالدین محمود حصار دیگری نساخته، بلکه حصار جواد اصفهانی را تکمیل کرده است.

۶.۲ - بازسازی بخش‌هایی از مسجدالنبی

از دیگر اقدامات جواد اصفهانی در مدینه، بازسازی بخش‌هایی از مسجدالنبی و سنگ‌کاری حجره قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود و مسجد قبا را نیز در ۵۵۵ق بازسازی کرد.
او نزدیک مسجدالنبی رباطی ساخت تا پس از مرگ در آن دفن شود. این رباط در مقابل باب عثمان (از درهای مسجدالنبی) قرار داشت و جواد آن را بر فقرا (دراویش) عجم (ایرانی) وقف کرده بود. مقبره‌ای که او در این رباط برای خود ساخته بود، مقابل حجره قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرار داشت و در آن پنجره‌ای به سوی پنجره روضه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باز می‌شد. میان این مقبره و حجره نبوی تنها ۱۵ ذراع یا به‌اندازه عرض خیابان
[۵۳] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵-۱۵۶.
فاصله بود.

۶.۳ - ساخت مدرسه

ذهبی ساخت مدرسه‌ای را در مدینه به جواد اصفهانی نسبت داده است که با توجه به سکوت سایر منابع در این باره، احتمالاً مقصود ذهبی، رباط وی است. او همچنین هر سال برای فقیران و درماندگان ساکن مکه و مدینه، اموال و لباس‌هایی را، به مقداری که برای یک سال آن‌ها کافی باشد، می‌فرستاد.


جواد اصفهانی پس از درگذشت در ۵۵۹ق ابتدا در موصل به خاک سپرده شد. سپس در ۵۶۰ق، بنا بر وصیتش، جنازه‌اش به مدینه منتقل و در این شهر دفن شد. اسدالدین شیرکوه (مقتول ۵۶۴ق) هزینه انتقال تابوت وی به مدینه را تامین و چند نفر را مامور کرد که به نیابت از وی حج بگزارند و چند نفر دیگر را مامور کرد که در طول مسیر حمل تابوت، برای وی قرآن بخوانند و به هر شهری برسند، مردم را به نماز خواندن بر جنازه وی فرا بخوانند. در شهرهای تکریت، بغداد، حلّه، فَید، مکه و مدینه بر جنازه وی نماز خوانده شد. همچنین جنازه او را وارد کوفه کردند و گویا در دو حرم امام علی (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) در نجف و کربلا طواف دادند.
[۵۹] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵.

جواد اصفهانی، در زمان حیات، دستور داده بود که از درِ قدیمی‌تر کعبه (که به دستور خود وی با درِ جدیدتری تعویض شده بود) برایش تابوتی بسازند. پیش از وفات نیز وصیت کرد تا پس از مرگ، او را در همین تابوت قرار داده، به گرد کعبه طواف دهند.
پس از ورود جنازه وی به حجاز، ابتدا آن را بالای کوه عرفات بردند
[۶۳] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵.
و مردم مکه در عرفات گریه‌کنان به استقبال جنازه آمدند. سپس آن را به منا بردند و برای وی شترهایی قربانی کردند.
[۶۵] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵.
سپس جنازه را به مکه بردند و در مدت حضور در مکه، روزی چند بار آن را اطراف کعبه طواف می‌دادند. سپس به مدینه منتقل کردند و پس از چند بار طواف به گرد حجره قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به خاک سپردند.
[۶۸] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵.
ذهبی این کار را مخالف سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دانسته است.
[۷۰] ذهبی، شمس‌الدين، تاریخ الاسلام، ص۲۹۳.
سپس او را در مقبره‌اش به خاک سپردند.
[۷۲] سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵-۱۵۶.
برخی محل دفن وی را بقیع ذکر کرده‌اند که صحیح نیست.


جواد اصفهانی پسری به نام جلال‌الدین ابوالحسن علی داشت که چندی وزیر سیفالدین غازی بن قطبالدین مودود (حک: ۵۶۵ق-۵۷۶ق) بود. او در ۵۷۴ق در دُنیسَر (شهری نزدیک ماردین در منطقه جزیره) درگذشت و جنازه‌اش را به موصل و سپس به مدینه منتقل کردند و در آرامگاه پدرش به خاک سپردند.


(۱) اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م،۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق.
(۲) تاریخ دولة آل سلجوق، محمد بن محمد الاصفهانی (م،۵۹۷ق)، به کوشش یحیی مراد، بیروت، دار العلمیه، ۱۴۲۵ق.
(۳) رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد بن جبیر (م،۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
(۴) سیر اعلام النبلاء، شمس‌الدین محمد ابن احمد الذهبی (م،۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
(۵) العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی (م،۸۳۲ق.) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۶) الکامل فی التاریخ، علی بن محمد بن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
(۷) مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، یوسف ابن قزاوغلی سبط ابن الجوزی (م،۶۵۴ق)، حیدرآباد دکن، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۷۱ق.
(۸) الوافی بالوفیات، خلیل بن ابیک الصفدی (م،۷۶۴ق)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
(۹) وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
(۱۰) وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبتة العِیان، احمد بن محمد بن خلکان (م،۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.


۱. اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۱-۳۲۲.
۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۶.    
۳. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۳.    
۴. اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۱-۳۲۲.
۵. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۳.    
۶. اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۱.
۷. اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۱.
۸. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۳.    
۹. اصفهانی، محمد بن محمد، تاریخ دولة آل سلجوق، ص۳۲۲.
۱۰. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۴.    
۱۱. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۴.    
۱۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۶-۳۰۷.    
۱۳. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۵.    
۱۴. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ص۱۵۴.
۱۵. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۰۹-۳۱۰.    
۱۶. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۹۱-۹۲.    
۱۷. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۵۱۴.    
۱۸. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۵۱۵.    
۱۹. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۹۲.    
۲۰. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۸.    
۲۱. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۴.
۲۲. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۰۹.    
۲۳. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۵۱۶.    
۲۴. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۴.
۲۵. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۰۹.    
۲۶. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۵۱۷.    
۲۷. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۳، ص۴۴۳.    
۲۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۸.    
۲۹. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۹۱.    
۳۰. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۵۱۸.    
۳۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۸.    
۳۲. ابن فهد، عمر بن محمد، اتحاف الوری، ج۲، ص۵۱۸.    
۳۳. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۹۱.    
۳۴. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۹۱.    
۳۵. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۷-۳۰۸.    
۳۶. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۸.    
۳۷. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۴.
۳۸. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۰۹.    
۳۹. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۹۲.    
۴۰. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۴.
۴۱. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۰۹.    
۴۲. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۹۱-۹۲.    
۴۳. سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۲، ص۲۷۰-۲۷۱.    
۴۴. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۴.    
۴۵. سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۲، ص۲۷۲.    
۴۶. سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۳، ص۲۴.    
۴۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۶-۳۰۷.    
۴۸. سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۲، ص۲۷۲.    
۴۹. سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۲، ص۲۷۲.    
۵۰. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۹۲.    
۵۱. سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء، ج۲، ص۲۷۲.    
۵۲. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۷.    
۵۳. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵-۱۵۶.
۵۴. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۱۱.    
۵۵. ذهبی، شمس‌الدین، سیر اعلام النبلاء، ج۲۰، ص۳۴۹.    
۵۶. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۴.    
۵۷. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۶.    
۵۸. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۷.    
۵۹. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵.
۶۰. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۱۰.    
۶۱. ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۹۲.    
۶۲. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۵.    
۶۳. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵.
۶۴. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۱۱.    
۶۵. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵.
۶۶. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۱۱.    
۶۷. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۵.    
۶۸. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵.
۶۹. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۱۱.    
۷۰. ذهبی، شمس‌الدين، تاریخ الاسلام، ص۲۹۳.
۷۱. ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۳۰۷.    
۷۲. سبط ابن جوزی، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، ص۱۵۵-۱۵۶.
۷۳. فاسی، محمد بن احمد، العقد الثمین، ج۲، ص۳۱۱.    
۷۴. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۵.    
۷۵. ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، ج۵، ص۱۴۶-۱۴۷.    



خامه‌یار، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "جواد اصفهانی"، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۰۹/۰۵.    






جعبه ابزار