جمال‌الدین ابوجعفر محمد بن علی بن ابومنصور اصفهانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جواد اصفهانی از وزرای
آل زنگی در سده
ششم هجری بوده که اقدامات عمرانی و اجتماعی بسیار زیادی در
حرمین شریفین انجام داده از قبیل: بازسازی
کعبه، ساخت حمامی بزرگ در
مکه، تاسیس آب‌انبارهایی در
عرفات، ساخت مسجدی بالای
جبل الرحمه، بازسازی
مسجد خیف، ساخت حصار دور شهر
مدینه، بازسازی بخش‌هایی از
مسجدالنبی، ساخت مدرسه‌ای در مدینه. وی در دوره آل زنگی قدرت و ثروت بسیار به دست آورد و از آن‌رو که در مدت وزارت خود بذل و بخشش فراوان می‌کرد، به جواد شهرت یافت. ایشان پس از درگذشت در سال
۵۵۹ق ابتدا در
موصل به خاک سپرده شد، سپس در
۵۶۰ق، بنا بر وصیتش، جنازه‌اش به مدینه منتقل و در این شهر دفن شد.
جمال‌الدین ابوجعفر محمد بن علی بن ابی‌منصور اصفهانی (م،۵۵۹ق)، مشهور به جواد اصفهانی،
وزیر حاکمان آل زنگی موصل، در نیمه سده ششم هجری، است. پدربزرگ وی، ابومنصور، میرشکار دربار
ملکشاه سلجوقی (حک:
۴۶۵ق-
۴۸۵ق) بود.
پدرش علی، ملقّب به کامل، اهل
اصفهان و حاجب
شمس‌الملک بن نظام‌الملک، وزیر
سلطان محمد سلجوقی (حک:
۴۹۸ق-
۵۱۱ق)، بود.
وی نخست تحت تربیت پدرش قرار گرفت و در دوره
سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه (حک: ۵۱۱-
۵۲۵ق) عهده‌دار دیوان عرض گردید.
پس از تاسیس حکومت اتابکان زنگی، جمال‌الدین، به
عمادالدین زنگی (حک:
۵۲۲ق-
۵۴۱ق) پیوست و در زمره خواص و نزدیکان وی درآمد؛ تا جایی که از سوی اتابک زنگی، والی
نصیبین و
رحبه و سپس ناظرِ دیوانِ وی گردید.
پس از قتل عمادالدین زنگی در ۵۴۱ق، جانشین و فرزند وی،
سیف‌الدین غازی (حک: ۵۴۱ق-
۵۴۴ق) جواد اصفهانی را وزیر خود گردانید.
او در این دوره قدرت و ثروت بسیار به دست آورد و از آن رو که در مدت وزارت خود بذل و بخشش فراوان می‌کرد، به جواد شهرت یافت.
در دوره امارت
قطب‌الدین مودود (حک: ۵۴۴-
۵۶۴ق)، جانشین و برادر
سیف‌الدین غازی، جواد اصفهانی، همچنان در مسند وزارت باقی ماند. اما در
۵۵۸ق قطب‌الدین مودود بر وی خشم گرفت و به زندانش افکند و او در
۵۵۹ق در زندان درگذشت.
گویا افزایش نفوذ وی بر مودود گران آمده و موجب هراسش شده بود.
برخی علت دستگیر شدن وی را سعایت از او نزد مودود، به سبب افزایش جود و کرمش، دانسته‌اند.
جواد اصفهانی با این‌که در زمان حیات خود به
حج نرفت،
اقدامات عمرانی و خدمات اجتماعی مهم و فراوانی در حرمین شریفین انجام داد که در منابع تاریخی، برخی از آنها انعکاس یافته است.
جواد اصفهانی اقدامات عمرانی و اجتماعی در مکه انجام دادند که به شرح ذیل است:
جمال‌الدین در
۵۴۹ق، شخصی را از طرف خود به مکه فرستاد تا با مبلغ پنج هزار
درهم، خانه کعبه را از داخل، و نیز ارکان آن را با پوششی از صفحات طلا و نقره، آراسته کند.
سپس در
۵۵۰ق، درِ خانه کعبه را بازسازی کرد و برای آن پوششی از نقره آب‌طلاکاری شده ساخت و نام خلیفه عباسی
المقتفی لامرالله (خلافت:
۵۳۰ق-
۵۵۵ق) را بر آن نوشت.
او آستانه درِ کعبه را با صفحه‌ای از طلا مزین نمود
و
حجر اسماعیل را بازسازی کرد.
در ۵۵۰ یا
۵۵۱ق همه ورودی‌های
مسجدالحرام را بازسازی کرد
و بر ارتفاع آنها افزود.
در ۵۵۱ق نیز مناره
باب عمره را ساخت.
همچنین گنبد
سقایة العباس را از چوب ساخت، که تا
۸۰۷ق پابرجا بود و در آن سال تخریب و بازسازی شد.
او برای دریافت اجازه این اقدامات، برای
المقتفی هدیه باارزشی فرستاد و برای امیر مکه،
عیسی بن فلیته (امارت: ۵۵۰-
۵۵۶ق)، هدایای نفیس و فراوانی، از جمله یک عمامه به قیمت سیصد
دینار، فرستاد.
همچنین یکی از دو حمام موجود در این شهر، در نیمه دوم قرن ششم که از حمام دیگر نیز بزرگ‌تر بود، از آثار جواد اصفهانی است.
جواد اصفهانی در عرفات و
منا نیز اقداماتی انجام داد. او در سال ۵۵۱ یا
۵۵۲ق،
در عرفات آب‌انبارهایی ساخت و از منطقه نعمان، به واسطه قنات‌هایی در دل زمین، آب را به آن‌جا انتقال داد و هر سال، در ایام عرفات، (با باز کردن قنات‌ها) آب در این آب‌انبارها جاری می‌گشت.
او برای رساندن آب به عرفات، برای اعراب
بنی‌شعبه که ساکن مناطق محل عبور آب بودند، مبلغی مقرّر کرد تا آب را بر حجاج نبندند.
اما آنها پس از وفات وی، به بستن آب ادامه دادند.
جواد اصفهانی همچنین در بالای جبل الرحمه مسجدی ساخت و پله‌هایی را از پایین تا بالای کوه ایجاد کرد؛ تا پیش از این، مردم در بالا رفتن از کوه با سختی مواجه بودند.
بازسازی مسجد خیف در منا، از دیگر اقدامات وی است که در این راه اموال فراوانی صرف کرد.
جواد اصفهانی همچنین اقداماتی در مدینه انجام دادند که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم:
از مهم‌ترین اقدامات جواد اصفهانی در مدینه، ساختن حصاری گرداگرد شهر بود
که شهر را در برابر حمله
اعراب بادیه‌نشین محافظت می‌کرد.
او برای این کار اموال فراوانی صرف کرد.
پس از ساخت حصار، خطیب مدینه، جواد اصفهانی را بر منبر دعا می‌کرد.
برخی، از ساختن دو حصار برای مدینه به دست وی سخن گفته‌اند.
اما
سمهودی از
مطری چنین نقل کرده است که جواد اصفهانی حصاری گرداگرد مسجدالنبی ساخت و سپس
نورالدین محمود بن زنگی (حک: ۵۴۱-
۵۶۹ق) در ۵۵۸ق حصار دیگری در گرداگرد شهر ساخت. سپس خود او چنین نتیجه‌گیری کرده است که نورالدین محمود حصار دیگری نساخته، بلکه حصار جواد اصفهانی را تکمیل کرده است.
از دیگر اقدامات جواد اصفهانی در مدینه، بازسازی بخش‌هایی از مسجدالنبی
و سنگ‌کاری حجره قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود
و
مسجد قبا را نیز در ۵۵۵ق بازسازی کرد.
او نزدیک مسجدالنبی رباطی ساخت تا پس از مرگ در آن دفن شود.
این رباط در مقابل
باب عثمان (از درهای مسجدالنبی) قرار داشت و جواد آن را بر فقرا (دراویش)
عجم (ایرانی) وقف کرده بود.
مقبره‌ای که او در این رباط برای خود ساخته بود، مقابل حجره قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قرار داشت و در آن پنجره‌ای به سوی پنجره روضه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) باز می‌شد.
میان این مقبره و حجره نبوی تنها ۱۵
ذراع یا به‌اندازه عرض خیابان
فاصله بود.
ذهبی ساخت مدرسه‌ای را در مدینه به جواد اصفهانی نسبت داده است
که با توجه به سکوت سایر منابع در این باره، احتمالاً مقصود ذهبی، رباط وی است. او همچنین هر سال برای فقیران و درماندگان ساکن مکه و مدینه، اموال و لباس‌هایی را، به مقداری که برای یک سال آنها کافی باشد، می‌فرستاد.
جواد اصفهانی پس از درگذشت در ۵۵۹ق ابتدا در موصل به خاک سپرده شد. سپس در ۵۶۰ق، بنا بر وصیتش، جنازه‌اش به مدینه منتقل و در این شهر دفن شد.
اسدالدین شیرکوه (مقتول ۵۶۴ق) هزینه انتقال تابوت وی به مدینه را تامین و چند نفر را مامور کرد که به نیابت از وی حج بگزارند و چند نفر دیگر را مامور کرد که در طول مسیر حمل تابوت، برای وی
قرآن بخوانند و به هر شهری برسند، مردم را به
نماز خواندن بر جنازه وی فرا بخوانند. در شهرهای
تکریت،
بغداد،
حلّه،
فَید، مکه و مدینه بر جنازه وی نماز خوانده شد.
همچنین جنازه او را وارد
کوفه کردند و گویا در دو حرم
امام علی (علیه‌السّلام) و
امام حسین (علیه‌السّلام) در
نجف و
کربلا طواف دادند.
جواد اصفهانی، در زمان حیات، دستور داده بود که از درِ قدیمی‌تر کعبه (که به دستور خود وی با درِ جدیدتری تعویض شده بود) برایش تابوتی بسازند. پیش از وفات نیز وصیت کرد تا پس از مرگ، او را در همین تابوت قرار داده، به گرد کعبه طواف دهند.
پس از ورود جنازه وی به
حجاز، ابتدا آن را بالای کوه عرفات بردند
و مردم مکه در عرفات گریه‌کنان به استقبال جنازه آمدند. سپس آن را به منا بردند و برای وی شترهایی قربانی کردند.
سپس جنازه را به مکه بردند و در مدت حضور در مکه، روزی چند بار آن را اطراف کعبه
طواف می‌دادند. سپس به مدینه منتقل کردند و پس از چند بار طواف به گرد حجره قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به خاک سپردند.
ذهبی این کار را مخالف
سنت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دانسته است.
سپس او را در مقبره‌اش به خاک سپردند.
برخی محل دفن وی را
بقیع ذکر کرده‌اند
که صحیح نیست.
جواد اصفهانی پسری به نام
جلال‌الدین ابوالحسن علی داشت که چندی وزیر سیف‌الدین غازی بن قطب‌الدین مودود (حک:
۵۶۵ق-
۵۷۶ق) بود. او در
۵۷۴ق در
دُنیسَر (شهری نزدیک
ماردین در منطقه جزیره) درگذشت و جنازه‌اش را به موصل و سپس به مدینه منتقل کردند و در آرامگاه پدرش به خاک سپردند.
(۱) اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م،۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق.
(۲) تاریخ دولة آل سلجوق، محمد بن محمد الاصفهانی (م،۵۹۷ق)، به کوشش یحیی مراد، بیروت، دار العلمیه، ۱۴۲۵ق.
(۳) رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد بن جبیر (م،۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
(۴) سیر اعلام النبلاء، شمس‌الدین محمد ابن احمد الذهبی (م،۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
(۵) العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی (م،۸۳۲ق.) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
(۶) الکامل فی التاریخ، علی بن محمد بن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
(۷) مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، یوسف ابن قزاوغلی سبط ابن الجوزی (م،۶۵۴ق)، حیدرآباد دکن، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۷۱ق.
(۸) الوافی بالوفیات، خلیل بن ابیک الصفدی (م،۷۶۴ق)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
(۹) وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
(۱۰) وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبتة العِیان، احمد بن محمد بن خلکان (م،۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
•
خامه‌یار، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "جواد اصفهانی"، تاریخ بازیابی ۱۴۰۱/۰۹/۰۵.
