• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جبل الرحمه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


مقالات مرتبط: جبل الرحمه (فرهنگ‌فقه‌مطابق‌مذهب‌اهل‌بیت).

جبل الرحمه کوهی در عرفات است که با نام‌های متعدد از آن یاد شده است. در پایین این کوه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز عرفه وقوف کرد و به دعا و تضرع پرداخت. از این رو، به پیروی از ایشان، حاجیان نیز در روز عرفه پیرامون این کوه گرد می‌آیند. این مکان را موقف پیامبران دیگر همچون حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) دانسته‌اند. به گزارشی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطبه معروف حجة الوداع را در روز عرفه و نیز امام حسین (علیه‌السّلام) دعای معروف روز عرفه را کنار این کوه قرائت کردند. از دیدگاه فقه امامیه و اهل سنت، صعود به کوه عرفه هنگام وقوف مکروه است؛ اما توقف و دعا و تضرّع در دامنه کوه به پیروی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کاری نیکو دانسته شده است. وقوف حاجیان در عرفات کنار جبل الرحمه موجب شد تا در دوره‌های گوناگون اقداماتی برای آب‌رسانی به حاجیان در این مکان انجام شود. امروزه شماری فراوان از زائران، از کوه جبل الرحمه بالا می‌روند، موقف حاجیان ایرانی نزدیک همین کوه است.


«جبل الرَّحْمَه» نام کوهی در شمال شرقی عرفات
[۱] حسن شراب، محمدمحمد، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص۲۶۳.    
و در ۱۰ کیلومتری مکه است
[۲] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۵، ص۳۲۶.
که از سطح دریا ۳۴۰ متر
[۳] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۶۴.
[۴] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۴۳۵.
یا ۳۷۲ متر
[۵] قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۵۱.
ارتفاع دارد. این کوه از دیگر کوه‌هایی که آن منطقه را در حصار خود گرفته، مستقل است و از پاره‌ سنگ‌های جدا از هم تشکیل شده است.
[۶] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵.    
[۷] ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۴۰۵.    


از این کوه با نام‌های متعدد یاد شده است؛ همچون: عرفه،
[۸] فاکهی، ابی‌عبدالله، اخبار مکه، ج۵، ص۱۳.    
[۹] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۲۴۳.    
[۱۰] نواب، عواطف محمدیونس، الرحلات المغربیه، ص۳۱۶.    
عرفات،
[۱۱] خوارزمی، محمد بن سحاق، اثارة الترغیب، ج۱، ص۴۳۶.    
[۱۲] ابن مجاور، نجم‌الدین، تاریخ المستبصر، ص۲۸.    
[۱۳] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۹۲.
جبل الال
[۱۴] فاکهی، ابی‌عبدالله، اخبار مکه، ج۵، ص۱۳.    
[۱۵] خرکوشی نیشابوری، ابوسعید، شرف المصطفی، ج۳، ص۱۰۱.    
[۱۶] حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۲۴۳.    
یا الال
[۱۷] حازمی، محمد بن موسی، الاماکن، ص۸۲.    
[۱۸] بروسی، محمد بن علی، اوضح المسالک، ص۴۶۸.    
به سبب مشاهده شدن سراب در روزهای گرم بر فراز آن
[۱۹] بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۷۶-۷۷.
یا به این سبب که حاجیان با دیدن این کوه شتابان حرکت می‌کنند تا به موقف برسند،
[۲۰] بغدادی، عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، ج۱، ص۱۱۰.    
[۲۱] حمیدالله‌، محمد، المعالم الاثیره، ص۳۲.    
نابِت
[۲۲] ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۹۴.    
به معنای روییدنی،
[۲۳] بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۷۷.
جبل الدعاء
[۲۴] نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۸، ص۱۱۲.    
[۲۵] محجوب، سيد عفيف‌الدين، عدة الانابه، ص۷۱.
به جهت قرائت دعا پیرامون آن،
[۲۶] کاتب مراکشی، الاستبصار، ص۳۵.    
و «قُرَین»
[۲۷] بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۹، ص۷.
به معنای شاخ کوچک.
[۲۸] بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۷، ص۱۲۶.


در پایین این کوه و جایی که بعدها مسجدی کوچک با نام «مسجد الصخرات» ساخته شد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در روز عرفه (نهم ذی‌حجه) تا هنگام غروب وقوف کرد و به دعا و تضرع پرداخت.
[۲۹] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۹۲.
[۳۰] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۴، ص۳۱۷.
از این رو، به پیروی از ایشان، حاجیان نیز در روز عرفه پیرامون این کوه گرد می‌آیند.
[۳۱] ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۴۰۵.    
[۳۲] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۴-۱۳۵.    
این مکان را موقف پیامبران دیگر همچون حضرت ابراهیم (علیه‌السّلام) دانسته‌اند.
[۳۳] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۵، ص۳۴۱.


به گزارشی، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خطبه معروف حجة الوداع را در روز نهم ذی‌حجه سال دهم ق
[۳۴] نک: کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۲۱۰.
و نیز امام حسین (علیه‌السّلام) دعای معروف روز عرفه
[۳۵] طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۸، ص۱۹۳.    
را کنار این کوه قرائت کردند.

از دیدگاه فقه امامیه، صعود به کوه عرفه هنگام وقوف مکروه است
[۳۶] نراقی، مولی احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۲۲۱.    
[۳۷] نجفی جواهری، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۵۹.    
؛ اما توقف و دعا و تضرّع در دامنه کوه به پیروی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) کاری نیکو دانسته شده است.
[۳۸] سبکی، تقی‌الدین، فتاوی السبکی، ج۱، ص۲۸۷.    
[۳۹] عینی، الحطاب، مواهب الجلیل، ج۳، ص۹۲.    
[۴۰] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۵۳۴.    


اهل سنت نیز همانند شیعیان، وقوف بر این کوه را خلاف سنت دانسته و از استحباب وقوف در موقف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سخن گفته
[۴۱] قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۸، ص۱۸۵.    
[۴۲] نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۸، ص۱۱۲.    
[۴۳] حنفی، زین‌الدین بن نجیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۹۵.    
و خواندن دعا هنگام دیدن این کوه را مستحب شمرده‌اند.
[۴۴] زیلعی، فخرالدین، تبیین الحقائق، ج۲، ص۲۳.    
تنها برخی همچون طبری و ماوردی، صعود بر این کوه را مستحب شمرده‌اند.
[۴۵] نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۸، ص۱۱۲.    


گزارش برخی از سفرنامه‌نویسان از وجود مسجد و گنبدی بر فراز این کوه به نام‌ ام‌ سلمه در سده ششم ق حکایت دارد.
[۴۶] کاتب مراکشی، الاستبصار، ص۳۵.    
[۴۷] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵.    
این مسجد بعدها در سال ۱۰۷۳ق در حکومت سلطان محمد عثمانی (حک: ۱۰۵۸ق-۱۰۹۹ق) سنگ‌فرش شد.
[۴۸] صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۱، ص۴۰۹.    
پیرامون مسجد مشرف بر پهنه عرفات بود و در جهت قبله آن دیواری وجود داشت که محراب‌هایی برای نماز در آن ساخته بودند.

در سمت چپ دامنه این کوه به سوی کعبه، خانه‌ای کهنه منسوب به حضرت آدم (علیه‌السّلام) و در طرف چپ این خانه، صخره‌هایی وجود داشته که موقف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در نزدیک آن گزارش شده است.
[۴۹] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵.    
[۵۰] ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۴۰۹.    


وقوف حاجیان در عرفات کنار جبل الرحمه موجب شد تا در دوره‌های گوناگون اقداماتی برای آب‌رسانی به حاجیان در این مکان انجام شود. زبیده (م،۲۱۶ق)، همسر‌ هارون‌الرشید عباسی، قناتی از چشمه نعمان به عرفات و جبل الرحمه کشید و از آنجا نیز راهی گشود تا آب به آبگیرهای عرفات برسد.
[۵۱] صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۱، ص۶۱۲.    
نیز از وجود آب‌انبارها یا برکه‌هایی کنار جبل الرحمه گزارش داده‌اند.
[۵۲] کاتب مراکشی، الاستبصار، ص۳۵.    
جمال‌الدین نیز برای آسانی صعود بر این کوه، در پیرامون آن پله‌هایی ساخت.
[۵۳] ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۱۱، ص۳۰۸.    
[۵۴] ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵.    
تعداد این پله‌ها را در یک طرف ۱۷ و در دو طرف دیگر ۱۰ پله شمرده‌اند.
[۵۵] کاتب مراکشی، الاستبصار، ص۳۵.    
آورده‌اند که جنازه وی در شب نهم ذی‌حجه سال ۵۵۹ق بر بالای این کوه نگهداری شد.
[۵۶] امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج۵، ص۸۱.    


در سال ۹۰۹ق برکات بن محمد در نبرد با برادرش حمیضه، حکمران مکه، برخی از قبایل را بسیج کرد و در روز ترویه به مکه یورش برد و با سپاه خود به عرفات رفت و خیمه‌های خود را بر دامنه کوه جبل الرحمه برپا کرد.
[۵۷] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۳۵۷.    
[۵۸] امينی، محمدامين، بقیع الغرقد، ص۲۷۷.


سرور بن مساعد از تیره ذوی زید، حاکم مکه در سال ۱۱۸۶ق
[۵۹] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۵۰۳.    
قصری شکوهمند بر دامنه جبل الرحمه بنا نهاد که پیش و پس از وی نظیر نداشت و از آثار و ویرانه‌های آن به سال ۱۳۷۷ق گزارش شده است.
[۶۰] سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۵۱۰.    


ناصر خسرو از فردی نامعلوم که وی را پسر شاد دل، امیر عدن، دانسته یاد کرده و از ساخت چهار طاقی بزرگ بر این کوه که بر گنبد آن چراغ‌ها و شمع‌های بسیار قرار می‌داده‌اند، سخن گفته است. به گزارش وی، این بنا از دو فرسنگی دیده می‌شد.
[۶۱] قبادیانی، ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، ص۱۳۹.
در گذشته، هنگام مراسم عرفات، چراغ و قندیل بر آن آویزان می‌کردند تا راهنمای زائران و کاروان‌ها باشد.
[۶۲] رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۴، ۳۳۵.
[۶۳] ققائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۵۱.
اکنون ستونی مکعب به ارتفاع ۴ متر و عرض ۸۰/۱ متر قرار دارد که از دور دیده می‌شود.
[۶۴] کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۳۲۶.


امروزه شماری فراوان از زائران، از کوه جبل الرحمه بالا می‌روند و گاه این کوه چندان از حاجیان سفیدپوش پر می‌شود که از فاصله دور مانند یک کوه برفی خودنمایی می‌کند. یادداشت‌های فراوان به زبان‌های گوناگون روی سنگ‌های جبل الرحمه نوشته شده است. در پیرامون این کوه، بسیاری از دستفروش‌ها انگشتر و تسبیح و دیگر خواستنی‌های زائران را عرضه می‌کنند.
[۶۵] جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۴۴۵.
موقف حاجیان ایرانی نزدیک همین کوه است.
[۶۶] جعفریان، رسول، به سوی‌ ام القری، ص۱۲۷.


(۱) اثارة الترغیب، محمد بن اسحق الخوارزمی (م،۸۲۷ق)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
(۲) اخبار مکه، الازرقی (م،۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۳) اخبار مکه، الفاکهی (م،۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
(۴) الاستبصار فی عجائب الامصار، نویسنده مراکشی (م. قرن۶ق)، به کوشش سعد زغلول، بغداد، دار الشؤون الثقافیه، ۱۹۷۶م.
(۵) الاماکن، محمد بن موسی الحازمی (م،۵۸۴ق)، به کوشش حمد الجاسر، دار الیمامه، ۱۴۱۵ق.
(۶) اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک، محمد بن علی البروسی (م،۹۹۷ق)، به کوشش عبدالرواضیه، بیروت، دار المغرب الاسلامی، ۱۴۲۷ق.
(۷) البحر الرائق، ابونجیم المصری (م،۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۸) بقیع الغرقد، محمد امین امینی (م،۱۳۴۱ق)، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق.
(۹) به سوی‌ام القری، رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۷۳ش.
(۱۰) التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۱۱) تاریخ المستبصر، یوسف بن المجاور (م،۶۹۰ق)، به کوشش ممدوح حسن، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۹۹۶م.
(۱۲) تاریخ مکه، احمد السباعی (م،۱۴۰۴ق)، ۱۴۱۹ق.
(۱۳) تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۱۴) تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، عثمان بن علی الزیلعی (م،۷۴۳ق)، قاهره، المطبعة الكبرى الأميريه، ۱۳۱۳ق.
(۱۵) تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ (م،۱۳۲۱ق)، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق.
(۱۶) جواهر الکلام، النجفی (م،۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۷) الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی (م،۱۳۸۹ق)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
(۱۸) الرحلات المغربیة و الاندلسیه، عواطف محمد یوسف نواب، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، ۱۴۱۷ق.
(۱۹) رحلة ابن بطوطه، ابن بطوطه (م،۷۷۹ق)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق.
(۲۰) رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (م،۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
(۲۱) سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو (م،۴۸۱ق)، تهران، زوّار، ۱۳۸۱ش.
(۲۲) شرف المصطفی، ابوسعید عبدالملک النیشابوری (م،۴۰۷ق)، مکه، دار البشائر الاسلامیه، ۱۴۲۴ق.
(۲۳) صحیح مسلم بشرح النووی، النووی (م،۶۷۶ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
(۲۴) عدة الانابه فی اماکن الاجابه، عبدالله بن ابراهیم میرغنی (م،۱۲۰۷ق)، به کوشش عبدالله نذیر، مکه، المکتبة المکیه، ۱۴۲۹ق.
(۲۵) الغدیر، الامینی (م،۱۳۹۰ق)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش.
(۲۶) فتاوی السبکی، تقی الدین السبکی (م،۷۵۶ق)، بیروت، دار المعارف.
(۲۷) فرهنگ اعلام جغرافیایی ـ تاریخی در حدیث و سیره نبوی، محمد محمد حسن شراب، ترجمه: شیخی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۲۸) الکامل فی التاریخ، علی ابن اثیر (م،۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
(۲۹) المجموع شرح المهذب، النووی (م،۶۷۶ق)، دار الفکر.
(۳۰) مراصد الاطلاع، صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م،۷۳۹ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
(۳۱) مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (م،۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
(۳۲) مستند الشیعه، احمد النراقی (م،۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق.
(۳۳) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار احياء الثراث العربی، ۱۹۷۹م.
(۳۴) معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادی، دار مکه، ۱۴۰۱ق.
(۳۵) مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی (م،۹۵۴ق)، دار الفكر، ۱۴۱۲ق.
(۳۶) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م،۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.

۱. ↑ حسن شراب، محمدمحمد، فرهنگ اعلام جغرافیایی، ص۲۶۳.    
۲. ↑ کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۵، ص۳۲۶.
۳. ↑ کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۶۴.
۴. ↑ کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۴۳۵.
۵. ↑ قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۵۱.
۶. ↑ ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵.    
۷. ↑ ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۴۰۵.    
۸. ↑ فاکهی، ابی‌عبدالله، اخبار مکه، ج۵، ص۱۳.    
۹. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۲۴۳.    
۱۰. ↑ نواب، عواطف محمدیونس، الرحلات المغربیه، ص۳۱۶.    
۱۱. ↑ خوارزمی، محمد بن سحاق، اثارة الترغیب، ج۱، ص۴۳۶.    
۱۲. ↑ ابن مجاور، نجم‌الدین، تاریخ المستبصر، ص۲۸.    
۱۳. ↑ کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۹۲.
۱۴. ↑ فاکهی، ابی‌عبدالله، اخبار مکه، ج۵، ص۱۳.    
۱۵. ↑ خرکوشی نیشابوری، ابوسعید، شرف المصطفی، ج۳، ص۱۰۱.    
۱۶. ↑ حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۱، ص۲۴۳.    
۱۷. ↑ حازمی، محمد بن موسی، الاماکن، ص۸۲.    
۱۸. ↑ بروسی، محمد بن علی، اوضح المسالک، ص۴۶۸.    
۱۹. ↑ بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۷۶-۷۷.
۲۰. ↑ بغدادی، عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، ج۱، ص۱۱۰.    
۲۱. ↑ حمیدالله‌، محمد، المعالم الاثیره، ص۳۲.    
۲۲. ↑ ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، ج۲، ص۱۹۴.    
۲۳. ↑ بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۶، ص۷۷.
۲۴. ↑ نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۸، ص۱۱۲.    
۲۵. ↑ محجوب، سيد عفيف‌الدين، عدة الانابه، ص۷۱.
۲۶. ↑ کاتب مراکشی، الاستبصار، ص۳۵.    
۲۷. ↑ بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۹، ص۷.
۲۸. ↑ بلادی، عاتق بن غيث، معجم معالم الحجاز، ج۷، ص۱۲۶.
۲۹. ↑ کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۱، ص۴۹۲.
۳۰. ↑ کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۴، ص۳۱۷.
۳۱. ↑ ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۴۰۵.    
۳۲. ↑ ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۴-۱۳۵.    
۳۳. ↑ کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۵، ص۳۴۱.
۳۴. ↑ نک: کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۲۱۰.
۳۵. ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعه، ج۸، ص۱۹۳.    
۳۶. ↑ نراقی، مولی احمد، مستند الشیعه، ج۱۲، ص۲۲۱.    
۳۷. ↑ نجفی جواهری، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۹، ص۵۹.    
۳۸. ↑ سبکی، تقی‌الدین، فتاوی السبکی، ج۱، ص۲۸۷.    
۳۹. ↑ عینی، الحطاب، مواهب الجلیل، ج۳، ص۹۲.    
۴۰. ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۵۳۴.    
۴۱. ↑ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۸، ص۱۸۵.    
۴۲. ↑ نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۸، ص۱۱۲.    
۴۳. ↑ حنفی، زین‌الدین بن نجیم، البحر الرائق، ج۲، ص۵۹۵.    
۴۴. ↑ زیلعی، فخرالدین، تبیین الحقائق، ج۲، ص۲۳.    
۴۵. ↑ نووی، ابوزکریا، المجموع، ج۸، ص۱۱۲.    
۴۶. ↑ کاتب مراکشی، الاستبصار، ص۳۵.    
۴۷. ↑ ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵.    
۴۸. ↑ صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۱، ص۴۰۹.    
۴۹. ↑ ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵.    
۵۰. ↑ ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة ابن بطوطه، ج۱، ص۴۰۹.    
۵۱. ↑ صباغ، محمد بن احمد، تحصیل المرام، ج۱، ص۶۱۲.    
۵۲. ↑ کاتب مراکشی، الاستبصار، ص۳۵.    
۵۳. ↑ ابن اثیر، عزالدین، الکامل، ج۱۱، ص۳۰۸.    
۵۴. ↑ ابن جبیر، محمد بن احمد، رحلة ابن جبیر، ص۱۳۵.    
۵۵. ↑ کاتب مراکشی، الاستبصار، ص۳۵.    
۵۶. ↑ امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج۵، ص۸۱.    
۵۷. ↑ سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۳۵۷.    
۵۸. ↑ امينی، محمدامين، بقیع الغرقد، ص۲۷۷.
۵۹. ↑ سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۵۰۳.    
۶۰. ↑ سباعی، احمد، تاریخ مکه، ص۵۱۰.    
۶۱. ↑ قبادیانی، ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، ص۱۳۹.
۶۲. ↑ رفعت پاشا، ابراهیم، مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۴، ۳۳۵.
۶۳. ↑ ققائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۵۱.
۶۴. ↑ کردی، محمدطاهر، التاریخ القویم، ج۳، ص۳۲۶.
۶۵. ↑ جعفریان، رسول، با کاروان صفا در سال ۸۲، ص۴۴۵.
۶۶. ↑ جعفریان، رسول، به سوی‌ ام القری، ص۱۲۷.


• سید خلیل جوادی، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "جبل الرَّحْمَه"، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۵/۱۳.    


رده‌های این صفحه : کوه‌های عربستان سعودی | کوه‌های مشهور | مکان‌های تاریخی مکه | مکان‌های مرتبط با حج | وقوف
جعبه ابزار